ئەگەر عێراق نەبووە دەوڵەتێكی فیدرالی هەرێمی كوردستان چ بڕیارێك دەدات؟
بەكارهێنانی زاراوەی (پۆست فیدرالیزم) بەمانای دوای یان پاش فیدرالیزم لەم راپۆرتە بەكارنەهاتووە، لەبەر ئەوەی پۆست كە دەخرێتە پێش زاراوەیەكی سیاسیی یان فەلسەفی، مانای كۆتایی یان فەشەلی ئەو قۆناخە رادەگەیەنێت، هەر بۆنموونە كاتێك دەگوترێت عێراقی پۆست سەدام حوسێن، ئاشكرایە واتە سەدام و رژێمەكەی جارێكی دیكە ناگەڕێنەوە و كۆتاییان هاتووە، هەروەها كەدەڵێن پۆست مۆدێرنە بەپێی قوتابخانەی فیكری فەرەنسی واتە قۆناخی مۆدێرنە كۆتایی هاتووە و دەبێت قۆناخێكی دیكە دەست پێبكاتەوە. ئەمە وایكردووە هەندێ لە بیرمەندانی هاوچەرخ كاتێك باس لە دوای یان پاش یەكێك لە قۆناخەكان دەكەن، خۆیان لە وشەی (پۆست –post) بپارێزێن و، پەنا بۆ وشەی (دوای ئەو –late) دەبەن، ئەمەش وەك ئاماژەیەك بۆ ئەوەی كە باسی دوای قۆناخێك دەكرێت، ئەو مەبەستە نەدات بەدەستەوە كە قۆناخی پێشتر فەشەلی هێناوە یان كۆتایی هاتووە، هەربۆیە ئەم راپۆرتە لە بەكارهێنانی زاراوەی (پۆست فیدرالیزم لە عێراقدا) راشكاوانە دەیەوێت جەخت لەسەر ئەوە بكاتەوە، كە فیدرالیزم وەك فەلسەفەیەكی سیاسیی بۆ رێكخستنی دەوڵەت وەك سیستمی فیدرالیزمی فرە ئیتنی و فرە نەتەوە (multinational and multi ethnic federalism) كە مانای (حكومڕانی هاوبەش – Shared- rule و خود حكومڕانی Self-rule) لە چوارچێوەی دەوڵەتدا دەگرێتەوە، دروستبوونی لە عێراقدا بەبن بەست گەیشتووە و هەوڵدان بۆ دووبارە راستكردنەوەی ئەم پرۆسەیە ئەگەر كارێكی مەحاڵ نەبێت، ئەوا كارێكی هێجگار قورسە و زەحمەتە بتوانرێت عێراقی پۆست سەدام حوسێن و بەعس، ببێتە ئەو عێراقە دیموكراتی و فیدرالیی و فرەیی و پێكەوەژیانی ئارەزوومەندانەیەی كە لە دەستووری عێراقدا هاتووە.
فیدرالیزمی فرەنەتەوە و
ڤیتۆی رەتكردنەوەی پێكەوەژیانی زۆرەملێ
كورد یان گەلی كوردستان لە عێراقدا، ئەو مافەی نییە سیستمی فیدرالی لەسەر بەشە عەرەبیەكەی عێراق فەرز بكات، بەڵام ئەو مافەی هەیە كە مەرجی خۆی بۆ پێكەوەژیانی ئارەزوومەندانە بۆ مانەوەی لەچوارچێوەی عێراقدا دیاری بكات، هەربۆیە ئەو مەرجانەی كە لایەنی كوردستانی بۆ مانەوەی لە چوارچێوەی عێراقدا دیاریكردوون، مەرجگەلێكن پێویستی بەوە هەیە كە هەردوولا هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدرالی بەغدا پێوەی پابەندبن و دانی پێدابنێن و پێكەوە بە هاوكاری و هەماهەنگی ئەو دەستوورە جێبەجێ بكەن كە دەبێتە زامنی بونیادنانەوەی ئەو عێراقەی لە دەستووردا دەنگی لەسەر دراوە، بەڵام پرسیاری سەرەكی لێرەدا ئەوەیە، ئایا ئەو مەرجانەی لایەنی كوردستانی بۆ مانەوەی لە چوارچێوەی عێراق پێداگیری لەسەر دەكات چین؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارە دەڵێین ئەو مەرجانەی پێداگیری لەسەر دەكرێت بریتن لە:
1- ئیعتراف بەوە بكرێت عێراق وڵاتی هاوبەشی دوو نەتەوە سەرەكیەكەیە (كورد و عەرەب) لەگەڵ رێزگرتن لە مافی نەتەوەكانی دیكە كە لە چوارچێوەی عێراقدا دەژین.
2- دەبێت سیستمی حكومڕانی لە عێراقدا، سیستمی فیدرالی فرەنەتەوە بێت، لانی كەم هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدرالی لەبەغدا بوونیان هەبێت، ئەگەر هەرێمی دیكەش هاوشێوەی هەرێمی كوردستان بەپێی دەستوور لەبەشەكانی عێراقدا دروست بكرێن، ئەوا كارێكی باشە، بەڵام ئەگەر دروستیش نەكرێت، ئەوا دەبێت هەرێمی كوردستان بەپێی سنوورە جوگرافی و مێژووییەكەی هەموو ئەو ناوچانە بگرێتەوە كە بە خاكی هەرێمی كوردستان دادەنرێن، ئەمەش مانای ئەوەیە كە كورد و عەرەب لەچوارچێوەی عێراقدا یەكێتی لەنێوانیاندا هەبێت و هەر یەكەشیان لە چوارچێوەی سنووری جوگرافی و مێژوویی خۆیدا ئەو مافەی هەبێت تایبەتمەندی سیاسیی و نەتەوەیی و كەلتوری خۆی بپارێزێت و بەرژەوەندییە ئابوورییەكانی خۆی پەرەپێبدات.
ئەم دوو مەرجە كە لەدەستووری عێراقدا بوونیان هەیە، هەردووكیان لەلایەن دەسەڵاتی حكومەتی فیدرالی عێراقەوە هەڕەشەی لێدەكرێت، بۆیە لەم حاڵەتەدا و لەبەر ئەوەی كوردستانییەكان مێژووییەكی تاڵی پاكتاوی رەگەزی و ژینۆسایدیان لەدەستی رژێمەكانی پێشووی عێراق بینیووە، ئەوا گەلی كوردستان مافی خۆیەتی لە دووبارە بوونەوەی ئەو مێژووە بترسێت و پێداگیری لەسەر ئەو پرانسیپ و خاڵانە بكات كە سیستمە فیدرالیەكە دەپارێزێت و هەروەها ئامادەباشی هەبێت بۆ ئەوەی رووبەڕووی هەموو ئەو هەوڵانە بێتەوە كە عێراق لە دەوڵەتێكی فیدرالیەوە بەرەو دەوڵەتێكی سەنترالی دەگێڕێتەوە. هەربۆیە گرنگە ئەو توخمانەی دەبنە پارێزەری سیستمی فیدرالی زۆر بەجددی هەڵوەستەی لەسەر بكەین، لەوانەش:
یەكەم: لەدەوڵەتی فیدرالیدا پێكەوە ژیان ئارەزوومەندانەیە و بەزۆرە ملێ نییە، هەر بۆ نموونە لە هەرێمی كویبیك لە كەنەدا، چەند ساڵ جارێك راپرسی دەكرێت بۆ ئەوەی هاووڵاتیانی فەرەنسی زمانی هەرێمی كویبیك دەنگبدەن بەوەی ئایا لەگەڵ كەنەدا دەمێننەوە یان دەبنە دەوڵەتێكی سەربەخۆ، ئەم راپرسیەی كە لە هەرێمی كویبیك دەكرێت، هەرگیز بەو مانایە لەلایەن حكومەتی كەنەدیەوە لێكنەدراوەتەوە كە فەرەنسی زمانەكانی كویبیك هەڕەشە لەیەكپارچەیی و سەروەریی دەوڵەتی كەنەدا دەكەن، بەڵكو بەوجۆرە تەفسیری بۆ كراوە، كویبیكیەكان مافی خۆیانە دەوڵەتی سەربەخۆیان هەبێت، بەڵام بەرژەوەندی هەردوو نەتەوەی فەرەنسی زمان و ئینگلیزی زمانی كەنەدا لەوەدایە كە هەردوو نەتەوە لە چوارچێوەی دەوڵەتی كەنەدا پێكەوە بژین و پێكەوە بە هاوبەشی وڵات بەڕێوەبەرن و هەر نەتەوەیەكیش مافی خۆبەڕێوەبردنی هەرێمی خۆی هەبێت، بەداخەوە كورد لە عێراقدا ئەو مافەی پێنەدراوە كە ئەو وەك نەتەوەیەكی جیاواز بەشێوەیەكی ئارەزوومەندانە لەگەڵ نەتەوەی عەرەب لە چوارچێوەی دەوڵەتی عێراقدا پێكەوە بژین، ئەوجا لەبەر ئەوەی بەزۆر و بەبێ خواستی گەلی كوردستان ئەم بەشەی كوردستان لكێنراوە بەعێراقەوە و سیاسەتی نێودەوڵەتیش ئەم لكاندنەی كردۆتە فەرز، بۆیە كورد هەست دەكات بەزۆرەملێ لە عێراقدا دەژی، ئامانجی سەركردایەتی سیاسیی كوردستان لە دوای ساڵی 2003 و لە قۆناخی پۆست سەدام و بەعس ئەوەبوو، كە سەركردە تازەكانی عێراق بە شێوەیەكی تازە بیربكەنەوە و ئەو مێژووە رەشە بسڕنەوە، بۆ ئەوەی گەلی كوردستانیش وەك گەلی كویبیك خۆی بڕیاربدات لەگەڵ نەتەوەی عەرەب لە عێراقدا بمێنێتەوە، بەڵام لەماوەی 10 ساڵی رابردوو نەك بەم ئاراستەیە هەنگاو هەڵنەگیراوە، بەڵكو هەمان سیناریۆكانی دەوڵەتانی پێشووی یەكێتی سۆڤیەتی پێشان و یۆگسلافیای پێشوو دووبارە دەكەنەوە، كە ئەوانیش بەزۆرەملێ لەچوارچێوەی یەك دەوڵەتدا كۆكرابوونەوە، بەڵام ئەوەی لەئەزموونی یوگسلافیا و سۆڤیەتی پێشان فێری بووین ئەوەیە، نەتەوەكان مانەوە و بوون بە خاوەنی دەوڵەتی سەربەخۆیی خۆیان، لەبەرامبەردا ئەو دەوڵەتانەی بەزۆرەملێ دروست كرابوون لەسەر نەخشەی سیاسیی جیهان سڕانەوە.
دووەم: لادان لە پرانسیپەكانی دیموكراتی و هەنگاو هەڵگرتن بۆ ئەسۆریتاریانیزم و تاكڕەوی لە حكومڕانیدا، بەداخەوە ئەم ئاماژەیە كە ئاماژەیە بۆ فەشەلی فیدرالیزمی فرەنەتەوە، بەراشكاوی لە حكومەتی عێراقدا هەستی پێدەكرێت و شەخسی سەرۆك وەزیران بەم ئاراستەیە هەنگاو هەڵدەگرێت، لەم حاڵەتەدا ئەگەر سەرچاوەی بیركردنەوەی سەرۆك وەزیرانی عێراق بۆ لادان لەدیموكراتی و پەنابردن بۆ ئەسۆریتاریانیزم و تاكڕەوی لەوە هاتبێت كە بەم رێگایە دەتوانێت عێراق بە یەكگرتوویی بهێڵیتەوە، ئەوا ئەزموونە جیهانییەكان پێمان دەڵێن ئەم هەنگاوانە لێكەهەڵوەشانەوەی دەوڵەت خێراتر دەكەن، هەروەك چۆن بەنگلادیش لە پاكستان جیابۆەوە و سلۆفینییا و كرواتیا لە یوگسلافیای پێشوو جیابوونەوە. هەروەها دواتریش بەردەوامی سیاسەتمەدارە سربیەكان لەسەر هەمان سیاسەت بووە هۆكاری ئەوەی بۆسنە و مۆنتینیگرۆ و كۆسۆڤۆش جیاببنەوە و سربەكان بە تەنیا بمێننەوە.
سێهەم: رەفتاركردن و مامەڵەكردن لەگەڵ نەتەوەی هاوبەش لەوڵاتدا، لەسەر بنەمای رەگەزپەرستی و بێگانەبوون بە وڵات و لەچوارچێوەی نەتەوەی زۆرینەی باڵادەست و نەتەوەی كەمینەی ژێردەست، هۆكارێكی دیكەیە بۆ ئەوەی نەتەوەكان نەتوانن پێكەوە لەچوارچێوەی وڵاتێكدا پێكەوە بژین، هەر بۆ نموونە باشووری سۆدان لەگەڵ ئەوەی رێككەوتن هەبوو لەسەر پێكەوەژیان لەچوارچیوەی فیدرالیدا، بەڵام سەرەنجام جیابوونەوە.
چوارەم: دابەشكردنی داهات بەشێوەیەكی عادیلانە و هاوسەنگی لەپەرەپێدانی ئابووری هەبێت، هەرێمی كوردستان بەپێی دەستووری عێراق بەوە رازی بووە داهاتی سەرچاوە سروشتیەكان بگێڕێتەوە بۆ حكومەتی فیدرالی و بەشێوەیەكی یەكسان و عادیلانە بەسەر سەرجەم هاووڵاتیانی عێراقدا دابەش بكرێت، بەڵام حكومەتی بەغدا بێجگە لەوەی ساڵانە بیانوو بە بەشەداهاتی هەرێمی كوردستان دەگرێت، بێجگە لەوەی بودجەی پێشمەرگە وەك بەشێك لە بودجەی سیستمی بەرگری نیشتمانی نادات، لە هەمانكاتدا، رێژەی دیاریكراو بەپێی ژمارەی دانیشتوانی كوردستان بۆ هەرێمی كوردستان بەزۆر دەزانێت، ئەم ناعەدالەتیە هۆكارێكی دیكەیە بۆ فەشەلی فیدرالیزمی فرەنەتەوە و جیابوونەوەی و دابەشكردنی وڵات، نموونەش لەمبارەوە جیابوونەوەی چیك و سلۆفاكیایە.
پێنجەم: درێژەدان بەسیاسەتی چەسپاندنی سڕینەوەی ناسنامەی نەتەوەیی و پێداگرتن لەسەر سیاسەتی دابڕانی خاك و مانۆركردن بۆ ترساندن و كۆكردنەوەی هێز، هەستێكی ئەو تۆ لای نەتەوەی بەرامبەر دروست دەكات، كە پێكەوە ژیان لەگەڵ ئەقڵیەتی لەو جۆرە مەحاڵ بێت، هەر بۆ نموونە كاتێك سەرۆك وەزیرانی عێراق ناوی ناوچە دابڕێنراوەكانی كوردستان كە لەدەستووردا بە ناوچە جێناكۆكەكان پێناسەكراوە، دەگۆڕێت بۆ ناوچە تێكەڵاوەكان، ئەمە مانای ئەوەیە ئەم حكومەتە دەقێكی دەستووری پێشێل دەكات كە ئەویش جێبەجێكردنی مادەی 140ی دەستووری عێراقە، جێبەجێنەكردنی ئەم مادەیەش لای گەلی كوردستان، راشكاوانە واتە گەڕانەوە بۆ سیاسەتی بەعەرەبكردن و راگواستنی زۆرە ملێ كە رژێمی پێشوو دژی كوردستانییەكانی ئەو ناوچانە بە كورد و توركمان و كریستیانەوە پیادەی كردووە، بۆیە ئەم هەنگاوەش مەترسیەكی گەورە لەسەر یەكپارچەیی عێراق دروست دەكات و گەلی كوردستان بەو هەنگاوانە رازی نابێت.
ئەم خاڵانەی ئاماژەمان پێكردن بوونی هەر یەكەیان ئاماژەیە بۆ ئەوەی سیستمی فیدرالی لە عێراقدا بەرەو فەشەل هەنگاو هەڵدەگرن، هەروەك لە ئەزموونە جیهانییەكانیشەوە ئاماژەمان پێكرد، بوونی هەریەكێك لەمانە بۆتە هۆكاری لەبەر یەكەهەڵوەشانەوەی دەوڵەتێك، بەڵام لە ئێستای عێراقدا كۆمەڵێك هۆكار پێكەوە بوونیان هەیە كە هەر هەموویان هەڕەشە لە ئایندەی سیستمی فیدرالی دەكات، وەك یەكێتیەكی ئارەزوومەندانە بۆ مانەوەی گەلی كوردستان لە چوارچێوەی عێراقدا.




ئەوجا لێرەوە و پێش ئەوەی بچینە قۆناخی پۆست فیدرالیزم لە عێراقدا، پرسیار ئەوەیە ئەگەر هەوڵێك بێتە ئاراوە بۆ راستكردنەوەی پرۆسەی سیاسی لە عێراقدا، ئایا چۆن دەتوانرێت جارێكی دیكە عێراق بەرەو دەوڵەتێكی فیدرالی هەنگاو هەڵبگرێتەوە؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا ئاماژە بەوە دەكەین سیستمی فیدرالی بە مانای فیدرالیزمی فرە نەتەوە پێویستی بەكۆمەڵێك زەمینەسازكردن هەیە كە هەموویان پێكەوە دەبنە مافی ڤیتۆ بۆ نەتەوەی بەرامبەر بۆ ئەوەی بە شێوەی ئارەزوومەندانە لە چوارچێوەی ئەو وڵاتە بژی و پێكەوە ژیانی زۆرەملێ قبوڵ نەكات، لێرەدا دەكرێت بەچەند خاڵێك ئاماژەی پێبكەین:
1- پێویستە بونیادنانەوەی سیستمی فیدرالی فرەنەتەوە، یەكێتیەكی ئارەزوومەندانەی نێوان نەتەوەی كورد و نەتەوەی عەرەب بێت لە عێراقدا، ئەمەش واتە هەردوو نەتەوە بگەنە قەناعەت كە ئەم یەكێتیە ئارەزوومەندانەیە لەبەرژەوەندی هەردوولایاندایە، نەك فیدرالیزم پیشنیارێكی سەپێنراوی نەتەوەیەكگرتووەكان یان ئەمریكا یان هەر وڵاتێكی دیكە بێت.
2- بۆ ئەوەی گەلی كوردستان ئەو هەستەی لا بڕەوێتەوە كە ئەو وەك نەتەوەیەكی جیاواز بەزۆرەملی لە عێراقدا هێڵراوەتەوە، دەبێت شێوازی ئەو رێككەوتنەی بۆ ئەو یەكێتیە ئارەزوومەندایە دەكرێتەوە، گەلی كوردستان دەنگی لەسەر بدات، یان ئەو رێككەوتنە ریفراندۆمی لەسەر بكرێت.
3- گرنگە حكومەتی ئێستای عێراق ئەو قەناعەتەی لا دروستبێتەوە، كە مەرجی سەركەوتنی فیدرالیزمی فرەنەتەوە، بوونی دیموكراتی و بونیادی ژێرخانێكی پتەوی دامەزراوەی لیبرال دیموكراتی پێویستە، ئەمەش واتە پێویستە لە عێراقدا پێش هەموو شت دەستوور جێبەجێ بكرێت و سەروەریی یاسا بپارێزرێت، ئەوجا دەست بكرێت بەزەمینە سازی بۆ فەراهەمكردنی هەڵبژاردنی ئازاد و چالاكی حزبە سیاسییەكان و ئازادی رادەبڕین.
4- دەبێت هەوڵبدرێت پەیوەندی نێوان نەتەوەی عەرەب و كورد لەعێراقدا لەسەر بنەمای ئیعترافكردن بەیەكتری و رێزگرتنی نەتەوە و ئایینە جیاوازەكانی دیكە بێت.
5- دەبێت لەسەر دابەشكردنی داهات رێككەوتنێك بكرێت كە هەم هەرێمی كوردستان لەسەری رازی بێت و هەمیش حكومەتی فیدرالی، بە تایبەتیش لەسەر یاسای نەوت و گاز كە حكومەتی بەغدا هەوڵدەدات یاساكە تەنیا بەوجۆرە بێت كە خزمەتی بۆچوونە سەنترالیەكانی حكومەت دەكات، نەك بەرژەوەندی حكومەتێكی فیدرالی كە پێكهاتە جیاوازەكان هەست بكەن لەو حكومەتە شەریكی راستەقینەن.
6- لەهەمووی گرنگتر ئەوەیە كە هەندێك رێوشوێنی دەستووریی پراكتیكی بگیرێتە بەر كە رێگری لە هەر هەوڵێكی دیكە لە ئاییندە بكات كە بیەوێت سیستمی فیدرالی بگێڕێتەوە بۆ سیستمی سەنترالی.
7- پێویستە دەسەڵات لە عێراقدا لەسەر ئاستی ستوونی و ئاسۆیی لەنێوان پێكهاتە جیاوازەكاندا دابەش بكرێت، دەبێت پێكهاتە جیاوازەكان بەپێی رێژەی ژمارەی دانیشتوانیان لە دامەزراوەكانی دەوڵەتی فیدرالی بەشدار بن بە دامەزراوەكانی(سوپا، پۆلیس، ئاسایش، دادوەری) ئەمەش لە پێناوی ئەوەیە دەوڵەت، دەوڵەتی هاوبەشی هەموو پێكهاتە جیاوازەكان بێت.
8- حكومەتی فیدرالی نابێت بەتەنیا گۆڕانكاری لە پرۆسەی دابەشكردنی دەسەڵات بكات و رێژەی پێكهاتە جیاوازەكان لەناو دامەزراوەكاندا دەسكاری بكات، لەم حاڵەتەدا بەبێ لەبەرچاوگرتنی ژمارەی زۆر و كەمی نەتەوە، ئەوا دەبێت هەر پێكهاتەیەك مافی ڤیتۆی بۆ رەتكردنەوەی بەشێوەی رەسمی و نارەسمی بۆ ئەو رەفتارانەی حكومەتی ناوەندی هەبێت.
چۆن كێشە نەتەوەییەكان
لەدوای فەشەلی فیدرالیزم چارەسەر دەكرێن؟
لە 4/10/1992 واتە تەنیا نزیكەی چوارمانگ دوای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان، پەرلەمانی كوردستان لە بڕیارێكی مێژووییدا، مۆدیلی فیدرالی وەك بڕیارێك بۆ مانەوەی گەلی كوردستانی لە چوارچێوەی عێراقدا پەسەندكرد، ئەم بڕیارە كە مانای بونیادنانی (یەكێتیەكی ئارەزوومەندانەی نێوان هەردوو نەتەوەی كورد و عەرەب بوو لە عێراقدا) بەدرێژایی ساڵانی 1992-2003 لەناو ریزەكانی ئۆپۆزسیۆنی عێراقدا بەوجۆرە موناقەشەی لەسەر دەكرا، كە فیدرالیزم مانای جیابوونەوە دەگەیەنێت نەك یەكێتی و پێكەوەژیان، بەڵام دوای كێشمەكێشێكی زۆر و گرێدانی كۆنگرەیەكی نێودەوڵەتی لەسەر فیدرالیزم لە زانكۆی سانت گەلن لە سویسرا و بەشداربوونی عێراقیە كورد و عەرەبەكان و هەروەها گرێدانی كۆنگرەیەك لە مەڵبەندی مستەفا بارزانی لە سەنتەری ئاشتی بۆ جیهان لە زانكۆی ئەمریكا بەناونیشانی(كورد كلیلی سەقامگیری عێراقە)، ئۆپۆزسیۆنی عێراق لەسەر ئەوە رازی بوو كە هەرێمی كوردستان وەك هەرێمێكی فیدرالی بێت لە چوارچێوەی عێراقدا، دوای رووخانی رژێمی پێشوو و لەمیانەی نووسینەوەی یاسای كاتی بۆ قۆناخی راگواستن و دواتریش لە دەستووری عێراقدا، هەرێمی كوردستان بەسنووری پێش ساڵی 2003ـەوە بووە هەرێمێكی ئەمری واقیعی فیدرالی لە چوارچێوەی دەوڵەتی عێراقدا كە بە پێی بڕگەكانی دەستوور و بەشێوەی رووكار دەوڵەتێكی فیدرالیە، بەڵام بەشێوەی پراكتیكی نەك هەر هەنگاو بۆ گەوهەری سیستمی فیدرالی فرەنەتەوە و فرەهەرێم هەڵنەگیراوە، بەڵكو هەموو هەنگاوەكان بەو ئاراستەیەن كە بەرەو گێڕانەوەی سەنترالیزم هەنگاو هەڵبگیرێت، ئەمەش یەك مانای هەیە ئەویش ئەوەیە ئەو شێوازەی لایەنی كوردستانی بۆ چارەسەری كێشەكانی گەلی كوردستان لە چوارچێوەی گەلی عێراقدا دیاریكردووە و پەرلەمانی كوردستان بڕیاری لەسەرداوە، لەسەر ئەرزی واقیع جێبەجێ ناكرێت، دوای 10 ساڵ لەرووخانی رژێمی پێشوو، ئێستا جارێكی دیكە ئاڵۆزییەكانی نێوان هەرێم و بەغدا گەیشتۆتەوە ئەو ئاستەی كە هێزی پێشمەرگەی كوردستان بكەوێتە حاڵەتی ئامادەباشی و لەناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم لەسەنگەردا بێت بۆ ئەوەی بەرگری لە خاك و مافە دەستوورییەكانی گەلی كوردستان بكات، خۆ ئەگەر خوانەخواستە سوپای حكومەتی مالیكی موغامەرە بكات و ئاسایشی ئەو ناوچانە بخاتە مەترسیەوە ئەوا هێزی پێشمەرگەی كوردستان دەستەوەستان نابێت و دووبارە بەرگری و مقاوەمەت دەست پێدەكاتەوە، ئەمەش راشكاوانە ئەوەمان پیشاندەدا كە كێشەی گەلی كوردستان نەك هەر لەماوەی 10 ساڵی رابردوو چارەسەرنەكرا، بەڵكو لەبازنەیەكی فراوانتردا هەڕەشەی شەڕ و توندوتیژی زیادبووە، وەك سەرۆك وەزیرانی عێراقیش ئامانجیەتی دەیەوێت شەڕەكە بگۆڕێت بۆ شەڕی نێوان كورد و عەرەب، كە ئەمە گەورەترین مەترسیە لەمێژووی شۆڕشی كوردستان و حكومەتە یەك لەدوایەكەكانی عێراق، بەوەی وێڕای ئەوەی شەڕ و مقاوەمەت لەنێوان شۆڕشی كوردستان و حكومەتە یەك لەدوایەكانی عێراق درێژەی هەبووە، بەڵام ئەم شەڕە هەرگیز نەبۆتە شەڕی كورد و عەرەب.
بۆیە لەم قۆناخەدا ئێمەش وەك كورد و كوردستانی، مافی خۆمانە ئەو پرسیارانە دووبارە بكەینەوە كە تۆژەران و سیاسەتمەدارانی جیهان پێوەی سەرقاڵن و دەپرسن: (كێشە نەتەوەییەكان چۆن كۆتاییان دێت؟) ئەم كێشانە بە رێگەچارەی ئاشتی و دیالۆگ چارەسەر دەكرێن، یان دەبێت بوار بەنەتەوەكان بدرێت جیاببنەوە و دەوڵەتی سەربەخۆیی خۆیان رابگەیەنن. سەبارەت بەم لایەنە پرۆفیسۆر ئاڕ ولیام ئایەرس كە یەكێكە لەتۆژەرە جیهانییەكان بۆ چارەسەری كێشە ئیتنی و نەتەوەییەكان لە توێژینەوەیەكدا بە ناونیشانی (جیابوونەوە یان ئیحتواكردن: هەڵسەنگاندنی گریمانەكان بۆ كۆتایی هێنان بەكێشە ئیتنی و نەتەوەییەكان) جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، جارێكی دیكە دوای كۆتایی هاتنی شەڕی سارد، چارەسەرنەكردنی كێشە نەتەوەییەكان بوونەتەوە دیاردەیەك لەناو سیاسەتی نێودەوڵەتیدا، سیاسەتسازان و تۆژەران دەپرسن، ئەو كێشانە چۆن كۆتاییان دێت؟، بێگومان چەندین كێشە لە جیهاندا بوونیان هەیە وەك كێشەی فەلەستین و كورد و كشمیر، كە ساڵانێكی دوور و درێژە بونیان هەیە، ئێستا زۆر لە پسپۆران و سیاسەتسازان لەسەر ئاستی جیهان گەیشتوونەتە ئەو قەناعەتەی ئەم كێشانە بە ئاشتی چارەسەركردنیان زەحمەتە، ئەو هەوڵانەشی دراون بۆ ئەوەی كێشەكان بە ئاشتی چارەسەر بكرێن، راستە لەهەندێك قۆناخدا هەنگاوی باش چۆتە پێشەوە و ئومێدێكی دروستكردووە بۆ ئەوەی بە ئاشتی كێشەكە چارەسەر بكرێت، بەڵام ئاكامی ئەو رێككەوتنانە دوای ماوەیەك مەترسی ئەوەی لێكەوتۆتەوە كە دووبارە كێشەكە سەری هەڵداوەتەوە، هەروەك چۆن لە یوگسلافیای پێشوو بەجۆرێك كێشەكان سەریانهەڵدایەوە كە گەیشتە ئاستی ژینۆساید و پاكتاوی رەگەزی، بۆیە ئەم واقیعە هەم تۆژەران و هەم سیاسەتسازانی لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی هێناوەتە سەر ئەوەی بپرسن:
1- ئایا دەتوانرێت ئەو كێشانە بە ئاشتی چارەسەر بكرێن؟
2- ئەگەر كرا، ئایا لایەنە پێكناكۆكەكان دووبارە ناگەڕێنەوە بۆ ناو بازنەی توندوتیژی و تۆڵە سەندنەوە؟
رێگەی چارەسەر زۆرن پەنای بۆ بەرین
بەڵام كام رێگە كێشەكە چارەسەر دەكات؟
بۆ كۆتایی هێنان بە كێشەی نەتەوەیی، رێگەچارە زۆرن كە پەنایان بۆ براوە، بەڵام پرسیاری سەرەكی ئەوەیە، ئایا كام رێگە بۆ چارەسەری كێشەیەكی دیاریكراو لەوانی دیكە گرنگترە؟ ئایا چۆن لەنێو ئەو رێگەچارەسەرە جیاوازانە ئەو رێگەچارەیە دەدۆزینەوە كە كێشەكە كۆتایی پێدێت؟
پرۆفیسۆر ئایەرس لەوەڵامی ئەم پرسیارە جەخت دەكاتەوە سەر یەك توخمی سەرەكی لە كێشە نەتەوەییەكاندا و ئاماژە بەوە دەكات كە (ئاستی توندوتیژی لە كێشە نەتەوەییەكاندا تەنیا یەك رێگەچارە دەهێڵێتەوە، ئەویش لێكجیاكردنەوەیە، مافی جیابوونەوەیە بەو نەتەوەیەی داوای سەربەخۆیی دەكات بۆ ئەوەی كێشەكە بۆ هەتا هەتا چارەسەر بكرێت.) بەڵام ئەو پرسیارەی لێرەدا ئەوەیە كە خودی دەسنیشانكردنی ئەم چارەسەرە كۆتاییە، لەناخیدا لۆژیكێكی سیاسی ترسناكی لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی هەڵگرتووە و لەوانەیە ئەوەی بوار دەبێت بۆ نەتەوەیەك كە جیابێتەوە و دەوڵەتی سەربەخۆ رابگەیەنێت، بۆ نەتەوەیەكی دیكە ئەو بوارە نەدرێت، بۆیە ئەم ئیشكالیەتە لە دەسنیشانكردنی چارەسەری كۆتاییەوە دەمانگێڕێتەوە بۆ چارەسەری دیكە، كەئەویش هاتنە ناوەوەی لایەنی سێهەمە وەك نەتەوەیەكگرتووەكان، هاوپەیمانی باكووری ئەتڵەسی، ئەمریكا، بەڵام وێڕای هاتنەناوەوە و دەستێوەردانی لایەنی سێهەم بۆ ئەوەی ببنە هاریكار بۆ ئەوەی كێشەكان بە ئاشتی چارەسەر بكرێت و دەسكاری سنوورەكان نەكرێن، ئەوا لەزۆر حاڵەتدا بۆ نموونە وەك حاڵەتی بۆسنە، كاراكتەرە نێودەوڵەتیەكان شێوازی فیدرالیزمیان بۆ مانەوەی بۆسنە لەچوارچێوەی یوگسلافیا هەڵبژارد، بەڵام ئەم چارەسەرە فەشەلی هێنا و پاشماوەیەكی درێژی خوێناوی، بەناچاری پەنایان بۆ چارەسەری كۆتایی برد كە ئەویش جیابوونەوە بوو.
بۆیە بارودۆخی سیاسەتی نێودەوڵەتی جۆرێك لە سنوورداری بۆ دۆزینەوەی رێگەچارەی گونجاو بۆ چارەسەری كێشە نەتەوەییەكان دیاری دەكات و دەمانخاتە ئەو چوارچێوەیەی كە(ئاستی توندوتیژی و پاكتاوی رەگەزی گرێبدەینەوە بە شێوازی چارەسەری مومكین و مەحاڵەوە) ئەمەش واتە، راستە ئەگەر توندوتیژی بەرامبەر نەتەوەیەك بۆ نموونە نەتەوەی كورد كە گەیشتۆتە ئاستی ئەنفال و كیمیاباران كە بەمانای وشە ژینۆساید بەرامبەر گەلی كوردستان ئەنجامدراوە، هەموو لایەكیش دەزانن كە ئاستی توندوتیژی گەیشتە پاكتاوی رەگەزی و ژینۆساید، پێكەوە ژیان مەحاڵ دەبێت، بەڵام دیسان لەبەر ئەوەی هەتا ئێستا سیاسەتی نێودەوڵەتی رێگەچارەی كۆتایی كە دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆیە بە كارێكی مەحاڵ لەقەڵەمدەدات، ئەوا كورد ناچار بووە بەدوای چارەسەری مومكین بگەڕێت، چارەسەری مومكینیش وەك هەندێك لە تۆژەران لە حاڵەتی هاوشێوەی كوردستان ئاماژەی پێدەكەن، هاتنەناوەوەی لایەنی سێهەمە بەشێوەیەكی كاریگەر رۆڵی خۆی بگێڕێت بۆئەوەی بە ئاشتی كێشەكە چارەسەر بكات، هەروەك چۆن ئێستا چاوەڕێ دەكرێت لایەنی سێهەم ئەوجا چ نەتەوە یەكگرتووەكان بێت یان ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەشێوەیەكی كاریگەر بێنە ناو كێشەی هەرێم و بەغدا بۆ ئەوەی بە شێوەیەكی ئاشتیانە كێشەكە چارەسەر بكرێت.
سەبارەت بەم لایەنە كە نكۆڵی لەوە ناكرێت ئەگەر لایەنی سێهەم بە شێوەیەكی كاریگەر بێتە ناو كێشەكە رۆڵی خۆی دەبێت، بەڵام دەبێت هاتنە ناوەوەی لایەنی سێهەم تەنیا توخم نەبێت، بەڵكو دەبێت (ئاستی ئەو توندوتیژییەی كە پێشتر دژی كورد ئەنجامدراون وەك خاڵێكی گرنگ لەبەرچاوبگیرێت، هەروەها دەبێت لە شێوازی چارەسەركردن بنەمایەك لەبەرچاوبگیرێت كە مافەكانی گەلی كوردستان زامن بكات، ئەمە بێجگە لەوەی دەبێت لایەنی سێهەم ئەو لایەنە لەبەر چاوبگرێت كە حكومەتی ناوەندی باڵانسی هێز بە ئاستێك تێكنەدات كە رای خۆی بسەپێنێت) بۆیە لەم حاڵەتەدا مەبەستی سەرەكی لە هاتنە ناوەوەی لایەنی سێهەم دەبێتە وروژاندنەوەی ئەو پرسیارە:(ئایا مەبەست لە كۆتایی هێنانی كێشەكە چیە؟) لەم حاڵەتەدا ئەگەر مەبەست لە چارەسەری كێشەكە چارەسەری كۆتایی بێت و زامنێك بێت بۆ ئەوەی جارێكی دیكە مێژووی پاكتاوی رەگەزی و ژینۆساید دژی گەلی كوردستان دووبارە نەبێتەوە، ئەوا پێویستە ئەو راستیە لەبەرچاو بگرێت بەوەی لەهەر كێشەیەكی نەتەوەییدا، ئاستی توندوتیژی دژی نەتەوەی بندەست گەیشتبێتە ئەو ئاستەی ژینۆساید و پاكتاوی رەگەزی لە دژی پیادەكرابێت، ئەوا چارەسەر ئەگەر مەحاڵ نەبێت زۆر ئاسان نییە، ئەگەر بەشێوەیەك لە شێوەكان ئەو نەتەوەیە مافی سەربەخۆیی لە خۆبەڕێوەبردن و بڕیاردانی چارەنووسی پێ نەدرێت، ئەوا كێشەكە هەر بەچارەسەرنەكراوی دەمێنێتەوە. ئەوجا لەم حاڵەتەدا كە پێویستە گریمانە تیۆرییەكان بگوازینەوە بۆ ئاستی پراكتیزەكردن لەسەر ئەرزی واقیع، ئەوا لەسەر ئاستی واقیعی بۆ چارەسەری كێشەكان دەبێت هەنگاوەكان واقیعی بن و دەبێت هەوڵی سەرەكی لایەنی سێهەم بەو ئامانجە بێت كە هەم لایەنی حكومەتی عێراق و هەم لایەنی هەرێمی كوردستان واقیعیانە لەسەر چارەسەری كێشەكان بگەنە قەناعەت، راستە چارەسەری كۆتایی بۆ كێشەی هاوشێوەی كێشەی كورد لە عێراقدا، جیابوونەوە و راگەیاندنی دەوڵەتی سەربەخۆیی كوردستانە، بەڵام ئەگەر دەوڵەتەكەش رانەگەیەنرێت دەبێت جۆرێك لە جیابوونەوە هەبێت كە گەلی كوردستان بتوانێت بڕیاری چارەنووسی خۆی بدات لە چوارچێوەی ئەو واقیعە نێودەوڵەتیەی ئێستا بوونی هەیە، ئەمەش راشكاوانە مانای ئەوەیە ئەگەر نەتوانرێت دەوڵەت بەرەسمی رابگەیەنرێت، دەبێت سەربەخۆیی دەسەڵاتەكانی هەرێمی كوردستان بە ئاستێك بێت كە توانا و هێزی هەرێمی كوردستان لەو ئاستە بێت كە بتوانێت داكۆكی لەگەلی خۆی بكات یان لە كاتی پێویستدا پەنا بۆ لایەنی سێهەم و رێوشوێنی دادوەری بەرێت كە گەلەكەی بپارێزێت.
هەربۆیە لە كێشەی ئاڵۆزی هاوشێوەی كێشەی هەرێمی كوردستان لەگەڵ بەغدا، ترسی مێژوویی كورد و ئەو كارەساتە مێژووییانەی بەسەر كورد هاتوون، فاكتەری سەرەكین كە بڕیار لەسەر ئاكامی هەر رێككەوتنێك لەگەڵ بەغدا دەدات، بۆ ئەمەش پسپۆران چەند گریمانەیەك هەڵدەسەنگێنن كە لێرەدا بەكورتی ئاماژەیان پێدەكەین:
1- كە رەفتاری دڕندانە گەیشتە ئاستی ژینۆساید كە لە كوردستان بەدوو شێوە بۆمبی كیمیاباران و پرۆسەی ئەنفال ئەنجامدراون، ئەوا دەبێت لایەنی سێهەم ئەوجا ئەمریكا بێت یان نەتەوەیەكگرتووەكان یان ناتۆ یان یەكێتی ئەوروپا، باش بزانێت، چارەسەری ئەم كێشەیە جیابوونەوە و سەربەخۆییە، لەیەكێتی ئەوروپا نموونەی لەمجۆرە هەن، راستە دەوڵەتان هەبوون كە دژی یەكتری ژینۆسایدیان ئەنجامداوە و ئێستاش لە ناو فیدراسیۆنی یەكێتی ئەوروپا ئەندامن، بەڵام نابێت ئەو راستیەمان لەبەر چاو ون بێت، ئەو نەتەوانە مافی دەوڵەتیان لێ زەوت نەكراوە و وەك دەوڵەت بوونە ئەندامی فیدراسیۆنی ئەوروپا نەك نەتەوە، بۆیە لەوانەیە دوای ئەوەی كوردستانیش دەبێتە دەوڵەت لە چوارچێوەی فیدراسیۆنی عێراقدا بێـتەوە بە ئەندام و بەشێك بێت لە عێراق، بۆیە قسەی ئێمە لەسەر جیابوونەوەیە یان راشكاوانەتر جیاكردنەوەیە بۆ ئەوەی كێشەكە كۆتایی بێت.
2- نزیكەی 100 ساڵە چارەسەری كێشەی كورد لە عێراقدا بۆتە مەحاڵ، ئەمەش مانای ئەوەیە هەتا ئێستا هەوڵنەدراوە چارەسەری كۆتایی بۆ كێشەكە بدۆزرێتەوە، مانای ئەوەیە حكومەتە یەك لەدوایەكانی عێراق لەسەردەمی پادشایەتیەوە تا ئێستا نەگەیشتوونە ئەو قەناعەتەی كە بڕیاربدەن لەسەر چارەسەری كۆتایی وتووێژ بكەن، نەیانویستووە هەرێمی كوردستان بە سنوورە جوگرافی و مێژووییەكەوە لە عێراقدا دیاری بكەن، ئەمەش وەك جیاكردنەوەیەك بۆ ئەوەی گەلی كوردستان بتوانێت لەناو ئەو پێگە جوگرافی و مێژووییەدا كە خاكی خۆیەتی تایبەتمەندی سیاسی و كەلتوری و زمانی خۆی بپارێزێت و بڕیار لەسەر چارەنووسی خۆی بدات، بڕیاری چارەنووس ئەگەر لە بەشێكیدا بڕیاری سەربەخۆیی بێت بۆ نەتەوەیەك، لەبەشێكی دیكەیدا وەك كوبیكیەكانی كەنەدا بڕیاری چارەنووس مانەوەیە لە چوارچێوەی دەوڵەتی كەنەدەدا.
3- خاڵێكی دیكە كە زۆر كاریگەرە و حكومەتی ئێستای عێراق مانۆڕی زۆری پێوەدەكات، مەسەلەی تێكدانی باڵانسی هێزە لە نێوان هێزی پێشمەرگە و سوپای عێراقدا، هەروەها دامەزراندنەوەی سوپایە لەسەر بنەمای رەگەزپەرستی و پەراوێزخستنی كورد و نەتەوەكانی دیكەی كوردستان، ئەمە بێجگە لە گرێدانی چەندین سەفقەی كڕینی چەك و باڵادەستی هێز بەسەر لایەنی بەرامبەردا، ئەم لایەنە ئەگەر لەلایەن لایەنی سێهەمەوە لەبەر چاونەگیرێت و هەوڵنەدرێت رێگە لە سەرۆك وەزیرانی عێراق بگیرێت، ئەوا باڵادەستی هێزی سەربازی لە چارەسەری كۆتایی كێشەكە دوورمان دەخاتەوە و حكومەتی ئێستای مالكیش بەهەمان شێوەی حكومەتەكانی پێشتری عێراق سوپا بەكاردەهێنێت بۆ یەكلاكردنەوەی كێشە ناوخۆییەكان و دووبارە گێڕانەوەی عێراق بۆ ناو بازنەی شەڕی ناوخۆ و سەركوتكردنی گەلی كوردستان. هەربۆیە ئەگەر رێگە لەوە بگیرێت كە حكومەتی مالیكی پەنا بۆ هێز نەبات، كێشەكە ئاسانتر چارەسەر دەكرێت.
4- كەواتە فاكتەرێكی دیكە كە لەم گریمانانە دێنە ئاراوە، شێوازی چارەسەرە، ئەو رێگایانەی هەردوولا دەیگرنەبەر و ئەو رێگەی لایەنی سێهەم هەردوولا پێك دەگەیەنێت، هەر بۆ نموونە ئێستا لایەنی هەرێمی كوردستان داوا دەكات كێشەكان بەپێی دەستوور چارەسەر بكرێن، لایەنی حكومەتی عێراقیش دەڵێت هەنگاوەكانم دەستوورییە، لەم حاڵەتەدا كە هەردوولا داوای دەستوور دەكەن، ئەوا پێویستە لایەنی سێهەم خاوەنی هێزی دیپلۆماتی و هێزی كردەیی بێت لەسەر ئەرزی واقیع لە عێراقدا بۆ ئەوەی بتوانێت میكانیزمێك بۆ جێبەجێ كردنی دەستوور دیاری بكات، ئەو كەموكورتیانە پڕبكاتەوە كە دامەزراوەكان وەك پێویست ناتوانن دەستوورەكە جێبەجێ بكەن، هەروەها دەبێت ئەو فڕتوفێڵانە ئاشكرا بكرێت كە بۆ جێبەجێ نەكردنی دەستوور ئامادەكراون، بۆ نموونە دادگای فیدرالی و دەسەڵاتی دادەوەری لە عێراقدا، كە ئێستا بێجگە لە حزبی دەعوا و لیستی سەرۆك وەزیران هیچ كەس متمانەی پێی نییە، لەبەر ئەوەی هەست دەكات دادگای فیدرالی و دەسەڵاتی دادوەری بۆ بەرژەوەندی لایەنێكی دیاریكراو بە سیاسیی كراوە.
دەسەڵاتەكانی هەرێمی كوردستان
دیاریی بەغدا نین هەتا كەم و زیاد بكرێن
ئێمە وەك گەلی كوردستان بەشێك بین لە عێراق یان دەوڵەتێكی سەربەخۆ بین، هەر دەبێت دەسەڵاتەكانمان جیاواز و جیا بێت لەبەغدا، ئەگەر حكومەتی بەغدا حكومەتێكی فیدرالی بێت، جیاوازی نێوان دەسەڵاتی هەرێمەكان لە دەوڵەتێكی فیدرالی لەگەڵ دەسەڵاتەكانی دەوڵەتێكی سەربەخۆ، تەنیا ئەوەندەیە لەدەوڵەتی سەربەخۆدا پەیوەندییەكانی دەرەوە و سیاسەتی بەرگریمان تایبەتە بەخۆمان و لەدەوڵەتی فیدرالیدا، لە سیاسەتی دەرەوە و سیاسەتی بەرگری هاوبەشی راستەقینەین، لەمەش گرنگتر ئەوەیە ئەو مۆدیلی فیدرالیەی بەپێی دەستووری عێراق وەك سیستمی سیاسی وڵات داڕێژراوە، دەسەڵاتی هەرێمەكان فراوان و دەسەڵاتی حكومەتی فیدرالی سنووردارە، بۆیە لەم حاڵەتەدا یان ئەوەتا دەبێت حكومەتی بەغدا بێتەوە ئەو قەناعەتەی كە سیستمی حكومڕانی لە عێراقدا سیستمێكە كە هەردوولایەنی (شەراكەتی حكومڕانی و حكومڕانی سەربەخۆ) لەخۆدەگرێت، یان ئەوەتا دەبێت هەرێمی كوردستان بڕیاری خۆی بدات كە ئەو مافانەی لە دەستووری عێراقدا وەك لانی كەمی مافە نەتەوەییەكانی گەلی كوردستان دیاریكراون پارێزگاری پێوەبكات و گێڕانەوەی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستانیش وەك ئەمری واقیع بگێڕێتەوە سەر هەرێمی كوردستان.
لەوانەیە هەندێك پرسیاری ئەوە بوروژێنن ئایا چۆن دەكرێت هەرێمی كوردستان بەشێك بێت لەعێراق و لەهەمانكاتدا دەسەڵاتی سەربەخۆشی هەبێت؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارە دەڵێین بێجگە لەوەی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 1992- 2003 ئەزموونی خۆبەڕێوەبردنی سەربەخۆیی خۆی هەیە و لەم میانەیەشدا توانیوویەتی سەركەوتن بەدەست بهێنێت، ئەوا لە ئێستاشدا كە حكومەتی بەغدا بیەوێت بە مانۆری سەربازی و مانۆری سیاسی مافە دەستوورییەكانی كورد پێشێل بكات، كورد دەتوانێت بەرگری لە مافە دەستوورییەكانی خۆی بكات، هۆكاری سادە بۆ ئەمەش ئەوەیە كە ئەو مافە دەستووریانە پێشمەرجی رازی بوونی كوردە بۆ مانەوە بەشێوەیەكی ئارەزوومەندانە لە عێراقدا، بۆیە لەم حاڵەتەدا، یان دەبێت حكومەتی بەغدا لەگەڵ كورد لەسەر مافە دەستوورییەكان شێوازێك لە رێككەوتن بدۆزێتەوە، یان ئەوەتا دەبێت بە هاوشێوەی سلۆبۆدان میلۆسۆڤیچ مێژووی یوگسلافیا دووبارە بكاتەوە، لەم حاڵەتەدا كە هەموو مەزندەكان بەو ئاراستەیەن نە سەرۆك وەزیرانی ئێستای عێراق بە هاوشێوەی میلۆسۆڤیچ ئەو پێگەی لەناو پێكهاتەی شیعە هەیە وەك ئەوەی میلۆسۆڤیچ لەناو سربەكاندا هەیبوو، نە ئەو هێزەشی لەبەردەستە كە میلۆسۆڤیچ لە یوگسلافیای پێشوو لەبەردەستی بووە، ئەمە بێجگە لەوەی یوگسلافیای ئەوكات لە ژێر فەسڵی حەوتەمی نەتەوەیەكگرتووەكان نەبوو، بۆیە دەستێوەردان لە یوگسلافیا بە بەراورد بەعێراق قورستربوو، هەروەها تێكچوونی باری یوگسلافیا لەسەر هیچ دەوڵەتێكی رۆژئاوا حساب نەبوو، بەڵام تێكچوونی بارودۆخی عێراق لەسەر ئەمریكا حسابە و بارودۆخی عێراق تێكبچێت گەورەترین زیان بە بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا لەناوچەكە دەكەوێت، بۆیە لەبەر ئەم هۆكارانە و چەندین هۆكاری دیكەش چاوەڕێكردنی موغامەرە لە حكومەتی عێراقەوە یاری كردنە بە ئاگرێك كە پێش هەرلایەك خۆی ئەسووتێنیت، بۆیە لەم حاڵەتەدا دەبێت جۆرێك لە رێككەوتن بۆ دابەشكردنەوەی دەسەڵات لەنێوان هەرێم و ناوەند بێتە ئاراوە، پرۆفیسۆر براندن ئۆلێری كە پێش نووسینەوەی دەستووری عێراق، پێشبینی بۆ ئەم بارودۆخە كردووە، لە دیراسەتێكیدا بە ناونیشانی (فیدرالیزمی فرە نەتەوە، فیدرەسی، دابەشكردنی دەسەڵاتەكان، كورد لە عێراقدا) نووسیوویەتی: (كورد هەمیشە نیگەرانە لەوەی كە بەشەكانی دیكەی عێراق شێوازی وڵاتی هاوبەشی دوونەتەوە و فرەهەرێم قبوڵ نەكەن، بۆیە لە حاڵەتێكدا ئەگەر بەشەكانی دیكەی عێراق ئەمەیان قبوڵ نەكرد، ئەوا تەنیا رێگە چارە ئەوەیە كورد رێككەوتنی فیدرەسی لەگەڵ بەغدا بكات، ئەمەش مانای ئەوەیە كورد بەوە رازی دەبێت عێراق وڵاتێكی وەحدەوی بێت و یان سەنترالی بێت بەشێوازی فیدرالی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، بەڵام بەمەرجێ كورد فیدرەسی هەبێت، مەبەست لە فیدرەسی ئەوەیە، فیدرەسیش شێوەیەكە لە فیدرالی، بەڵام بەشێك نییە لە دەوڵەتی فیدرالی، بەڵكو هەرێمێكی نیمچە سەربەخۆیە كە جیاوازە لە دامەزراوە دەستوورییەكان و تایبەتمەندییەكانی دەوڵەتی ناوەند، بۆیە ئەم هەرێمە دەسەڵاتی خۆی لەگەڵ ناوەند دابەشدەكات، ئەم دابەشكردنە دەستووری دەبێت و هیچ لایەك بە تەنیا ناتوانێت دەسكاری بكات، زیاد لەمەش میكانیزمێكی دادوەری لەسەر ئاستی ناوخۆ و نێودەوڵەتی دادەنرێت بۆ ئەوەی كاتێك كێشە لەنێوان ناوەند و هەرێمە فیدرەسیەكە دروست دەبێت دادوەری لەنێوانیاندا بكات، هەر بۆیە دەسەڵاتەكانی هەرێمی فیدرەسی دەسەڵاتێك نییە حكومەتی ناوەندی بەدیاری دابێتیە هەرێمەكە، بەڵكو بەشێوەیەكی دەستووری دیاریكراوە، هەروەها دەسەڵاتی فیدرەسی مافی ڤیتۆی هەیە بۆ هەر گۆڕانكارییەك لە هاوسەنگی هێزدا بێتە ئاراوە و لەلایەن كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و رێككەوتنی بەهێزەوە دەپارێزرێت، هەربۆیە كاتێك كورد نەتوانێت یان ئەو مافەی نەبێت سیستمی فیدرالی بەسەر بەشەكانی دیكەی عێراقدا فەرز بكات، ئەوا ئەو مافەی هەیە پێداگیری لەسەر رێكخستنی شێوازی فیدرەسی بۆ كوردستان بكات، لەم میانەشدا دەتوانێت مافی چارەنووسیش پیادەبكات)).