((كاتی ئەوە هاتووە ئیدارەی ئۆباما قسەكردن بگۆڕێت بۆ كردار و هەنگاوی پێویست لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفغانستان هەڵبگرێت، واشنتۆن لەرۆژهەڵاتی ناوەڕاست زۆر زۆر نەرمە بەرامبەر نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی عێراق و محەمەد مورسی سەرۆكی میسر، ئەو دووانە بوونە دیكتاتۆر، هەنگاوەكانیان بەرەو ئەو ئامانجەیە كە حكومڕانی تاكەكەسی پیادەبكەن، هەروەها لەبەرامبەر سوریاش لەگەڵ ئەوەی واشنتۆن بەردەوامە لە دژایەتی بەشار ئەسەد، بەڵام ئەم دژایەتیە تۆزێك لە قسە زیاترە، ئەمە لە كاتێكدایە كە دیكتاتۆرەكەی سوریا بە بۆمبی فڕۆكە و رۆكێت و تۆبخانە شەڕ لەگەڵ گەلەكەی خۆی دەكات، لە ئەفغانستانیش هێزەكانی ئەمریكا و هاوپەیمانان بەردەوامن لە كوشت و كوشتار، بەڵام بەرەو پێشەوەچوونێكی ئەوتۆ لە هێزەكانی ئاسایشی ئەفغانستان هێشتا وەك پێویست نییە و زۆر لەسەر خۆیە، هەوڵەكانیش بۆ قەڵاچۆكردنی گەندەڵی هەتا ئێستا زۆر هێواشە. لەبەر ئەم هۆكارانە و بۆ ئەوەی هیوایەك بۆ سەقامگیری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفغانستان پەیدا بێتەوە، دەبێت واشنتۆن خۆی پابەندی چەند هەنگاوێكی راستەقینە و جددی بكات لەوانە:
1- دەبێت واشنتۆن هەموو یارمەتیەكانی لە میسر و عێراق ببڕێت، هەتا نوری مالیكی و محەمەد مورسی دەستبەرداری خواستە دیكتاتۆرییەكانیان دەبن.
2- دەبێت واشنتۆن ئۆپۆزسیۆنی سوریا چەكدار بكات بۆ ئەوەی بتوانن دیكتاتۆرەكەی سوریا لابەرن، ئەمەش دەبێت زوو بێت نەك دوابخرێت.
3- دەبێت لەسەر هەردوو ئاستی كشانەوەی بەپەلەی هێزەكان لە ئەفغانستان و رێككەوتنی باری هێزەكانی ئەمریكا لەو وڵاتە بەپێی رێككەوتنی (SOFA) هەنگاو هەڵبگیرێت، بۆ ئەوەی بەپێی ئەو رێككەوتنە ژمارەی هێزی پێویست لەو وڵاتە بهێڵرێتەوە.
ئەم هۆكارانە پێمان دەڵێن دەمێكە كاتی قسەكردن بەسەرچووە و قسەی باق و بریق جێگەی كردار ناگرێتەوە، ئەوە كردارە كە پێویستیەكی زۆر زۆرمان پێیەتی)).
دۆف زاخیم
جێگری وەزیری بەرگری پێشووی ئەمریكا
28/12/2012 زەناشناڵ ئینتریست
دیمەنی سیاسی عێراق
دوای ساڵێك لە كشانەوەی ئەمریكا
لەوانەیە جوانترین پێناسە بۆ پیشاندانی دیمەنی سیاسیی ئێستای عێراق ئەو قسەیەی نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی عێراق بێت كە رۆژی 28/12/2012 لەمیانەی گوتارەكەی لە میهرەجانی پێكهاتنەوە و سەروەری نیشتمانی ئاماژەی پێكرد و گوتی (تۆمەتبار كردن و لێدوانی سیاسییەكان بۆ دەزگاكانی راگەیاندن عێراقی كردووە بە گاڵتەجاری جیهان)، ئەم دانپێدانانەی مالیكی بەوەی بارودۆخی ئێستای عێراق بۆتە گاڵتەجاری جیهان، بەرەنجامی تۆمەتبەشینەوە و لێدوانی سیاسییەكان نییە بۆ دەزگاكانی راگەیاندن، بەڵكو بەرەنجامی ئەو كێشانەیە كە لەماوەی ساڵێكدا خودی مالیكی بە تاكڕەویی و خواستی بۆ پاوانكردنی دەسەڵات و دیكتاتۆری دروستی كردووە، ئەمە ئاكامی ئەو سیاسەتە هەڵانەیە كە لەیەكەم رۆژی دوای كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لەعێراق، دەسەڵاتی دادوەری عێراقی كردە چەكێك بۆ تەسفیە كردنی نەیارەكانی، ئەمە بەرەنجامی سیاسەتی تێرنەخواردنە لە تۆڵەسەندنەوە و قوڵكردنەوەی برینی مەزهەبی نێوان شیعەو سوننە و یاریكردنە بە هەڵایسانی شەڕێكی خوێناوی لەنێوان هەردوو نەتەوەی كورد و عەرەب لە عێراقدا، ئەمە بەرەنجامی گوێنەگرتن و خۆدزینەوەیە لە رێككەوتنی هەولێر كە حكومەتی عێراقی لەدوای هەڵبژاردنەكانی ساڵی 2010 پێ دامەزرا، ئەمە بەرەنجامی هەنگاو هەڵنەگرتن بەرەو دیموكراتی و دامەزراندنی حزبی حاكمە بە هاوشێوەی دیكتاتۆرەكانی دیكە، ئەم هەنگاوانە وەك رۆژنامەنووس نید پاركەر(كە خۆی یەكێك بووە لەو رۆژنامەنووسانەی چەند ساڵێك لە عێراق رووماڵی هەواڵەكانی عێراقی بۆ میدیا جیهانییەكان كردووە) لە وتارێكیدا بەناونیشانی (ئەو عێراقەی لەدوای خۆمان بەجێمان هێشت) كە تەنیا دوای چەند مانگێك لە كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە گۆڤاری فۆرین ئەفیرز بڵاوی كردۆتەوە، بەمجۆرە دیمەنی عێراقی دوای كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا دەخاتە روو:
1- عێراق دوای 9 ساڵ لەڕووخانی رژێمی سەدام حوسێن و تەنیا چەند مانگێك دوای كشانەوەی دوایین سەربازی ئەمریكی لەو وڵاتە، ئێستا عێراق بەرەو دەوڵەتێكی فاشیل هەنگاو هەڵدەگرێت و دەبێت جیهان پێشوازی لە دەوڵەتێكی دیكەی فاشیل بكات.
2- لەدوای كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا نوری مالیكی كۆنترۆڵی دەسەڵاتی كردووە، ئەم دەسەڵاتە تژییە لە گەندەڵی و رەفتارەكانی دڕندانەیە.
3- سەركردە سیاسییەكانی سەر بە نوری مالیكی هێزەكانی ئاسایش و میلیشیاكانی سەربە خۆیان بەكاردەهێنن بۆ سەركوتكردنی نەیارەكانیان و ترساندنی خەڵك بەگشتی.
4- لە عێراقدا یاسا هەیە، بەڵام لەلایەن نوری مالكیەوە یاسا كراوەتە چەكێك بۆ لێدانی نەیارەكانی، ئەمەش بەوجۆرە بەكاردەهێنێت، بۆ ئەوەی مەرامەكانی لە هاوپەیمانەكانی بشارێتەوە.
5- ئەو خەونەی عێراقیەكان هەیانبوو بەوەی سەركردەی هەڵبژێردراو لەلایەن خۆیانەوە حكومڕانیان دەكەن و دەتوانن لەبەردەم گەل لێپرسینەوەیان لەگەڵدا بكەن، رەفتارەكانی مالیكی ئەم خەونەی زڕاندووە و دووركەوتۆتەوە.
6- ئەم رەفتارانە حكومەتی عێراقی ئیفلیج كردووە بە جۆرێك حكومەت ناتوانێت خزمەتگوزارییە سەرەكیەكان دابین بكات، وەك كارەبا بە رڵكوپێكی، ئاوی خواردنەوەی پاك، چاودێری تەندروستی شایستە، ئەمە بێجگە لەوەی رێژەی بێكاری لە نێو لاوەكان لە 30%زیاترە، ئەمەشی بەوجۆرە قۆستۆتەوە بۆ ئەوەی لاوەكان ناچاربن لەناو ملیشیاكانی ئەودا خۆیان ناونووس بكەن.
7- بەهۆی ئەو كێشە سیاسیە یەك لەدوا یەكانەی مالیكی دروستیان دەكات، عێراقیەكان لە ئاییندەی خۆیان دڵنیانین، بێئومێد لەوەی خوێن رشتن لەو وڵاتە كۆتایی بێت و عێراقیەكانیش ژیانێكی ئاسایش و سەقامگیر بەسەر بەرن. ئەمەش بارودۆخێكی بێ متمانەیی ئەوتۆی لەنێوان پێكهاتە سەرەكیەكان دروستكردووە، كە هەموویان لەناو بازنەیەكی بۆشدا دەخولێنەوە و لەسەر شەقامەكان تەسفیەی حساب لەگەڵ نەیارەكانیان دەكەن.
8- عێراقی ئەمڕۆ (عێراقی دوای كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا) بەتەواوەتی دابەش بووە، هاوپەیمانی شیعە كە حزبی دەعواو مالیكی سەرۆكایەتی دەكات، زۆر برسیە بۆ تۆڵەسەندنەوە، عەرەبی سوننە كە بەشێكیان عەلمانی و بەشێكیان قەومی و ئایینی توندڕۆن، كورد زۆر بەهەستیاری مامەڵە لەگەڵ ئەم بارودۆخی دابەشبوونە دەكات، ئەولەویەتی كورد پارێزگاریكردنە لە بارودۆخی هەرێمی كوردستان و رێگرتنە لە دووبارە گەڕانەوەی حكومەتی عێراق بۆ حكومەتێكی سەنترالی بەهێز.
9- ئەو تاكتیكانەی مالیكی پیادەیان دەكات، هەمان تاكتیك و سیاسەتی حاكمەكانی پێشووی عێراقە دووبارەیان دەكاتەوە و ئەم تاكتیكە بریتییە لەوەی: (خۆت پێش هەموو شتێك، هێزەكانی ئاسایش و سوپاش بەجۆرێك بەكار بهێنە كە هیچ بەزەییەكیان نەبێت)).
10- هەر كەس و لایەنێك مالیكی بەهەڕەشە بزانێت بۆ سەر خۆی و حزبی دەعوا، ئەوا مالیكی و دەوروپشتەكەی، رەفتاری ئیستفزازی بەرامبەر هەڵدەگرێت بۆ ئەوەی تێوەی بگلێنێت، ئەمەش ئەوەمان پێدەڵێت مالیكی عێراق بەرەو شەڕێكی ناوخۆیی خوێناوی دەبات.
ئەم خاڵانەی ئاماژەمان پێكردن، نە تۆمەتی لایەنی عەرەبی سوننەیە، نە لێدوانی سەركردەیەكی كوردیشە، هەتا مالیكی بە تۆمەت بەشینەوە و لێدوانی بەردەم دەزگاكانی راگەیاندن ناویان بەرێت، بەڵكو ئەمە وێنەی خامەی رۆژنامەنووسێكە كە لەدوای رووخانی رژێمی پێشووەوە رۆژانە چاودێری بارودۆخی عێراق دەكات، ئەمە ئەو دیمانەیەیە كە راستگۆیانە تۆمار كراون، بۆیە لە رۆژی 28/12/2012 (واتە هەینی رابردوو) دۆف زاخیم جێگری وەزیری پێشووی ئەمریكا لە وتارێكیدا بە ناونیشانی كردار نەك قسە(action not world) كە لە گۆڤاری بەناوبانگی ئەمریكی زە ناشناڵ ئینترسیت بڵاوی كردۆتەوە، راشكاوانە داوا لە باراك ئۆباما دەكات رەفتاری نەرم بەرامبەر نوری مالیكی و محەمەد مورسی بەس بێت لەبەر ئەوەی ئەو دوو سەركردەیە بوون بە دیكتاتۆر و ئامانجیان ئەوەیە حكومڕانی تاكە كەسی لە میسر و عێراق دووبارە بگێڕنەوە، دۆف زاخیم زۆر راشكاوانە بە ئۆباما دەڵێت قسەی باق و بریق دەمێكە بەسەر چووە ئەوە كردارە كە زۆر پێویستمان پێیەتی. (The time for words has long since passed. Verbiage is no substitute for action، and it is action that is urgently needed)، ئەم قسەیەی دۆف زاخیم ئەگەر گرێبدەینەوە بەو قسەیەی مالیكی كە هەمان رۆژی 28/12/2012 لە بەغدا كردویەتی، راشكاوانە دەگەینە ئەو راستیەی (ئەوەی عێراقی كردووە بە گاڵتەجاری جیهان بێجگە لە مالیكی و رەفتارە تاكڕەوییەكانی كەسی دیكە نییە).
بەسیاسیكردنی دەسەڵاتی دادوەری و
زەمینەخۆشكردن بۆ شەڕی ناوخۆ
لەسەرەتای ساڵی 2012ـەوە بەڕێز مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان جەختی لەسەر ئەوە دەكردەوە، ئەگەر حكومەتی ئێستای عێراق تەواوی رێككەوتننامەی هەولێر جێبەجێ نەكات و پابەند نەبێت بەدەستوورەوە، ئەوا عێراق ئاراستەیەكی دوور لە دیموكراتی و پێكەوە ژیان دەگرێت و ئەمەش قابیلی قبوڵ كردن نییە، هەربۆیە پاش ئەوەی لە سێ مانگی یەكەمی ساڵی 2012، مالیكی لەسەر هەمان رەفتار و هەڵسوكەوتی تاكڕەوی بەردەوام بوو، هەر بۆیە سەرۆك مسعود بارزانی لە 21/3/2012 پەیامی نەورۆزی راگەیاند و بە ئاشكرا بە هەموو جیهانی راگەیاند ئەگەر حكومەتی عێراق رێككەوتنەكان جێبەجێ نەكات و پابەند نەبێت بەدەستوورەوە، ئەوا هەرێمی كوردستان بۆ دوایین بڕیاری خۆی دەگەڕێتەوە بۆ گەلی كوردستان بۆ ئەوەی بڕیاری چارەنووسی خۆی بدات، ئەم پێشبینیەی بەڕێز مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەسەر ئاستی سەركردەكانی عێراق و تەواو تۆژەران و پسپۆرانی جیهان، بە یەكەمین پێشبینی لەسەر ئاستی عێراق و جیهان دادەنرێت، كە عیراقیەكان و جیهانی لەمەترسی گەڕانەوەی دیكتاتۆریەت و تاكڕەوی لە عێراقدا ئاگادار كردەوە، تەنانەت راپۆرتەكەی رۆژنامەنووسی جیهانی نید پاركەریش كە پێشتر لەم راپۆرتە ئاماژەمان پێكرد لە ژمارەی نیسانی ساڵی 2012ی گۆڤاری فۆرین ئەفیرز بڵاو بۆتەوە، واتە پاش پەیامەكەی نەورۆزی سەرۆك بارزانی بە دوو هەفتە، ئەمە بێجگە لەوەی پەیامەكەی نەورۆزی سەرۆك مسعود بارزانی دانانی سنوورێك بوو بۆ ئەو پێشبینیانەی كە لەسەرەتای ساڵی 2012 و راستەوخۆ پاش كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لەعێراق، بەڕێزی هەستی پێكردبوو، بۆ ئەمەش نامەی زارەكی بۆ مالیكی ناردبوو، ئەگەر رێككەوتنەكان جێبەجێ نەكات و پابەند نەبێت بەدەستوورەوە، ئەوا هەرێمی كوردستان قسەیەكی دیكە و هەڵوێستێكی دیكەی دەبێت، بەداخەوە لەسەرەتاوە هەندێك لایەنی عێراقی و كوردستانی هەوڵیاندا كە ئەم هەڵوێستەی هەرێمی كوردستان كە سەرۆك بارزانی دەریبڕیوە، وەك كێشەی شەخسی سەرۆك بارزانی لەگەڵ شەخسی مالیكی پیشانبدەن، بەڵام رەفتارەكانی دواتری مالیكی هەموو لایەكی گەیاندە ئەو قەناعەتە كە بەڕێز مسعود بارزانی ترسی لە شێوازی ئەو حكومڕانیە هەیە كە سەرۆك وەزیرانی ئێستا لە عێراقدا پیادەی دەكات و عێراق بەرەو كارەساتێك دەبات كە لە مێژوودا وێنەی نەبووە، ئەو حكومڕانییەش ئەو شێوازەیە كە راشكاوانە ئێستا دۆف زاخیم هەموو جیهانی لێ ئاگادار دەكاتەوە، بەوەی مالیكی و مورسی بوونە دیكتاتۆر و دەبێت ئەمریكا یارمەتیەكانی لە عیراق و میسر ببڕێت هەتا ئەم دووانە دەستبەرداری خواستە تاكڕەویی دیكتاتۆرییەكانیان دەبن.



بەكارهێنانی یاسا
وەك چەكێك دژی نەیارە سیاسیەكان
بەكارهێنانی یاسا وەك چەكێك لەلایەن لایەنێكەوە دژی لایەنێكی دیكەی نەیاری سیاسیی، واتە دروستبوونی گەندەڵیە لەنێو دەسەڵاتی دادوەری، ئەمەش لەلایەن رێكخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتیەوە بەوجۆرە پێناسەكراوە واتە حاكمەكان و ئەوانەی كار لە دادگاكان دەكەن پرانسیپی بێلایەنی لە دادوەری پێشێلدەكەن و لەپێناوی سوودی تایبەتی یان لایەنی سێهەم بڕیارەكانی دادگا دەردەچووێنن، كە ئەم حاڵەتی گەندەڵیەش لەناو دەسەڵاتی دادوەری دروست بوو، ئەوا ئەو بارودۆخە دێتە ئاراوە كە ئێستا عێراقی تیادەژی و، لەمەش زیاتر دەرهاویشتە خراپەكانی بوونی گەندەڵی لەدەسەڵاتی دادوەری دەبێتە دەروازەیەك هەموو لایەنەكانی كۆمەڵگە دەگرێتەوە، لێرەدا ئاماژە بە چەند دەرهاویشتەیەكی بوونی گەندەڵی لە دەسەڵاتی دادوەری دەكەین:
1- ئەگەر گەندەڵی كەوتە ناو دەسەڵاتی دادوەری، ئەوا سەروەریی یاسا دەپوكێتەوە، راشكاوانەتر یاسا سەروەر نابێت.
2- گەندەڵی لە دەسەڵاتی دادوەری دەبێتە ئاستەنگ و بەربەست لەبەردەم گەشەی ئابووری.
3- كاتێك دەسەڵاتی دادوەری تێكەڵاوی گەندەڵی دەبێت، ئیتر ئەو دەسەڵاتە ناتوانێت ئەو رۆڵەی لەدەستووردا بۆی دیاریكراوە ئەو رۆڵە بگێڕێت، هەروەها ناتوانێت رۆڵی چاودێر لەسەر دامەزراوەكانی حكومەت بگێڕێت و بەرگری لەسەروەریی یاسا و پاراستنی مافی تاكەكان بكات.
4- كاتێك دەسەڵاتی دادوەری دەبێتە داردەستی حكومەت و بڕیارەكانی بۆ بەرژەوەندی حكومەت دەردەكات، ئەوا جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان هیچ مانایەكی نامێنێت و دەسەڵاتی دادوەری لە دامەزراوەیەكی سەربەخۆ و جیاواز لە حكومەت، دەبێتە بەشێك لەحكومەت.
ئەم چەند خاڵەی وەك دەرهاویشتەی گەندەڵی دەسەڵاتی دادوەری ئاماژەمان پێكردن، هۆكاری سەرەكی كێشەكانی ئەمڕۆی عێراقن، ئەو خۆپیشاندانەشی چەند رۆژێكە شارەكانی عێراقی گرتۆتەوە، هۆكاری سەرەكی گەندەڵی دەسەڵاتی دادوەری و بەكارهێنانی یاسایە وەك چەكێك بەدەستی حكومەتی مالیكیەوە، سەبارەت بەم لایەنە پرسیارمان لە د.وەلید عەبود پەرلەمانتاری هاوپەیمانی وەسەت كرد، ئەویش لەوەڵامدا بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی و وتی:(میتۆدی بە سیاسەتكردن و دەستێوەردان لە ئیشوكاری دادگاكان بۆتە دیاردەیەكی روونی سیاسی لە عیراقی ئەمڕۆدا، ئەوەی ئێستا هەستی پێ دەكرێت ئەوەیە دادگاكان كەوتوونەتە ژێر فشارێكی زۆرەوە و بە هیچ شێوەیەكیش وەكو دەزگای یاسایی سەربەخۆ بەرچاو ناكەون، بەڵگەشمان لەسەر ئەمە زۆرە، كاتێك پاسەوانەكانی یەكێك لە كەسایەتییەكان دەستگیر دەكرێت بە تۆمەتی پەیوەندییان بە تیرۆرەوە، هەر لە فەرمانی دەستگیر كردنییەوە تا دەگاتە لێكۆڵینەوەو دادگایی كردن هەمووی بە خێرایی تەواو دەبێت، گەر دوور نەڕۆین پاسەوانەكانی رافع عیساوی وەزیری دارایی عێراق یاخود پاسەوانەكانی تاریق هاشمی، لەوەش تراژیدیتر ئەوەیە كە چەندین كەسی بێتاوان ماوەی ساڵانێكی زۆرە لە كونجی زیندانەكانن، بەڵام تاكو ئەمڕۆیش دادگایی نەكراون و حوكمیان لەسەر دەرنەچووە نە بە سزادان و نە بە ئازادكردن، بەداخەوە ئەوانە هەموو بەڵگەن لەسەر ئەوەی كە دادگا بەسیاسەتكراوە و ئەمانە نیشانەی ئەوەن كە حكومەتیش فشاری لەسەر دادگاكان و سیستەمی دادوەری داناوە، سەدان بەڵگەی دیكەش لەم جۆرە هەیە و هەربۆیە بەڕای من ئەمڕۆ هیچ كەس لەسەر شەقام و هیچ كەسێك لەناو جەماوەر و هیچ سیاسەتمەدارێك و هیچ هاووڵاتییەك ناتوانێ ئەوە بسەلمێنێ كە دادگا سەربەخۆیە. ئەمە وایكردووە كە بڵێین عێراق وڵاتی قەیرانەكانە، رۆژانە قەیران و تەنگژە روو لەو وڵاتە دەكات، دیارە لاسەنگی لە نەبوونی دادپەروەری و پێشێلكردنی مافەكان ئەمانە هەموویان فشارن و دادگاش تێوەی گلاوە، چونكە زۆر لەوانەی تۆمەتباردەكرێن رۆژانە دەخرێنە زیندانەكانەوە بێ ئەوەی مافی خۆیان پێ بدرێت وێڕای ئەو ستەمەی كە لە مرۆڤی عێراقی دەكرێت لەزۆر شوێنی دیكەی ئەم وڵاتە، ئەو خۆپیشاندانانەی ئەمڕۆكە لە گۆڕەپان و شەقامەكانی بەغدا و شارەكان سازدەكرێن هەمووی دەرئەنجامی ئەو ستەم و نادادپەروەریی دادگاكانە، سەربەخۆیی دادگا مایەی چەسپاندنی ئاسایش و سەقامگیری و هەموو لایەنێكی دیكەیە، بەڵام ئێمە هەموومان لەوە بەئاگاین كە ئەمڕۆ حزبێك یان لایەنێكی دیاریكراو بەسەر دادگا زاڵە، ئەمەیش مایەی داخە، هەربۆیەیش دەبینین ئەمڕۆ گەندەڵیی دارایی و ئیداری بەربڵاوبۆتەوە و داڕمانی هەیكەلی ئیداری و دارایی هەموو گۆشەكانی دەوڵەتی عێراقی گرتۆتەوە، و هەڵبەتە بەڕای من ئەمانە بەڵگەی بەرچاون لەسەر نەبوونی دەسەڵاتی سەربەخۆ لە سیستەمی دادوەریدا، بۆیە ئەگەر سیستەمێكی سەربەخۆی دادوەری و بێلایەن بوونی نەبێت كە هەموو لایەنەكان دانی پێدا بنێن ئەوا هەرگیز ناتوانین دامەزراوەكان بنیاد بنێین و ببین بە خاوەن دەوڵەتێكی راستەقینە)).
سەبارەت بە هەوڵدان بۆ چارەسەری ئەم بارودۆخە نەخوازراوە و گێڕانەوەی عێراق بۆ ئارامی و سەقامگیری د.وەلید عەبود لە درێژەی لێدوانەكەیدا بۆ گوڵان وتی: (پێموایە باشترین چارەسەر هەڵوەشاندنەوەی ئەم حكومەتەی ئێستایەو پێكهێنانی حكومەتێكە كە گشت پێكهاتەكانی گەلی عیراق لەخۆ بگرێت، بەمەش رێگە لەوە دەگیرێت كە هیچ لایەنێك نەتوانێت دادگای فیدرال بەسیاسەت بكات یان بە میزاج و بۆ بەرژەوەندیی خۆی ئاراستەی بكات، لە كۆبوونەوەی ئەم دواییەی پەرلەمان هەوڵماندا بابەتی یاسای دادگای فیدرال بخەینەڕوو تا دواتر پەسند بكرێت، بەڵام دەوڵەتی یاسا بە هێنانەوەی چەندین پاساو و بیانوو قایل نەبوو بێتە پاڵ ئێمەوەو دەنگ لەسەر ئەم یاسایەی دادگای فیدرال بدات، چونكە دەوڵەتی یاسا دەیەوێت دادگای ئیتیحادی هەروەكو خۆی بهێڵێتەوە و زۆربەی قەوارە سیاسییەكانیش ئەو شتەیان بەلاوە پەسەند نییە و رەتیدەكەنەوە و پێموایە هاوپەیمانی كوردستانی و لیستی عێراقییە و رەوتی سەدری لەمڕووەوە لەگەڵمان هاوڕان كە هەموویان لەگەڵ دەركردنی یاسای دادگای ئیتیحادی بوون، بەڵام بەهۆی دەرچوونی قەوارەی دەوڵەتی یاسا و دەنگدانیش لەسەر یاسا پێویستیی بە دەنگی دوو لەسەر سێی ئەندامانی پەرلەمان هەیە و لەئاكامیشدا نەتوانرا ئەو رێژەیە بەدەست بێنین و بەهۆی دەرچوونی دەوڵەتی یاسا و كامڵ نەبوونی رێژەی یاسایی خۆی)).
هەر سەبارەت بەم لایەنە و سەبارەت بە ئاستی بوونی گەندەڵی لەدەسەڵاتی دادوەری و بەكارهێنانی ئەم دەسەڵاتە وەك ئامرازێك بۆ مەرامەكانی سەرۆك وەزیران، پرسیارمان لە پەرلەمانتار عاشور كەربولی لە لیستی ئەلعراقیە كرد و ئەویش لەوەڵامدا جەختی لەسەر ئەوەكردەوە ئەگەر دادگاكان چەكێك نین بەدەست سەرۆك وەزیرانەوە چۆن لەماوەی تەنیا 20 كاتژمێردا پاسەوانەكانی رافع عیساوی دەستگیر دەكرێن و بڕیاریشیان بۆ دەردەچێت، لەمبارەوە بەگوڵانی راگەیاند: (ئەگەر لە روانگەیەكی یاساییەوە بڕوانینە رەوشی دەسەڵاتی دادوەری لە عیراقدا، ئەوا هەموو ئەو بەڵگەو نموونانەی لەبەر دەستن ئەوە دەسەلمێنن كە بە هیچ شێوەیەك دادگاكانمان لە بڕیارو حوكمەكانیان سەربەخۆ نین و كەوتوونەتە ژێر فشارێكی ئاشكرای سیاسییەوە، بۆنموونە چەندین كەیسی سادە و بچووك هەن كە نزیكەی 3 تا 4 ساڵ یاخود 2 ساڵ یانیش زیاتر حوكمیان لەسەر دەرنەچووە، نموونەیەكی دیكە، سەرۆك پاسەوانەكانی رافع عیساوی كە بە تۆمەتی تێوەگلان لە تیرۆر دەستگیر كرا، گرتن و لێكۆڵینەوەو دادگایی كردنەكەی تا دەرچوونی حوكمەكەی لەلایەن دادگاوە هەمووی لە ماوەی 20 كاتژمێردا راگەیەنرا، ئەمەش بەڵگەیەكی روون و ئاشكرایە كەئەم پرسە پێشتر سیناریۆی بۆ ئامادەكراوەو بە تەگبیر و راسپاردەی سیاسیانە كراوە. هەربۆیە لەو وڵاتەدا تێكەڵییەك لە ئیش و كارو تەنانەت لە بڕیارەكاندا هەیە، هیچ دەسەڵاتێكی دیاریكراو لەئارادا نییە، بۆیە دەبینین كاغەزەكان تێكەڵ بوونە، دادگاكان حوكم و بڕیار لەسەر كەیسەكان دەردەكەن تەنانەت گەر لەچوارچێوەی دەسەڵاتیشیان بێت یان نە)).
لەعێراقدا دادگای فیدرالی گومانی لەسەرە و ناتوانێت كێشەكان یەكلایی بكاتەوە
د. وەلید عەبود لەلێدوانەكەیدا بۆ گوڵان ئاماژەی بەوەكرد كە هەفتەی رابردوو هەوڵیانداوە لە پەرلەمانی عێراق موناقەشە لەسەر پێكهاتەی دادگای فیدرالی بكرێت، بەڵام لیستی دەوڵەتی یاسا ئامادەنەبوون و جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە پێكهاتەی ئەو دادگایە هەروەك خۆی بێت، هۆكاری سادەش بۆ ئەم پێداگرتنەی لیستی دەوڵەتی یاسا لەبەر ئەوەیە ئەم پێكهاتەی ئێستای دادگای فیدرالی بڕیارەكانی بۆ بەرژەوەندی حكومەت و سەرۆك وەزیرانە، ئەمەش وایكردووە پێكهاتەكانی دیكە نەتوانن بۆ یەكلاكردنەوەی كێشەكان و تەفسیری بڕگەكانی دەستوور پەنا بۆ دادگای فیدرالی بەرن، سەبارەت بەم لایەنە، پرسیارمان لە فائیزە باباخان پسپۆری یاسایی و پەرلەمانتاری پێشووی هاوپەیمانی كوردستان كرد، ئەویش دەربارەی دادگای فیدرالی عێراق بەمجۆرە بۆ گوڵان هاتە ئاخاوتن: (لە عیراقی ئەمڕۆدا دەسەڵاتی دادوەری بە دوو تەرازوو دەكێشرێت، بە سیاسەتكردنی دادوەری زەق و ئاشكرایە، چونكە ئەوەی مایەی سەرنجە ئەوەیە كە هەم سیستەمی دادوەری و هەمیش سیستەمی جێبەجێكردن، تەنانەت وەزارەتی بەرگری و وەزارەتی ناوخۆش هەموویان لەدەستی یەك تاكە كەسن و هەر خۆیشی سەرپەرشتییان دەكات كە ئەویش مالیكی سەرۆك وەزیرانە، هاوكات خودی سەرۆكی ئەنجوومەنی دادگای باڵا كە ئێستا ئەم پۆستە بەڕێوە دەبات پێشتر سەر بە حزبی بەعس بووە پرۆسەی ریشەكێشكردنی بەعس دەیگرێتەوە، بۆیە كەوتۆتە ژێر فشاری سەرۆك وەزیران و ناتوانێت بەبێ ئاگاداریی ئەو هیچ بڕیارێكی یەكلاییكەرەوە دەربكات یان حوكمێك بدات، سەرئەنجام بڕیارەكە بڕیارێكی كۆتایی نابێت و خودی ئەو سەرۆك ئەنجومەنەی دادگا وەكو كەسایەتییەكی لاواز دەردەكەوێت، جا ئەگەر دەسەڵاتی دادوەری بەم شێوەیە بێت، دەبێ دەسەڵاتی جێبەجێكردن بە چ شێوەیەك بێت، بەڵام من نامەوێت لێرەدا ئەم دیاردەیە گشتگیر بكەم، چونكە لە عیراقدا دادوەری بەتواناو كارامەمان زۆرە كە بە پێی یاسا ئەركی سەرشانی خۆیان جێبەجێ دەكەن، بەڵام گرفتەكە لە شێوازو چۆنییەتی جێبەجێ كردنی بڕیار و حوكمەكاندایە، كە من بە دڵنیاییەوە دەڵێم زۆر زەحمەتە لەو بارودۆخە ناهەموارەی ئێستای عێراق ئەم بوارە بە تەواوی بەئاكام بگات، نابێ ئەوەشمان لەبیر بچێت كە رەوشی ئەمنی و نا سەقامگیریی بارودۆخەكە تا بڵێی رووی لە خراپی و ترسناكییە، بگرە ئاستی خزمەتگوزارییەكان تا رادەیەكی زۆر لەدواوەیە، ئەگەر هاووڵاتییان بیانەوێت داوایەك پێشكەش بە دادگا بكەن بۆ دابینكردنی مافەكانیان ئەوا پێشەكی نائومێد دەبن، چونكە لە عێراقدا نە سەروەریی یاسا بوونی هەیە و نە كەسیش رێز لە یاسا دەگرێت)).
لەلایەكی دیكەو سەبارەت بە رۆڵی ئەو دادگایە لە یەكلاكردنەوەی كێشەكان و تەفسیری بڕگە دەستوورییەكان خاتوو فائیزە لە درێژەی لێدوانەكەیدا ئاماژەی بەوەكرد هەر بڕیاریك بۆ بەرژەوەندی حكومەت بێت، ئەوا دادگای باڵا بەزوویی دەریدەكات و ئەوەشی بۆ بەرژەوەندی ئەوان نەبێت پشتگوێ دەخرێت، لەمبارەوە بەگوڵانی راگەیاند:(لەكاتی هەبوونی هەر هەڵەیەك لە شیكردنەوە و تێگەیشتنی یاساكان و بڕگەكانی دەستوور ئەمەیان ئەركێكە لە ئەركەكانی دادگای دەستووری، مەبەستیش لە شیكردنەوەی یاساكان ئەوەیە كاتێك جیاوازی بۆچوون لەسەر بەندەكان یاخود لەسەر مافەكان لەئارادا هەبێت، بۆ نموونە دەبینین هەندێك لەو بڕیارانەی كە لە بەرژەوەندیی حكومەت و وەزیرەكان و وەزارەتەكاندایە بە روونی و ئاسانی دەردەكرێن، بەڵام هەندێك بڕیار هەن كە لەلایەن دەسەڵاتی باڵا-وە دەركراوە دژی پرەنسیپەكانی مافەكانی مرۆڤن و لەگەڵ رێسای گشتیی یاساكان یەكناگرنەوە، ئەمەش لە رووی یاساییەوە بەكوفر لە قەڵەم دەدرێت، زۆر جار هەندێ شتی ترسناك ئەنجام دەدرێت كە هەرگیز پێشتر ئەنجام نەدراون، بەداخەوە ئەمڕۆ لە عێراقدا سیستەمی دادوەری داڕماوە، من ناوی لێ دەنێم داڕمانی دادگا. بۆیە من بارودۆخەكە بەم شێوەیە دەبینم، كە گەل هەر لەسەر ئەم سەرپێچی و پێشێلكردنانەی مافەكانی و نەبوونی دەسەڵاتێكی دادوەریی بە سیاسەتكراو بێ دەنگ نابێت، لە ئێستاشدا نیشانەكانی بێزاریی و ناڕەزایی دیارن و بۆ نموونە ئەوەتا خۆپیشاندان لە چەندین شاری عێراقی لە ئەنبارو موسڵ و شوێنی دیكە دەستی پێكردووە كە ئەمە سەرەتایەكە بۆ دەربڕین و كۆكبوونی بیروبۆچوونی جەماوەر بەرامبەر نادادپەروەری و گەندەڵی و بە سیاسەتكراوی دادگاكان و من لەوبڕوایەدام كە بازنەی ئەم ناڕەزاییانە رۆژ لە دوای رۆژ فراوانتر دەبێت)).
دەبێت پێكهاتەی دادگای فیدرالی بگۆڕێت
یەكێك لەو ئیشكالیەتەی لەسەر دادگای فیدرالی عێراق هەیە، ئەوەیە گومان لەسەر ئەوە هەیە ئەم دادگایە سەربەخۆ بێت، بەڵكو هەندێك لە پەرلەمانتاران باس لەوە دەكەن ئەم دادگایە وەك بەشێك یان دامەزراوەیەكی حكومەت كاردەكات، لەمەش مەترسیدارتر ئەوەیە ئەم دادگا فیدرالیەی ئێستا هەیە پێش نووسینەوەی دەستووری عێراق لەساڵی 2005 بڕیاری لەسەر دراوە و چەند ماددەیەك لەدەستووردا هاتوون كە دوای ئەم دادگایە دەرچوون، سەبارەت بە هێشتنەوەی ئەم دادگایە بەوجۆرە پرسیارمان لە پەرلەمانتار ئازاد سرێشمەیی لە هاوپەیمانی كوردستان كرد، ئەویش بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە: (دادگای باڵای فیدرال كە ناوی لە ماددەی 92 و 93 و 94ی دەستووردا هاتووە، دەسەڵاتێكی بەرزی دادوەریی هەیە و دەسەڵاتەكانی لە دەستوور دیاریكراوە، كە بریتین لە یەكلایی كردنەوەی كێشەكان، راڤەكردنی ماددەكانی دەستوورە، هەروەها چەندین ئەركی دیكەی پێ سپێردراوە، بەڵام ئەو دادگایە كە لەساڵی 2005ـەوە پێش دەنگدان لەسەر دەستوور دامەزراوە، كە دەبووایە دوای دەنگدان لەسەر دەستوور دادگایەكی نوێ دابمەزرێت، بەڵام تا ئێستا رێكەوتنێك نییە لەلایەن كوتلە سیاسییەكانەوە بۆ دەركردنی یاسایەك بەم دادگایە، بۆیە ئێستا ئەو دادگایە لە كارەكانیدا سەركەوتوو نییە، چونكە گومانی ئەوەی لێدەكرێت كە ئەو كێشانەی دەچنە لای بەسیاسیی كرابن، یان لەلایەنێكەوە كۆنترۆڵكرابن، یەكێك لەو بڕیارانەی دەریكردووە ئەوەیە كە پەرلەمان بۆی نییە یاسا دەربكات، چونكە دەستوور لە ماددە(64)دا باس لەوە دەكات كە دوو لایەن هەن دەتوانن پرۆژە یاسا و پێشنیارە یاسا دەربكەن، یەكیان بڕگە (أ) كە سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران و سەرۆكایەتیی كۆمارە، بڕگەی (ب)ش دەڵێت دە ئەندام پەرلەمان یان لیژنەی تایبەتمەند بۆیان هەیە كە پێشنیاری پرۆژە بكەن، بەڵام دادگای فیدرال پێیوایە لە بڕیارەكەی خۆی كە ئەو پرۆژە پێشنیارانەی پەرلەمان دەریدەكات یان دەیكاتە یاسا، حكومەت مولزەم نییە جێبەجێی بكات، كە دەبێت پێشتر پرسی حكومەت بكرێت، چونكە بە رای دادگای فیدرال ئەوە بیرۆكەیەكە نابێتە پرۆژە، ئینجا لە هەموو ئەو بڕیارانەی كە داویەتی وایكردووە كە گومانێك دروست بێت، كە ئەو دادگایەی ئێستا هەیە وەكو پێویست نییە، بۆیە دەبێت پەلەبكرێت لە دامەزراندنی دەستەیەكی نوێ بەپێی یاسەیەك كە دەبێت پێشتر لە پەرلەمان دەربچێت، دواتر دەستەیەكە دابمەزرێت. لەبەر ئەوەی ئێستا هەستدەكریێت بڕیارەكانی دادگای فیدرالی بەلای حكومەتدا دەشكێتەوە و بۆ بەرژەوەندیی حكومەت بڕیارەكان دەردەكات، من وەكو نموونەیەك باسی ئەوەم كرد كە چۆن پەرلەمان مافی ئەوەی نییە یاسا دەربكات، كە لە بنەڕەتدا ئیشی پەرلەمانە یاسا دەربكات، پێشتریش باسی دەستە سەربەخۆكان كرا كە دادگاكە دیسان گوتبووی كە ئەم دەستە سەربەخۆیانە دەبێ سەر بە حكومەت بن، ئەوەش جێگەی گومانە چۆن سەربەخۆن و چۆنیش دەبێت سەر بەحكومەت بن، كە دەستوور چۆن یاسای بۆ هەموو شتەكان دەستنیشان كردووە، وەك هەرێمەكان و دەزگاكان و هاوبەشەكان لە هەمان كاتیشدا چەند دەستەیەكی سەربەخۆی داناوە كە چەند ماددەیەكی بۆ تەرخانكردووە لە ماددەی 102 و دواتر، كەچی دادگای فیدرال بۆ بەرژەوەندیی حكومەت دەیشكێنێتەوە، بەڵام وادیارە حكومەت توانیویەتی كۆنترۆلی بكات ئەو بڕیارانەی كە لەوێ دەردەچن بۆ بەرژەوەندیی حكومەت بن نەك بۆ دەسەڵاتی یاسایی كە بە پێی دەستوور ئەركەكانی دیاریكراوە)).
سەبارەت بە ئایندەی دادگای فیدرالی و مانەوەی عێراق بەبێ لایەنێكی یاسایی بێ لایەن بۆ میانگیری لەنێوان بۆچوونە جیاوازەكان و یەكلاكردنەوەی كێشەكان، ئازاد سرێشمەیی جەختی لەسەر ئەوه ‌كردەوە هەتا دەستەیەكی نوێ بۆ دادگای فیدرالی هەڵنەبژێردرێت بارودۆخەكە بەم شێوە دەمێنتەوە، لەمبارەوە بەگوڵانی وت: (ئەگەر بەم شێوەیە بێت و هەمان ئەو دادگایە بەردەوام بێت لە ئیشوكاری خۆی و یاسایەك دەرنەچێت و دەستەیەكی نوێ دانەمەزرێت، پەرلەمان و پرۆسەی سیاسی ناتوانن ڕۆڵی خۆیان ببینن، هەروەها كێشەكان یەكلایی ناكرێنەوەو ئەو ماددە یاساییانەی شرۆڤەیان بۆ نەكراوەو هەموو ئەو كێشانەش وەكو خۆیان دەمێننەوە، هەر بۆ نموونە یەكێك لەو مەسەلانە كێشەی نێوان هەرێمەكانە، پارێزگاكانە، كێشەی نێوان هەرێمی كوردستان و بەغدا، تەنانەت هەندێ لە شارەزایانی یاسا وای بۆ دەچن كە ئەم دادگایەی ئێستا بۆی نییە تەفسیری ماددەكانی دەستوور بكات، بۆیە دەركردنی یاسایەك و هەڵبژاردنی دەستەیەكی نوێ تاكو بەپێی ئەم یاسایە كاربكات زۆر پێویستە، خاڵێكی دیكە دەبێ لە كاتی بوونی هەر كێشەیەك سكاڵا بۆ دادگای فیدرال بەرز بكرێتەوە، بۆ نموونە ئێمە كە كێشەیەكمان لەگەڵ حكومەتی فیدرال دەبێت، پێویستە سكاڵا بەرز بكەینەوە بۆ ئەم دادگایە، بەڵام بۆیە تائێستا نەمانكردووە، لەبەر ئەوەیە كە مەترسی ئەوە هەیە دادگای فیدرال لە بەرژەوەندیی حكومەتی فیدرال دەنگ بدات، پێشتریش بینیویانە كە ئەم دادگایە چۆن بڕیار دەردەكات، بۆیە كێشەكانیش بەم شێوەیە ماونەتەوەو چارەسەر نەكراون)).




عێراق بەرەو كۆێ؟
پێش ئەوەی وەڵامی ئەو پرسیارە بدرێتەوە، ئایا لەساڵی داهاتوو بەرەو كوێ ملدەنێت، ئەوا گومانی تێدانییە دەبێت، ئەو ئەگەرە لەبەرچاو بگرین، ئەگەر بەمشێوەی ئێستا حكومڕانی بكرێت و شێوازی حكومڕانی گۆڕانكاری بەسەردا نایەت، ئاوا مەزندەی پیشبینی كراو لەسەر ئاستی ناوخۆ و دەرەوە مەزندەی خراپە و عێراق بەرەو ناسەقامگیری زیاتر و دابەشبوونی زیاتر هەنگاو هەڵدەگرێت، بۆ رێگرتن لەم مەزندە خراپانە و گێڕانەوەی حكومەت بۆ سەر سكەی نیشتمانی و هاوبەشی راستەقینەی نێوان پێكهاتەكان، ئەمریكیەكان پیشنیاری ئەوەیان بۆ حكومەتی خۆیان كردووە بەوەی ئەمریكا یارمەتیەكانی لەعێراق ببڕێت هەتا نوری مالیكی سەرۆك وەزیران دەستبەرداری تاكڕەوی دیكتاتۆریەت دەبێت، بەڵام پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە ئایا پێكهاتە سەرەكیەكانی عێراق دەبێ چی بكەن بۆ ئەوەی عێراق لەم كارەساتە رزگار بكەن؟ وەڵامی ئەم پرسیارە بە سادەیی و بەپلەی یەكەم بەستراوەتەوە بە هەڵوێستی لایەنە شیعیەكانی ناو هاوپەیمانی نیشتمانی، بەتایبەتی كە ئەوانیش (بێجگە لەلیستی دەوڵەتی یاسا) هەستیان بەو راستیە كردووە ئەم رێگەی مالیكی لە حكومڕانی پیادەی دەكات، ئاكامەكەی پێش هەمووان بۆ پێكهاتەی شیعەش خێری نابیت، بۆیە گرنگە هەنگاوی جددی هەڵبگرن بۆ ئەوەی گوشار بخەنە سەر مالیكی بۆ ئەوەی خۆی راست بكاتەوە، یان هاوپەیمانی نیشتمانی دەستپێشخەر بێت بۆ ئەوەی سەرۆك وەزیران بگۆڕێت، ئەگەر ئەم هەنگاوە جددیانە لەلایەن هاوپەیمانی نیشتمانیەوە هەڵنەگیرێت، دەبێت لەساڵی داهاتوو عێراقیەكان رووبەڕووی دیكتاتۆر ببنەوە و جیهانیش پێشوازی لەدەوڵەتیكی تەواو فاشیل بكات.