فەشەلهێنانی پرۆسەی دیموكراتی لەقۆناخی ئینتیقالیدا:عێراق كۆتایی دێت یان شێوازی حكومڕانییەكەی دەگۆڕێت
من بە تەواوەتی لەوە تێدەگەم كە چ دابەشبوونێكی قووڵ لەنێو خەڵكی عێراقدا هەیە، بەڵام پێموایە واقیعەكە ئەوەیە لە هەموو لایەنەكانەوە شكستێك هەیە لە هەنگاو هەڵگرتن بەرەو ئەو یەكێتییەی كە- وڵاتەكە- پێویستی پێیەتی، شكستێك هەیە لە هەوڵەكان بۆ پڕكردنەوەی كەلێنی نێوان شیعە و سوننە و كورد و عەرەب. بە دڵنیاییەوە هەمیشە كێشەكە ئەوەبووە ئەو كەسەی حكومڕانی كردووە هەوڵیداوە پارێزگاری لە دەسەڵات بكات، ئەوەش ڕاستە لایەنەكانی نێو پەرلەمان نەیانتوانیوە یەكگرتوو بن و نەیانتوانیوە بە نەفەسی ئیتنی و تائیفی ئیش نەكەن، كەواتە مەسەلەكە ئەوە نییە تاكە كەسێك دەبێتە دیكتاتۆر، بەڵكو مەسەلەكە ئەوەیە هەم سەرۆك وەزیران و هەم پەرلەمان شكستیان هێناوە.. بۆ یەكەمجار لە ساڵی 1972 سەردانی عێراقم كرد، بوارم بدەن بڵێم عێراق ئەوكات وەك وڵاتێكی یەكگرتوو، عێراقێك بوو كە خەڵكەكەی پێكەوەبوون، وڵاتێكی پڕ لە ئومێد بوو، ئەمە سەرەڕای سەركردەكانی و سەرەڕای كێشەكانی، ئەگەر ئەو ئومێدە جارێكی دیكە بگەڕێتەوە ئەوا دەبێت بەرەو یەكێتی و پێكەوەژیان هەنگاو هەڵبگیرێت)).
ئەنتۆنی كۆردسمان بۆ گوڵان
3/1/2013 پرۆفیسۆر رایان كیلی ئوستادی زانستە سیاسیەكان لەزانكۆی كارلیتۆن لە توێژینەوەیەكدا كە هاوكات لەگەڵ داڕشتنی دەستووری عێراق لە مارتی 2005 بڵاوی كردۆتەوە لەمەترسی فەشەلهێنانی پرۆسەی بونیادی دیموكراتی لە قۆناخی ئینتقالی بەشێوەیەكی گشتی و لەعێراق بە تایبەتی ئاگادارمان دەكاتەوە، توێژینەوەكە كە بە ناونیشانی (بونیادنانی دامەزراوە دیموكراتیەكان لە كۆمەڵگەی فرەییدا..كەیسی عێراق)، ئاماژە بەوە دەكات ئەگەر عێراق بیەوێت وەك وڵاتێك بە یەكگرتوویی بمێنێتەوە، دەبێت ئەندازەی بونیادی دامەزراوە دیموكراتییەكان بەشێوەیەك نەخشەو پلانی بۆ دابڕێژرێت كە دامەزراوەكان بتوانن شان بدەنە بەر ئەو تەنگژە كەڵەكەبووانەی دەكەوێتە سەرشانیان، بۆ ئەوەی بتوانن رووبەڕووی ئەو تەحەددیانە ببنەوە كە لەقۆناخی ئینتیقالی رووبەڕووی پرۆسە دیموكراتیەكە دەبێتەوە، پرۆفیسۆر رایان كیلی چوار تەحەددی دەسنیشانكردووە كە لەو قۆناخە رووبەڕووی پرۆسە دیموكراتیەكە دەبێتەوە و ئەگەر هەیكەلی دامەزراوەكانی بەو شێوازە بونیاد نەنرێت كە بتوانێت شێوازی حكومڕانی باش بەرهەم بهێنێت، لەمەشدا جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە دیموكراتی بەتەنیا بەس نییە ئەگەر هەیكەلی دامەزراوەكانی نەتوانێت حكومڕانی باش بەرهەم بهێنێت، بۆیە بەمجۆرە مەترسی و تەحەدییەكانی دەستنیشان كردووە:
1- مەترسی باڵادەستی یاخود بەكارهێنانی هەژموونی زۆرینە بۆ سەركوتكردن، سەبارەت بەم لایەنە پرۆفیسۆر دانیال بایمان سەرۆكی پێشووی ستافی پلاندانان لە وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا زۆر بەجددی لەسەر ئەم مەسەلەیە جەختی لەسەر عێراق كردۆتەوە و ئاماژە بەوە دەكات هەوڵدان بۆ رێگرتن لە بەكارهێنانی زۆرینە وەك چەكێك بۆ پاوانكردنی دیموكراتی لەهەموو ئەو تەحەددیانەی دیكە مەترسیدارترە كە رووبەڕووی پرۆسەی دیموكراتی دەبێتەوە لە قۆناخی ئینتیقالیدا، پرۆفیسۆر بایمان پێیوایە شیعەی عێراق كە 60%ی دانیشتوانی عێراق پێكدەهێنن دەتوانن بەچەندین شێوازی جیاواز هەژموونی زۆرینە بۆ پاوانكردنی دیموكراتی و بەلاڕێدابردنی دیموكراتی بەرەو سەركوتكاری بەكاربهێنن، ئەمەش مەترسی جددی دروست دەكات لەسەر پرۆسە دیموكراتیەكە و بەرەو فەشەلی دەبات.
2- پیادەكردنی رەفتاری نادیموكراتیانە بۆ پەراوێزخستنی پێكهاتەكانی دیكە لە عێراقدا، وەك هەوڵدان بۆ پەراوێزخستنی پێكهاتەی عەرەبی سوننە و پەراوێزخستنی كورد لەلایەن هێز و لایەنەكانی عەرەبی شیعەوە، بێگومان هەوڵدان بۆ پەراوێزخستن بە شێوازی نادیموكراتیانە و پەنابردن بۆ پاوانكردنی دەسەڵات، چاوەڕێی ئەوەی لێناكرێت پێكهاتەكانی دیكە بۆ نموونە (كورد و عەرەبی سوننە) لەبەرامبەر ئەو رەفتارە نادیموكراتییانە بێدەنگ بن، تەنیا رێگەیەك كە لەبەردەمیاندا دەمێنێتەوە ئەوەی كە بەزمانێك وەڵامی پێكهاتەی باڵادەست بدەنەوە، كە پێكهاتەی باڵادەست لێی تێبگات، ئەویش پەنابردنە بۆ رووبەڕووبوونەوە، هەروەك چۆن لەدوای ئەوەی حكومەتی مالیكی بۆ شێواندنی ئاسایشی ناوچە دابڕاوەكانی هەرێمی كوردستان، فەرماندەیی دیجلەی بەتاكڕەوی دروستكرد، لە بەرامبەردا هەرێمی كوردستان ناچار بوو رووبەڕووی بێتەوە و هێزی پێشمەرگەی جووڵاند بۆئەوەی بەرگری لە نەتەوەكەی خۆی بكات، هەروەها ئێستاش شارەكانی عەرەبی سوننە لە موسڵەوە تا ئەنبار كەوتوونەتە خۆپیشاندان و لەگەڵ ئەوەی لەسەرەتادا تەنیا چەند داواكارییەكیان هەبوو، بەڵام ئێستا دوای گۆڕینی شێوازی ئەو حكومڕانییە دەكەن، كە مالیكی پیادەی دەكات.
3- وەك پرۆفیسۆر ئەنتۆنی كوردسمان لە وتووێژێكی تایبەتی لەم ژمارەیەی گوڵان پێی راگەیاندووین (شكستێك هەیە كە ناتوانرێت كەلێنی نێوان شیعەو سوننە و كورد و عەرەب پڕبكرێتەوە) ئەمەش مانای ئەوەیە ئەم سێ پێكهاتەی چ وەك عەرەبی سوننە و شیعە، چ وەك كورد و عەرەب لە عێراقدا، خۆیان بە عێراقی نازانن، بەڵكو لەسەر ئاستی مەزهەبی عەرەبی شیعە خۆی بەشیعە دەزانێت و عەرەبی سوننە خۆی بە سوننە دەزانیت، لەسەر بنەمای جیاوازی نەتەوەییش عەرەب خۆی بە عەرەب دەزانێت و كورد خۆی بە كورد دەزانێت، ئەم واقیعەی ئێستای عێراق كە ناكرێت چاوپۆشی لێ بكرێت، یەكێتییەكی لەسەر بنەمای مەزهەبی و نەتەوەیی لەنێوان سێ پێكهاتە سەرەكیەكە دروستكردووە و سندوقەكانی هەڵبژاردنیش ئەم راستیەیان سەلماندووە، كە كورد دەنگ بەكورد دەدات و عەرەبی شیعە بە شیعە و عەرەبی سوننە بە سوننە، ئەوجا لەبەر ئەوەی لەماوەی 10ساڵی رابردووی دوای رووخانی رژێمی پێشوو دامەزراوەكانی دەوڵەتی عێراق نەیتوانیوە زەمینەیەك بۆ خۆبینینەوەی پێكهاتە جیاوازەكان لەناو دامەزراوەكانی دەوڵەتدا دروست بكات، ئەوا ئەمە بۆتە هۆكاری ئەوەی كە نەتوانرێت هاوكاری و هەماهەنگی و هاوپەیمانی لەچوارچێوەی نیشتمانی عێراقدا لەنێوان پێكهاتەكان دروست بێت، ئەمەش ئەو خاڵە مەترسیدارەیە كە كۆمەڵگەی عێراقی لەبەر یەكهەڵوەشاندوەو زۆر زەحمەتیشە بتوانرێت لەم بارودۆخە رێگە لەم دابەشبوونە بگیرێت و بەرەو جیابوونەوە و هەڵوەشانەوەی عێراق هەنگاو هەڵنەگرێت.
4- تەحددی مەترسیدارتر كە وڵاتان بەرەو نەمان دەبات، پشتگوێخستنی چۆنییەتی جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان و دابەشكردنی دەسەڵاتەكانە، ئێستا لە عێراقدا نەك هەر مەزندەی ئەوە دەكرێت پرۆسەی جیاكردنەوە و دابەشكردنی دەسەڵات فەشەلی هێناوە و گەڕاوینەتەوە بۆ ئەوەی تاكە كەس و تاكەحزب حكومڕانی وڵات بكات، نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی عێراق لەسەر شاشەی تەلەفزیۆنی (العراقیە) بەراشكاوانە ئاماژە بەوە دەكات پەرلەمانی عێراق شەرعیەتی نەماوە، هەروەها داوا دەكات حكومەت و پەرلەمان پێكەوە هەڵبووەشێنرێتەوە، ئەمە وەك ئەوەی پەرلەمان بەشێك بێت لەحكومەت، یان پەرلەمانتاران فەرمانبەری بەردەستی ئەو بن، بۆیە ئەم حاڵەتە شێوازی دیموكراتی هۆگۆ شافیزمان دێنیتە بەرچاو، بەوەی شافیز هەموو پێوەرەكانی دیموكراتی پێشێلكردووە و گەوهەری دیموكراتی لەباربردووە، بەڵام هەڵبژاردنی وەك پەردەیەك بۆ دەسەڵاتە دیكتاتۆرییەكەی هێشتۆتەوە، ئێستا نوری مالیكی دەیەوێت هەمان شێوازی هۆگۆ شافێز لە عێراق دووبارە بكاتەوە، بەڵام پێناچێت مالیكی بتوانێت وەك شافێز سەركەوتوو بێت، بۆیە مەزندەی ئەوە دەكرێـت ئەم شێوازە عێراق وەك وڵاتێك بەرەو كۆتایی ببات.
بێدەنگی ئەمریكا ناتوانێت
رێگە لە كۆتایی عێراق بگرێت
ماوەی نزیكەی ساڵێكە بەڕێز مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان هەموو لایەكی لە مەترسی بەلاڕێدابردنی دیموكراتی و هەنگاوەكانی حكومەتی مالیكی بۆ فەشەلپێهێنانی پرۆسەی دیموكراتی لەعێراقدا ئاگادار كردۆتەوە، لەمەش زیاتر لە سیمینارێكدا كە ئامۆژگای واشنتۆن بۆ دیراساتی رۆژهەڵاتی نزیك لە مانگی مارتی 2012 بۆ بەڕێزی رێكیان خستبوو، بەڕێز سەرۆكی هەرێمی كوردستان راشكاوانە بەهەموو جیهانی راگەیاند، كە حكومەتی مالیكی هەموو رێككەوتنەكانی پێشێلكردووە و پابەند نییە بەدەستوورەوە، ئەمەش كارەساتی لێدەكەوێتەوە، سەرۆك بارزانی لەو سیمینارەدا بە جیهانی راگەیاند ((ئامانج لە رێككەوتنی هەولێر تەنیا پێكهێنانی حكومەت نییە، بەڵكو ئەو رێككەوتنە بۆ چەسپاندنی هاوبەشی راستەقینەبوو لەوڵات و پابەندبوون بەدەستوور و جێبەجێكردنی دەستوور بووە، بۆ ئەوەی هاوسەنگی بگەڕێتەوە نێو هەموو دامەزراوەكان، خۆ ئەگەر ئەو رێككەوتنە جێبەجێ بكرایە دەمانتوانی رێگەمان لەم تەنگژەیەی ئێستا بگرتایە))، ئەگەر سەیری ئەم پەیامە كورتەی سەرۆك بارزانی بكەین دەبینین هەمان ئەو مەترسیانەی ئاماژە پێكردووە كە دەبنە هۆكاری فەشەلهێنانی پرۆسەی دیموكراتی لە قۆناخی ئینتیقالیدا، ئاماژەیەكی راشكاوانە و راستەوخۆیە بەوەی حكومەتی مالیكی نە دەیەوێت دەستوور جێبەجێ بكات و نە پابەندیشە بەو رێككەوتنانەی كە ئیمزای لەسەر كردووە، ئەمەش بۆتە هۆكاری ئەوەی مالیكی بەرەو تاكڕەوی هەنگاو هەڵبگرێت و ئەم تەنگژەیەی لێبكەوێتەوە، بێگومان ئەو تەنگژەیەی سەرۆك بارزانی لە سەرەتای ساڵی رابردوو ئاماژەی پێكردوو لە نەورۆزدا هەڵوێستی گەلی كوردستانی بەتەواوی یەكلاكردەوە بەوەی هەرێمی كوردستان ئەو بارودۆخە قبوڵ ناكات و ئەو مەسەلەیە دەگێڕینەوە بۆ گەلی كوردستان بۆ ئەوەی بڕیاری چارەنووسی خۆی بدات.
ئەوەی لێرەدا جێگەی هەڵوەستەكردنە ئەو پێشبینیەی سەرۆك بارزانی لە ساڵی رابردوو كردی بەوەی بەلاڕێدابردنی دیموكراتی و پابەندنەبوون بە دەستوور و رێككەوتنەكان چ كارەساتێكی لێدەكەوێتەوە، ئەوە ئەو بارودۆخەیە كە ئێستا عێراقی پێدا تێدەپەڕێت و وەك د.ئەیاد عەللاویش لە رۆژی هەینی رابردوو ئاماژەی پێكرد، تەنیا رێگە ئەوەیە كە رێككەوتنی هەولێر وەك خۆی جێبەجێ بكرێت، یان ئەوەتا دەبێت نوری مالیكی دەست لەكاربكێشیتەوە و ئەم حكومەتە هەڵبووەشێتەوە و حكومەتێكی كاتی بۆ بەڕێوەبردنی كاری رۆژانە و زەمینەسازكردن بۆ هەڵبژاردنێكی پێشوەختە دابمەزرێت، ئەمەش مانای ئەوەیە كە بارودۆخی عێراق چیدیكە بەرگەی ئەو شێوازی حكومڕانییە ناگرن كە مالیكی پیادەی دەكات، ئەو حكومڕانییەی وەك رۆژنامەنووس رۆبەرت تۆلاست لە رۆژی 31/12/2012 لە وتارێكیدا بەناونیشانی (سوپا تایبەتەكەی مالیكی - Malikis Private Army) ئاماژەی پێكردووە، بەوەی پێش كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق هەندێك لەفەرماندەكانی سوپای عێراق ئاماژەیان بەوە دەكرد كە كشانەوەی ئەمریكا لە 2011 خراپە لەبەر ئەوەی هێزەكانی سوپای عێراق ئەو توانایانەیان نییە كە سنورەكان بپارێزن و شەڕی دژە تیرۆر بكەن و هەروەها ئەو توانایەشیان نییە كە ئەمریكا هەیەتی، بەڵام ئەوەی هەموومان لەبیرمان چوو و باسمان نەكرد ئەوەیە كە ئەمڕۆ دەیبینین سوپای عێراق بۆتە سوپای تایبەتی مالیكی و بۆ بەرژەوەندیی تایبەتی خۆی و سەركوتكردنی نەیارەكانی بەكاری دەهێنت، رێكخراوی ئەلقاعیدە ئێستا لە سوریا شوێنكی باشیان دەسكەوتووە، بەڵام ئەوەی مەترسی دروستكردووە لەسەر عێراق نوری مالیكیە كە سوپا بۆ مەبەستە سیاسییەكانی بەكاردەهێنێت، كەواتە ئەوەی رۆبەرت تۆلاست ئاماژەی پێكردووە، قۆناخێكی دیكەی مەترسیەكانی مالیكی-یە كە بەرامبەر پێكهاتەكان و بۆ چارەسەری كێشە سیاسییەكانی خۆی سوپا تێوەدەگڵێنێت، كە بەپێی دەستووری عێراق سوپا نابێت لە كێشە ناوخۆییەكان تێوەبگلێت، بەڵام ئەوەی جێگەی سەرسوڕمان و نیگەرانییە ئەوەیە لەنێو میدیاكانی ئەمریكادا پرسی عێراق بەرادەیەك كپكراوە و باسی لێوە ناكرێت، وەك ئەوەیە كە عێراق هیچ بایەخێكی لە سیاسەتی ئەمریكادا نەمابێت، ئەمەش ئەو راستیە دووبارە دەكاتەوە كە پرۆفیسۆر رۆبەرت رۆبیرگ لە تویژینەوەیەكدا بە ناونیشانی (دەوڵەتی فاشیل لە جیهانی تیرۆردا) ئاماژەی پێكردووە بەوەی ئەمریكا بە پێوەرێكی دوو پێوانەیی مامەڵە لەگەڵ ئەو دەوڵەتانە دەكات كە هەنگاو بەرەو دەوڵەتی فاشیل هەڵدەگرن، هەر بۆیە ئەو دەوڵەتانەی ئەمریكا بە هاوپەیمانی خۆی دەزانێت زۆر كەم رەخنەیان لێدەگرێت و تەنانەت ئەگەر رەخنەشیان لێ بگرێت زۆر بەنەرمی رەخنەیان لێدەگرێت، بەڵام ئەو دەوڵەتانەی كە ئەمریكا بە ناحەز و دژ وەسفیان دەكات، هەموو رێگەو شوێنێكیان لەبەرامبەر دەگرێتە بەر، بەڵام پرسیاری سەرەكی لێرەدا ئەوەیە ئایا بەم بێدەنگبوونە یان باسنەكردنی لە میدیاكانی ئەمریكا بەشێوەیەكی فراوان، كێشەی ئەو دەوڵەتە فاشیلانە كە عێراق ئێستا یەكێكیانە چارەسەر دەكرێن؟ پرۆفیسۆر تید گەلن كارپێنتەر نووسەری بەردەوامی زە ناشنال ئینتریست و هەروەها نووسەری گوڵانیشە، لە تازەترین وتاری كە رۆژی 3/1/2013 بە ناونیشانی (كارەساتی عێراق بەردەوامە) لە ناشناڵ ئینتریست بڵاوی كردۆتەوە، راشكاوانە ئاماژە بەم راستیە دەكات و ئاماژەی بۆ ئەوەكردووە پرسی عێراق دوای كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە دیسەمبەری 2011 بەرادەیەك لەناو میدیاكانی ئەمریكا كەمبۆتەوە، هەست بەبوونی ناكرێت. ئەمە لە كاتێكدا هەتا ئێستاش پرسی عێراق لەناو سیاسەتی ئەمریكادا رووبەرێكی گەورەی داگیركردووە، هەر بۆ نموونە:
1- باڵیۆزخانەی ئەمریكا لە بەغدا هێندەی رووبەڕووی دەوڵەتی فاتیكانی لەناو رۆما داگیركردووە.
2- ژمارەی ئەو پسپۆر و دیپلۆماتانەی لەو باڵیۆزخانەیە بوونیان هەیە، لەژمارەی دیپلۆمات و پسپۆرانی هەردوو باڵیۆزحانەی ئەمریكا لە ژاپۆن و ئەڵمانیا زیاترە.
3- زیاتر لە 17هەزار پاسەوان بە گرێبەست بۆ پاسەوانی ئاسایشی باڵیۆزخانەكە و دیپلۆمات و پسپۆرانی ئەمریكی لە عێراقدا دامەزراون و بوونیان هەیە.
بۆیە ئەم واقیعە پێمان دەڵێت كە هەتا ئێستا ئەمریكا خۆی چاودێری بارودۆخی عێراق دەكات، بەڵام ئەوەی جێگەی داخە ئەوەیە كاتێك ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا سەركردایەتی ئۆپەراسیۆنی ئازادی عێراقی كرد، بۆ ئەوە نەبوو ئەم كێشە كەڵەكەبووانە دروست بوون كە ئەمرۆ دەیانبینین، بارودۆخەكە گەیشتۆتە حاڵەتێك كە مەزندەی ئەوە دەكرێت رۆژ لەدوای رۆژ بەرەو خراپتر دەچێت، بۆیە ئیدارەی ئۆباما لە ساڵی 2013 رووبەڕووی كۆمەڵێك كێشەی جددی لە عێراقدا دەبێتەوە، كێشەكانی بریتین لە:
1- كێشەی سەرەكی كە ئیدارەی ئۆباما لەمساڵدا لەعێراق رووبەڕووی دەبێتەوە، كێشەی تاكڕەوی نوری مالیكیە، لەبەر ئەوەی رۆژ لەدوای رۆژ مەیلی تاكڕەوی و سەركوتكاری لای مالیكی زیاتر دەبێت، كێشەی حكومەتی مالیكی هەر ئەوەندە نییە كە رۆژ لەدوای رۆژ زیاتر غەرقی گەندەڵی دەبێت، بەڵكو كێشەكە ئەوەیە رۆژ لەدوای رۆژ ئازادی سیاسیی لە عێراقدا كەمدەبێـتەوە، ئەو رۆژنامەنووسانەی رەخنە لەحكومەتەكەی مالیكی و دارو دەستەكەی دەگرن شەڕیان پێدەفرۆشرێت و دەخرێنە چاودێرییەوە، دەزگای ئەمنی عێراق بۆتە دەزگایەكی بیرۆكراسی كە بەشێوەیەكی رەشبگیر خەڵك راپێچی زیندانەكان دەكات، بەپێی راپۆرتێكی ئامۆژگای (دژە شەڕ – anti-wars) خراپترین بەرەو پێشەوەچوون لە رەفتارەكانی مالیكی ئەوەیە كە هەڵمەتێكی فراوانی بۆ سەركوتكردنی ركابەرە سیاسییەكانی دەست پێكردووە، لەناو هاوپەیمانی نیشتمانی، پێكهاتەكان ناتوانن بە ئازادی جیاوازییەكان دەرببڕن، سوننەی گۆشەگیر كردووە و سوودی لەو دابەشبوونە وەگرتووە كە لەناو ئەو پێكهاتەیەدا هەیە، بۆیە ئەمە ستراتیژیەتی دیموكراتیەكی ساغڵەم نییە، بەڵكو ستراتیژیەتی هۆگۆ شافیزە لە فەنزویلا. ئەم دیموكراتیە گاڵتەجارە ئیلبرال دیموكراتیە، نەك ئەو دیموكراتیەی ئەمریكا لە عێراقی نوێدا ئامانجی بوو، بەڵام ئەوەی پێگەیشتووین ئەو ئاكامەیە كە ئێستا دەیبینن.
2- كێشەیەكی دیكەی خراپ، ئاڵۆزییەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و بەغدایە، لەمەش خراپتر ئەوەیە وێڕای ئەو دابەشبوونە قوڵەی لەنێوان سوننە و شیعە و كورد و ناوەند هەیە، بەردەوام واشنتۆن جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە عێراق بەسەلامەتی و یەكپارچەیی ماوەتەوە، بەڵام ئەم ئامانجە خەریكە دەبێتە بەشێك لەرابردوو لە ئاییندە جۆرێكی دیكە دەبێت، بەتایبەتی كەماوەی چەند ساڵێكە كۆمەڵێك رووبەڕووبوونەوە لەنێوان هەرێمی كوردستان و مالیكی روویداوە، هەر لەمەسەلەی گرێبەستەكانی نەوت و هەروەها كێشەی ناوچەكانی دەرەوەی هەرێم، كورد لەم پرسە لە حكومەتی بەغدا توڕەیە و بەلایەنی كەمتەرخەمی لە قەڵەمدەدات كە نەیتوانیوە ریفراندۆم ئەنجامبدات و چارەنووسی ئەو ناوچانە یەكلایی بكاتەوە. ئەم بارودۆخە لە مانگی ئەیلوولی 2012 گەیشتە حاڵەتێكی ترسناك دوای ئەوەی مالیكی فەرماندەیی دیجلەی دروستكرد، كورد ئەم هەنگاوەی مالیكی بەمەترسیەكی راستەوخۆ بۆ سەرهەرێمی كوردستان لەقەڵەمدا، هەر بۆیە لەناوەڕاستی ئۆكتۆبەر مەسەلەكە زیاتر هەڵكشاو بۆ دانانی سنوورێك بۆ مالیكی هێزی پێشمەرگە لەو ناوچانە بڵاوەی پێكرا، راستە ئیدارەی ئۆباما لە هەڵكشانی ئەم بارودۆخە نیگەران بوو، ژەنراڵێكی نارد بۆ ئەوەی میانگیری لەنێوان هەردوولا بكات، ئەمەش بووە هۆكاری ئەوەی هەندێك بارودۆخەكە خاوبێتەوە، بەڵام هیچ كام لە كێشەكان چارەسەرنەكراون. ئەمەش وایكردووە هەوڵی هەرێمی كوردستان بۆ راگەیاندنی دەوڵەتی سەربەخۆ بەردەوام بیت.
3- هەڵوێستی حكومەتی مالیكی بەرامبەر سوریا و ئێران دژی هەڵوێستی ئەمریكایە، ئەمەش مەسەلەیەكە دەبێت ئیدارەی ئەمریكا هەڵوەستەی لەسەر بكات، لەبەر ئەوەی ئەم هەڵوێستەی ئێستای عێراق زیان لەبەرژەوەندییەكانی ئەمریكا دەدات.
ئەم سێ كێشەیە لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا لە 2013 بەرەو خراپتر دەچن، ئەو ئومێدەی واشنتۆن هەیبوو عێراقێكی یەكگرتوو دیموكراتی ببینێت و، ببێتە پێگەیەك بۆ پشتگیری بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا، بەراستی نەهاتنە دی. بۆیە ئۆباما لە ئیدارەی دووەمدا دەبێت لەگەڵ عێراقێكدا مامەڵە بكات، كە رژێمێكی سەركوتكار تا ئەوپەڕی گەندەڵ دەبێت، عێراقێك ناتوانێ پشگیری ئامانجەكانی ئەمریكا بكات، وڵاتێك لەسەر بنەمای ئیتنی و مەزهەبی دابەش دەبێت، كە بەدەسپێكی كوردستانێكی سەربەخۆ دەست پێدەكات.
چۆن ئەم بارودۆخە چارەسەر دەكرێت؟
ئێستا هەموو لایەك بە تایبەتیش هاوپەیمانی نیشتمانی شیعەش گەیشتوونە ئەو قەناعەتەی ئەم بارودۆخە كۆنترۆڵ ناكرێت و پێویستی بە چارەسەر هەیە، بەڵام ئەوەی لەم حاڵەتە دەبێتە جێگەی هەڵوەستە و مەترسی ئەوەی لێدەكرێت ئەم چارەسەرەش بە بن بەست بگات، هەوڵەكانی لیستی دەوڵەتی یاسایە بۆ ئەوەی چارەسەری ریشەیی بارودۆخە بگۆڕێت بۆ چارەسەرێكی رووكەش و دووبارە خۆ قوتاركردن لەم تەنگژەیە بەبێ ئەوەی كێشەكان چارەسەر بكرێت، هەربۆیە لەم حاڵەتەدا كە لەناو لیستی هاوپەیمانی شیعە، مالیكی و لیستەكەی بەتەنیا ماونەتەوە و تەیاری سەدر و ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی هەڵوێستێكی دیكەیان هەیە، هەست دەكرێت لەمیانەی لێدوانەكانی پەرلەمانتارانی دەوڵەتی یاسا خەریكی سازكردنی مانۆرێكی دیكەی سیاسین، ئەوان بە ناچاری خەریكە بەوە رازی دەبن كە حكومەت هەڵبووەشێتەوە، بەڵام وەك لە لێدوانەكان دەخوێنرێتەوە، ئەم خواستەیان گرێدراوەتەوە بە كۆمەڵێك مەرجی شاراوەوە، لەوانە:
1- هەڵوەشانەوەی پەرلەمان و حكومەت پێكەوە، وەك عززت شابندر پەرلەمانتاری دەوڵەتی یاسا ئاماژەی پێكرد، ئەوان بۆ ئەم مەسەلەیە هەوڵدەدەن دەنگی پێویست كۆبكەنەوە.
2- مانەوەی حكومەتی ئێستای مالیكی وەك حكومەتی بەڕێوەبردنی كاری رۆژانە، راشكاوانەتر ئەم حكومەتە زەمینە بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختە ئامادە بكات و لەژێر چاودێری حكومەتی ئێستای مالیكی هەڵبژاردن ئەنجامبدرێت.
بەڵام ئەوەی لایەنەكانی دیكە بە تایبەتی ئەوەی د.ئەیاد عەللاوی و موقتەدا سەدر، كە پێدەچێت لایەنی كوردستانیش هەڵوێستی خۆی هەر بەهەمان شێوە یان نزیك لەو شێوازە یەكلایی بكاتەوە، ئەوەیە ئەوانیش خوازیاری ئەوەن پەرلەمان و حكومەت هەڵبووەشێتەوە، بەڵام بە مەرج:
1- لەگەڵ هەڵوەشانەوەی حكومەت، نوری مالیكی وەك سەرۆك وەزیران دەست لەكاربكێشێتەوە.
2- حكومەتێكی كاتی پێكبهێنرێت، لەسەر بنەمای حكومەتی تەوافوقی نیشتمانی و هەموو پێكهاتەكان تێیدا بەشداربن.
3- ئەم حكومەتە لەلایەن نەتەوەیەكگرتووەكان سەرپەرشتی بكرێت و زەمینەی هەڵبژاردنێكی ئازاد و پاك بڕەخسێنێت بۆ ئەوەی لەبەر رۆشنایی ئاكامی ئەو هەڵبژاردنە حكومەتی نوێ پێكبهێنرێتەوە.
لە حاڵەتی یەكەمدا ئەگەر پێشنیارەكەی دەوڵەتی یاسا پێداگیری لەسەر بكرێت، ئەوا مەزندە ناكرێت پێكهاتەكانی دیكە بە تایبەتی لایەنی كوردستانی و سوننە و تەیاری سەدر پێی رازی بن، لەبەر ئەوەی ئەو پێشنیارەی دەوڵەتی یاسا بۆ ئەوەیە جارێكی دیكە مالیكی و حزبی دەعوا كۆنترۆڵی دەسەڵات لە عێراقدا بكەنەوە، خۆ ئەگەر پێشنیاری لایەنەكانی دیكەش لە پەرلەمان دەنگ بەدەست بهێنێت، ئەوا پێشبینی ئەوە دەكرێت ئاسان نەبێت بە ئاسانی مالیكی دەست لەكار بكێشێتەوە و لەدەرەوەی دەسەڵات ئامادەبێت خۆی بۆ هەڵبژاردنی داهاتوو ئامادە بكات، بۆیە لەم حاڵەتەدا دەبێت مەزندەی ئەوە بكرێت بارودۆخەكە بەرەو خراپتر بچێت، هەربۆیە بۆ ئەوەی رێگە لەو خراپترە بگیرێت، دەبێت كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و ئەمریكا گوشاری خۆیان بەكار بهێنن، بۆ ئەوەی شێوازی حكومڕانی لە عێراقدا گۆڕانكاری بەسەردا بێت، ئەمەش نەك گۆڕینی دەموچاوی مالیكی بە كەسێكی دیكە، بەڵكو گۆڕینی شێوازی حكومڕانی بەمانای جێبەجێكردن و رێزگرتنی پێوەرەكانی دیموكراتی كە لەدەستووری عێراقدا ئاماژەی پێكراوە و دووبارە رێكخستنەوەی هەیكەلی دامەزراوەیی دەوڵەتی عێراق بەجۆرێك كە بتوانێت نوێنەرایەتی پێكهاتە جیاوازەكان لە خۆی بگرێت و پێكهاتە جیاوازەكان هەست بە پەراوێزخستن یان گوشار خستنە سەر نەبن، هەر بۆیە ئەگەر بەم نفوز و هێزەوە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و ئەمریكا نەیەنە ناو پرۆسەی سیاسیی عێراق و هاوكاری عێراقیەكان نەكەن، ئەوا عێراق كۆتایی هاتووە و ناتوانرێت رێگەی لێ بگیرێت.