روبرت رابيل
((ئاڵا سیمبولی نەتەوەیە و شەكاندنەوەی نیشانەی نیشتمانپەروەرییە،ئەو سیمبولە ئاماژەیە بۆ ئینتمامان بە نەتەوەیەكەوە، ئێمەی ئەمریكی لەدوای كارەساتی 11ی سێپتەمبەر هەموو ئاڵای وڵاتی خۆمان بەرز كردەوە، یان ئاڵامان لەبەرۆكماندا، ئەمەش پەیمان نوێكردنەوەبوو بۆ پیشاندانی دڵسۆزی و نیشتمانپەروەری بۆ وڵاتی خۆمان و نیشانەی دووبارە پیشاندانەوەی یەكڕیزی گەلی ئەمریكابوو لە رۆژە سەختەكاندا، هەربۆیە ئەوە كارێكی ئاساییە كاتێك هەڕەشەیەكی دەرەكی دەكەوێتە سەر وڵات یان كارەساتێك بەسەر وڵاتدا دێت، هاووڵاتیان هەموویان ئاڵای وڵات بەرزدەكەنەوە، ئەم بەرزكردنەوەیە پیشاندانی سیمبیولێكە بۆ یەكگرتنی نیشتمانی لەسەر هەبوون و خۆسەلماندنەوەی نەتەوە و نیشانەی ئەوەیە كە هەموو ئامادەن بە یەكڕیزی و یەكهەڵوێستی رووبەڕووی تەحددییەكان ببنەوە، ئێوەش وەك كورد ئاڵای تایبەتی خۆتان هەیە، ئێستا لەناو پەرلەمانی كوردستان هاوشانی ئاڵای عێراق، ئاڵای كوردستانیش دانراوە، ئەمەش نیشانەی ئەوەیە راستە ئێوە بەشێكن لە عێراق، بەڵام نەتەوەیەكن ناسنامەی تایبەتی نەتەوەیی خۆتانتان هەیە)).



چوار ساڵ دوای كارەساتی 11ی سێپتەمبەر، جارێكی دیكە سامۆئیل هنتگتن بە كتێبێكی دیكە بە ناونیشانی (ئێمە كێین؟ Who are we?) وتووێژێكی فیكری لەسەر كێشەی ناسنامەی نەتەوەیی ئەمریكا وروژاندەوە، كە ئەم وروژاندنەوەیەش شتێكی ئەوتۆی لەو وتووێژە كەمتر نەبوو كە توێژینەوە بەناوبانگەكەی (پێكدادانی شارستانیەتەكان - Clash of Civilizations) لەساڵی 1993 دروستی كرد، هەربۆیە ئەگەر كتێبی پێكدادانی شارستانیەتەكان بە پێشبینی هنتگتن دابنرێت بۆ روودانی پێكدانێك لەنێوان شارستانیەتی رۆژئاوا و شارستانیەتی رۆژهەڵاتی ئیسلامی كە لە 11ی سێپتەمبەر بە تەقاندنەوەی هەردوو باڵاخانەی سەنتەری بارزگانی جیهانی لەنیویۆرك دەستی پێكرد، ئەوا كتێبی دووەمی (ئێمە كێین؟) هەوڵێكە بۆ ئامادەكردنەوەی ئیرادەی هاووڵاتیانی ئەمریكا بۆ ئەوەی بتوانن رووبەڕووی تەحدییەكانی ئاییندە ببنەوە، هنتگتن مەرجی سەرەكی بۆ سەركەوتنی ئەم رووبەڕووبوونەوەیەی گرێداوەتەوە بە یەكڕیزی و یەكگرتوویی ئەمریكیەكانەوە بەوەی هەموو پێكەوە وەڵامی ئەو پرسیارە بدەنەوە: ئێمە كێین؟، بەڵام ئەم پرسیاری دیكە كە ئەم پرسیارە دەیوروژێنێت ئەوەیە، ئایا كاتێك هنتگتن ئەم پرسیارەی وروژاندووە، گومانی لەسەر ئەوە هەبووە كە ئەمریكیەكان هەستیان بەرامبەر ناسنامەی ئەمریكیبوونیان لاواز بووە؟ بێگومان بەڵێ، لەبەر ئەوەی هنتگتن ئاماژە بەوە دەكات پێش كارەساتی 11ی سێپتمبەر كاتێك یانەی تۆپی پێی یەكێك لە ولایەتەكانی ئەمریكی لەگەڵ یانەیەكی مەكسیكی لە ویلایەتی نیومەكسیكۆ، لەو گەمەیەدا تیپی ئەمریكا لەسەر خاك و گۆڕەپانی خۆی لەلایەن هاندەرانەوە وەك میوان سەیركراوە و تیپەكەی مەكسیك وەك خانەخوێ سەیركراوە، هەربۆیە هنتگتن گەڕانەوەی ئەمریكیەكان بۆ ژێرئاڵای ئەمریكا و دووبارە ئینتماكردنەوەیان بۆ ناسنامەی ئەمریكیان بە خاڵێكی گرنگ دەزانێت بۆ ئەوەی بتوانن رووبەڕووی تەحدییەكان ببنەوە، لای هنتگتن كارەساتی 11ی سێپتەمبەر بووە هۆكاری ئەوەی ئەمریكیەكان بە هۆش خۆیان بێنەوە و هەست بكەن كە وڵاتەكەیان لەمەترسیدایە، بۆیە ئەو هاتووە رێژەی فرۆشتنی ئاڵای ئەمریكی لە رۆژانی پێش كارەساتی 11ی سێپتەمبەر و رۆژانی دواتر بەراورد كردووە و گەیشتۆتە ئەو ئاكامەی كە دوای كارەساتی 11ی سێپتەمبەر رێژەی كڕینی ئاڵای ئەمریكی بە ئاستێك زیادی كردووە كە هەموو ئەمریكیەك وەك هێمایەك بۆ یەكڕیزیی ئاڵای شەكاندۆتەوەوە یان ئاڵای لە بەرۆكی خۆیداوە، سەبارەت بەم لایەنە پرۆفیسۆر رۆبەرت جی رابیل بەڕێوەبەری دیراسەتەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە زانكۆی فلۆریدا ئەتلەنتیك لە لێدوانێكی تایبەتی بۆ گوڵان سەبارەت بە ناسنامەی نیشتمانی و ئاڵا وەك سیمبولی نەتەوەیی، بەمجۆرە بۆ گوڵان هاتە ئاخاوتن : (ناسنامەی نەتەوەیی بەشێكە لە بیری نەتەوەیی هەر نەتەوەیەك، بۆیە ناكرێت بڵێین ناسنامەی نەتەوەیی جیاواز لە بیری نەتەوەیی و نیشتمانی، بەڵام پرسیار ئەوەیە ئایا چۆن پێناسەی نەتەوە و نیشتمان دەكەین؟ بێگومان بەپێی بۆچوونی سەردەم نەتەوە واتە كۆی هاووڵاتیان و ناسنامە ئەوەیە چۆن ئەم هاووڵاتیانە پێناسەی خۆیان دەكەن، ناسنامەش بێگومان بریتییە لە مێژوو و كەلتور و زمان و ئایین، هەموو ئەمانەش پێكەوە دەبنە ناسنامەی نەتەوەیی و نیشتمانی، بەڵام پرسیاری دیكە ئەوەیە ئایا ئاڵا دەبێتە بەشێك لە ناسنامەی نەتەوەیی؟ لەوەڵامی ئەمەشدا دەڵێم ئاڵا دەبێتە سیمبولێك بۆ پیشاندانی ناسنامەی نەتەوەیی و تاكەكانی نەتەوە لەژێر ئاڵادا پەیمانی وەفاداری بۆ نەتەوەی خۆیان پیشاندەدەن، لێرەدا پرسیاری دیكە ئەوەیە پەیمانی وەفاداری بۆ نەتەوە مانای چیە؟ بێگومان پیشاندانی پەیمانی وەفاداری ئەوەیە كاتێك تاكەكان ئاڵای نەتەوەیی خۆیان بەرزدەكەنەوە و ئەمەش نیشانەی پیشاندانی پەیمانی نەتەوەییە، لەمەش زیاتر كاتێك هاووڵاتیان هەموو پێكەوە ئاڵای نەتەوەكەیان بەرز دەكەنەوە، ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی یەكڕیزی نیشتمانی و نەتەوەیی پیشانبدەن، بۆیە دووبارەی دەكەمەوە ئاڵا سیمبولی نیشتمان پەروەرییە، سمیبولێكە لەسەر پەیوەندیمان بە نەتەوەیەك، هەروەها لە ساتە ناخۆشەكانیشدا شەكانەوەی ئاڵا هێمایە بۆ یەكڕیزی نیشتمانی، ئێمەی هاووڵاتیانی ئەمریكا كاتێك لە 11ی سێپتەمبەر هێرشمان كرایە سەر، زۆربەی زۆری هاووڵاتیان ئاڵایان بەرز دەكردەوە و یاخود ئاڵایان لەبەرۆكیاندەدا، ئەمەش نیشانەیەك بوو بۆ پیشاندانەوەی خۆشەویستی بۆ نیشتمان، بۆیە كاتێك هاووڵاتیان لەژێر گوشار و فشار بن و یاخود هێرشیان لەسەر هەبێت و یانیش كە مافەكانیان زەوتكرابێت و یان كاتێك هەڕەشەیەكی دەرەكی لەسەریان هەبێت ئەوە لەو جۆرە حاڵەتانەدا ئاڵا بەرزدەكەنەوە، ئاڵا سیمبولێكە بۆ یەكگرتنی نیشتمانی و هەروەها سیمبولێكە لەسەر هەبوون و خۆسەلماندنی گەلی وڵات و نیشانەیەكە لەسەر ئەوەی كە ئەوان ئامادەن پشتی یەك بگرن و روبەڕووی تەحەدداكان ببنەوە، ئێوەش وەك كورد ئاڵای تایبەتی خۆتان هەیە، لەناو تەلاری پەرلەمانی كوردستان هاوشانی ئاڵای عێراق، ئاڵای كوردستانیش هەیە، ئەمە شتێكی زۆر گرنگە كە كورد ئاڵای خۆی هەیە، ئەمە مانای ئەوەیە ئێوە خـــاوەنی نــــاسنامەی نــەتـــــــەوەیی تایبەتی خۆتــانتان هەیە)).
هەڵكردنی ئاڵا
سەلماندنەوەی بوونی نەتەوەیە
ئەگەر هەڵكردنی ئاڵا وەك مافێكی نەتەوە سەیر بكەین و رۆژی هەڵكردنی ئاڵا و شەكانەوەی ئاڵا بەدەست تاكەكانی نەتەوە وەك پیشاندانی ئیرادەی نەتەوە بەرجەستە بكاتەوە، ئەوا ئەو كاتەی تاك بڕیاردەدات ئاڵای وڵاتەكەی وەك پیادەكردنی مافێك بەرزبكاتەوە، واتە بڕیاری داوە ئەو هەستە نەتەوەییەی لەناخی خۆیدا وەك هەستێكی خودی هەیەتی، بیگۆڕێت بۆ هەستێكی بابەتیانەی كۆمەڵی و لەمیانەی هەڵكردنی ئاڵاوە ئەو ئیرادەیە پیشاندەدات كە نەتەوەكەی خواستی بونیادنانی دەوڵەت و دامەزراوە و سەروەریی یاسایی هەیە، ئەمەش بەو مانایە دێت كاتێك هەستی خودی تاك دەبێتە هەستێكی بابەتیانەی بەكۆمەڵ، ئیرادەیەك پیشاندەدرێت كە دەبێتە هێما بۆ كۆی ئیرادەی نەتەوە، ئەم ئیرادەیەش كە گیانی زیندووی نەتەوە بەرجەستەدەكاتەوە بەرهەمی كۆی ئیرادەی تاكەكانە كە لە ئامانجێكی ئاقڵانەدا خۆی دەردەخاتەوە كە ئەویش رێكخستنەوەی مافی تاك و پێكهاتەكانی كۆمەڵگەیە لە چوارچێوەی دەوڵەتدا، لەم حاڵەتەشدا كە مەبەستی ئاقڵمەندی تاك لە پێناسەی ئازادیدا خۆی پیشاندەداتەوە، ئەوا بەبێ دەوڵەت ئەو ئازادییە بوونی نابێت، لەم حاڵەتەدا كە ئامانجی ئیرادەی نەتەوە لە خاڵێكدا یەكانگیر دەبێت بۆ بونیادی دەوڵەت وەك پێداویستیەكی سەرەكی بۆ زەمینە رەخساندن بۆ گەیشتن بە ئازادی و سەفرازی، ئەوا هەڵكردنی ئاڵا هەموو ئیرادەی نەتەوە پیشاندەدات، بۆ گەیشتن بە دوایین ئامانج كە بونیادنانی دەوڵەتە و دەوڵەت دەبێتە چەتر و پارێزەری ئازادی هەمووان و هەستكردنی تاكەكان بەبوونی خۆیان وەك مرۆڤێكی ئازاد، بۆیە لەم راستەوە هەڵكردنی ئاڵا جیا لەوەی دەبێتە نیشاندانی سیمبولێك بۆ ناسنامەی نەتەوەیی، لەهەمانكاتدا رەهەندێكی دیكەش وەردەگرێت بۆ بونیادنانی دەوڵەت، لەبەر ئەوەی بەبێ دەوڵەت ناسنامە و ئازادی نەتەوە وەك خۆی نایەتەدی، پرۆفیسۆر تۆماس ئەمبرۆسۆی سەرۆكی بەشی عەدالەی جنائی و زانستی سیاسەت لەزانكۆی نۆرس داكۆتا، لەلێدوانێكی تایبەتی بۆ گوڵان، جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە هەڵكردنی ئاڵا تەنیا پیشاندانی ناسنامەی نیشتمانی نییە، بەڵكو رەهەندێكی دیكەی سیاسیی هەیە، بەتایبەتی ئەگەر ئەو نەتەوەیە بێ دەوڵەت بێت، مانای ئەوەیە ئەو نەتەوەیە دەیەوێت دەوڵەت بونیاد بنێت، لەمبارەوە پرۆفیسۆر ئەمبرۆسۆی بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی: (ناسنامەی نەتەوەیی رۆڵێكی گەورە لە پێناسەی نەتەوەیەكی دیاریكراو دەگێڕێت و، ناسنامەیەك بە خەڵك دەدات كە ئەوەندە پڕ لە هەست و سۆزە كە دەبێتە بەشێك لەوەی ئەوان كێن، و چۆن لە خۆیان دەڕوانن و چۆن لە خەڵكەكە دەڕوانن لە پێیوەندیاندا لەگەڵ دەوڵەتدا و كاریگەری هەیە بەسەر ئەو سیاسەتەی دەیگرنەبەر، هەڵكردنی ئاڵاش پیشاندانی ئەو هەستەیەو دەربڕیی ئەو ئومێدەیە كە نەتەوە ببێتە خاوەنی دەوڵەتی خۆی، لەبەر ئەوەی ئەگەر تۆ نەتەوەیەك بیت و دەتەوێت ببیتە دەوڵەت، ئەوا دەبێت ئاڵات هەبێت، چونكە دەوڵەت ئاڵای هەیە، لە ئەمەریكادا ڕێككەوتن لەسەر ئاڵا-وەك ڕەمزێك- هەندێ كاتی ویست. هەروەها بۆی هەیە ئەمە تەحەددیەك بێت بۆ وڵاتەكە، ئەویش لە ڕێی خۆجیاكردنەوە، لەڕێی ڕاگەیاندنەوەی ئەوەی كە ئێمە ڕەمزی ئێوە قبوڵ ناكەین و ئێمە برەو بە ڕەمزی خۆمان دەدەین، كەواتە ئەكرێت ئەمە دووپاتكردنەوە بێت، ئەكرێت تەحەددی بێت، واتە ئەگەری ئەوە هەیە بە هەردوو ئاڕاستەكەدا بڕوات. لەمەش زیاتر ئاڵا ئەوە جیا دەكاتەوە كە كێ بەشێكە لە نەتەوە و كێ بەشێك نییە لە نەتەوە، ئەگەر لە ئاڵای بەریتانیای مەزن بڕوانیت ئەوا دەبینیت كە سێ ئاڵا تێكەڵكراوە بۆ ئەوەی ئاڵایەكی یەكگرتوو دروست بكەن، كە بریتییە لە ئاڵاكانی ئایرلەندا و سكۆتلەندا و ئینگلتەرا. بە پێچەوانەوە كاتێك لە كرواتیا دەڕوانیت، ئەوا زۆر بە ڕوونی ئەوەیان ڕاگەیاند ئەمە ئاڵای كرواتەكان و سربەكان ناگرێتەوە، كەواتە سربەكان بەشێك نین لە نەتەوەكە. كەواتە لە هەندێ حاڵەتدا ئاڵا بۆ ئەوەیە بە خەڵكی دەرەوە بڵێین كە وڵاتەكە چییە و چۆنە، كەواتە ئاڵا تەنیا ناسنامەیەكی بەهێزی نەتەوەیی نییە، بەڵكو ئاماژەیەكی سیاسیش هەڵدەگرێت. هەربۆیە ئاڵا توخمێكە بۆ پیشاندانی ناسنامەی نەتەوەیی، بەڵام دەكرێت توخمی دیكەش لەو ناسنامەیدا بەشدار بێت، بۆ نموونە هەندێ شتی مێژوویی هەیە كە نەتەوەكە خاوەنیەتی، ئەگەر لە لەندن بیت و بچیتە مۆزەخانەی نیشتیمانی بەریتانیاوە، دەبینین پەیكەری ئەكرۆپۆلس یۆنانی دانراوە، ئەم پەیكەرە لای یۆنانیەكان وەك بەشێك لە ناسنامەی نەتەوەیی خۆیان سەیردەكرێت بۆیە پێیان خۆش نییە لەو مۆزەخانەیەدا دانراوە و دەڵێن ئەمە موڵكی ئێمەیە و ئێوە لە ئێمەتان دزیوە و پێویستە ببێتەوە موڵكی یۆنان، كەواتە رەمزگەلێك بۆ پیشاندانی ناسنامەی نیشتمانی هەیە، هەروەها دەكرێت شوێنگەلێكی دیاریكراو بن، بۆی هەیە كڵێسا بن یان مزگەوت......كە پەیوەستن بە نەتەوەكەوە، بە هەمان شێوە زەوی، واتە بانگەشەكردنی ئەوەی ئەمە خاكی ئێمەیە و ئەمە زەوی ئێمەیە، كەواتە ئەمە هێمایەكی ڕەمزی ڕاستەقینەی هەیە بۆ نەتەوە، بۆ نموونە لە ناكۆكی نێوان كۆسۆڤۆ و سربیا بڕوانن- بە دڵنیایەوە ناكۆكیگەلێكی زۆر لە نێوانیاندا هەیە كە پەیوەندی بەخاكەوە هەیە، لەسەر ئەم خاكە ئێستا هیچ سربیەك ناژی، بەڵام لە ڕووی مێژووییەوە خاكی سربەكان بووە بۆ نزیكەی 500 ساڵ، كەواتە ئەمە بەسە بۆ ئەوەی شەڕی لە پێناودا بكەیت، ئەگەرچی هیچ سربیەكیشی لێناژێیت، بەو پێیە خاك گرنگیەكی زۆری هەیە، كەواتە هەموو ئەم شتانە گرنگن بۆ دروستكردنی ڕەمزێكی تایببەت بە نەتەوەكە)).




لە ئەمریكا
ئاڵا بە ئاستی ئایین پیرۆزە
هەستی نەتەوەیی یان چەمكی دەربڕینی بیری نەتەوەیی لە حاڵەتێكەوە بۆ حاڵەتێكی دیكە دەگۆڕێت، هەر بۆ نموونە ئەگەر نەتەوەیەك سەردەست بێت و بیەوێت بەزۆرداری خاكی نەتەوەیەكی دیكە داگیر بكات و لەم پێناوەشدا ناسنامەی نەتەوەی بەرامبەر بتوێنێتەوە، ئەوا ئەو هەستە پێی ناگوترێت بیری نەتەوەیی، بەڵكو پێی دەگوترێت رەگەز پەرستی و فاشیزم، بەڵام ئەگەر نەتەوەیەك خاكی داگیركرابێت و زوڵم و زۆری قبوڵ نەكردبێت و لە پێناوی گێڕانەوەی مافەكانی سیاسەتی پاكتاو رەگەزی و ژینۆساید لە دژی ئەنجامدرابێت، ئەوا هەوڵدان بۆ گێڕانەوەی خاكی و راگەیاندنی دەوڵەتی سەربەخۆ بۆ نەتەوەكەی، بیری نەتەوەییەكەی دەگۆڕێت بۆ فیكرێكی ئینسانی كە ئامانجی ئەوەیە نەتەوەیەك رزگار بكات و نەتەوەی بەرامبەریش بە ئاگا بێنێتەوە، كە نەتەوەكان بە جیاوازییەكانیانەوە پێكەوە جوانن نەك هەوڵبدرێت لەپێناوی بەرژەوەندی نەتەوەی سەردەست نەتەوەكانی دیكە بتوێنرێنەوە، لەم چوارچێوەیەدا بیری نەتەوەیی لە نەتەوەیەكەوە بۆ نەتەوەیەكی دیكە دەگۆڕێت، سەبارەت بەم لایەنە پرۆفیسۆر ستیڤان ڤان ئیڤیرا ئوستادی پەیوەندەیە نێودەوڵەتیەكان لەزانكۆی ماسیۆشید تەكنەلۆژی و تایبەتمەند لەبوارەكانی رێگرتن لەشەڕ و سیاسەتی ئاشایش و دەرەوە، لەلێدوانێكی تایبەتیدا بۆ گوڵان و سەبارەت بە بیری نەتەوەیی ئەو جیاوازی لەوە دەكات بەوەی ئەم پێناسەیە پێناسەی نەتەوەیەكی بێ دەوڵەتە یاخود پێناسەی نەتەوەیەكە كەخاوەنی دەوڵەتە، لەمبارەوە بەمجۆرە بۆچوونی خۆی بۆ گوڵان خستەڕوو و وتی : (پێش هەموو شت ئەو پرسیارە دەكەم ئایا هەستی نەتەوەیی بەلای منەوە چیە؟ لای من هەستی نەتەوەیی ناسنامەیەكە كە بەهۆیەوە كەسێك دڵسۆزی و وەلائی خۆی بۆ گرووپێكی ئیتنی نەتەوەیی دەبێت، نەك بە دەوڵەتەكە، هەستی نەتەوەیی لای تاكێكی كورد ئەوەیە كە ئەولەویەتی یەكەم دەدات بە نەتەوەی كورد، كە كورد دەوڵەتی نییە، لە كاتێكدا ئەكرێت تۆ ناسیۆنالیستێكی ئەڵمانی بیت و دڵسۆزبیت بۆ نەتەوەی ئەڵمانی هەبێت، بەڵام لەبەر ئەوەی ئەڵمانیا دەوڵەتی هەیە، ئەوا ئەكرێت دڵسۆزیت بۆ نەتەوە و دەوڵەتی ئەڵمانی هەبێت، كاتێك من باسی ناسیۆنالیزم دەكەم، ئەوا باسی دڵسۆزی بۆ گرووپێكی نەتەوەیی دەكەم، بەڵام ئێوە باس لە دڵسۆزی بۆ دەوڵەت دەكەن و دەتانەوێت دەوڵەت بونیاد بنێن لەبەر ئەوەی نەتەوەیەكی بێ دەوڵەتن، بۆ ئێوە هەڵكردنی ئاڵاش هەمان مانای هەیە، بۆیە هەڵكردنی ئاڵا تا دوا راددە گرنگە، پرسیار ئەوەیە ئایا ئاڵا وەك ڕەمزێك چ گرنگیەكی بۆ نەتەوە هەیە؟ بێگومان بەدرێژایی مێژوو لای سەرجەم نەتەوەكان ئاڵا ڕەمزێكی نەتەوەیی گرنگ بووە. لە ئەمەریكادا تا ڕاددەیەكی گەورە خەڵكی هەستێكی ئاینیان هەیە لە ئاست ئاڵادا، بۆ نموونە ڕێوشوێنی تایبەت بە هەڵگرتنی هەیە، نابێت هەرگیز بسوتێنرێت و فڕێدانی ئاڵای كۆن ڕێسای خۆی هەیە، واتە تا ڕاددەیەكی زۆر خەڵكی وەك بەڵگەنامەیەكی ئایینی مامەڵەی لەگەڵدا دەكەن. ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ ئەو پرسیارەی ئایا ناسنامەی نەتەوەیی كاریگەری هەیە لەسەر ئینتیمای نەتەوەیی، ئەوا بە بۆچوونی من كاریگەریەكی گەورەی هەیە و پێم وایە هەستی نەتەوەیی- دڵسۆزی خەڵك بۆ گرووپە نەتەوەییەكەیان- بەهێزترین فۆرمی دڵسۆزیە لە جیهاندا، بەهێزترە لە دڵسۆزی بۆ ئایدۆلۆژیا، بۆ خێڵ و بۆ دەوڵەت و لە دڵسۆزی بۆ ئایینیش گرنگترە، ئەگەرچی دڵسۆزی نەتەوە و دڵسۆزی ئایینی بە یەكدا دەچن و لە دڵسۆزی بۆ چینی ئابووریش گرنگترە، كەواتە بەهێزترین فۆرمی دڵسۆزیە لە جیهاندا. پێم وایە حكومەتەكەی من- لە ئەمەریكا- ئەمە بە كەم دەگرن، پێیانوایە دڵسۆزی نەتەوەیی بەو ئاستە گرنگ نییە، بەڵام وا نین و پێویستە ئیقراری پێبكەیت و مامەڵە لەگەڵ دڵسۆزی نەتەوەییدا بكەیت، چونكە كاریگەرترین هێزن لە ڕۆژگاری ئەمڕۆدا، بە شێوەیەكی گشتی پێم وایە ناسنامەی نەتەوەیی ئینتیمای نەتەوەیی گروپێكی نەتەوەیی دادەڕێژێت و ئەو وڵاتەی بەشێكن لێی، بۆیەپێم وایە هەستی نەتەوەیی و ناسنامە و دڵسۆزی نەتەوەیی زۆر گرنگن)).
پرۆفیسۆر ستیفان ڤان ئیڤیرا ئاماژەی بەوەكرد تەنانەت كاتێك كە ئاڵا كۆن دەبێت و پێویستە نوێ بكرێتەوە، ئەوا نوێكردنەوەكە رێوڕەسمی خۆی هەیە و هەر ئەوەندە نییە ئاڵایەكی تازە بێنین و ئاڵا كۆنەكە فڕێ بدرێت، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا پرسیاری ئەوەمان لێكرد ئایا هەڵكردنی ئاڵا چۆن سەیر دەكەیت؟ ئەویش بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكەی گوڵانی دایەوە: (بە زۆری خەڵكی لە دەوری ئاڵا كۆدەبنەوە و ئاڵا بەكار دەهێنن وەك ڕەمزێك بۆ یەكگرتووییان، كاتێك ڕووبەڕووی هێرش دەبنەوە یاخود كارەساتێكیان بەسەردێت، بەڵام پێموانییە خودی ئاڵا هۆكارێك بێت بۆ یەكگرتوویی، بەڵكو ڕەمزێكە خەڵكی بەكاری دەهێنێت بۆ ئەوەی بڵێن ناسنامەیەكی هاوبەشیان هەیە... جێی سەرسوڕمانە كە لە كاتی شەڕدا سوپا ئاڵا لەگەڵ خۆیدا دەبات، ڕەنگە بووترێت كێ پێویستی بە ئاڵا هەیە و با شەڕ بكەن، بەڵام ئاڵا لەگەڵ خۆیاندا دەبەن وەك ڕەمزێك بۆ یەكگرتووییان، واتە بۆ ئەوەی بە بەرچاوی هەمووانەوە بێت و ورەیان پێبدات. هەروەها هیچ كەسێك نییە لە جیهاندا ئاڵای نەبێت، هەر لەبەر ئەوەیە ئاڵا گرنكی خۆی هەیە، بۆ نەتەوەی بێ دەوڵەت كۆكردنەوەی توخمەكان ناسنامەی نەتەوەیی زۆر گرنگە، بۆیە پێم وایە هەر بزووتنەوەیەكی نەتەوەیی بە جددی ئەم كارە بكات، ئەوا ئەمە دەبێتە بەشێكی گرنگ لە برەودان بە ناسنامەیەك و برەودان بە ڕەمزی نەتەوەیی بە چەشنێك هەموو كەس وەك ڕەمزی نەتەوەیی پێی ڕازی بێت، هەروەها گرنگە هەموو لایەك بەشداری پێبكرێت لەبارەی ئەوەی ئەو ڕەمزانە چی بن، هەروەها ئەمە بەڵگەی یەكگرتنە و ئەوە بە جیهان دەڵێیت كە ئێمە ڕێككەوتین لەسەر ڕەمزێك. پێم وایە دەبێت نەتەوە لەوە زیاتر بڕوات و كەلتوری خۆی دروست بكات، و ئەوە دیاری بكات كە توخمە سەرەكیەكانی كەلتوری نەتەوەیی چین، كوردەكان كەلتوری خۆیان هەیە و پێویستە ئەوە بخەنەڕوو كە ئەوان كێن –چ نەتەوەیەكن- ئەوان زمانی هاوبەشیان هەیە و پێناسەیەكی بەرفراوانی كەلتورەكەیان بكەن. ناسیۆنالیستەكان سەرەتا لە ئەوروپادا كاریان لەسەر پرۆژەیەك كرد بۆ برەودان بە نووسینی كەلتوری نەتەوەییان......كتێبێك هەیە پێویستە بیخوێننەوە، دەربارەی ئەوەیە چۆن خەڵكانی دورگەكانی بەریتانیا برەویان بە ڕەمزێكدا، كە ئەوان زۆر دێرین نەبوون، بەڵام بانگەشەی ئەوەیان كرد مێژوییەكی كۆنیان هەیە، یاخود سكۆتلەندیەكان ئەوانیش هەر وابوون، ئەمە لە سەدەی نۆزدەدا برەوی پێدرا، بەڵام ئەفسانەیەكیان دروست كرد كە مێژووەكەی بۆ سەدان ساڵ دەگەڕایەوە، كە بووە ڕەمزی سكۆتلەندیەكان، كە ڕەمزیان هەیە، كە كەڵتین... كتێبێك هەیە دەربارەی ئەو ڕەمزانەی نەتەوەكان دروستیان كردووە. بەڵام پێموایە دروستكردنی ڕەمزی نەتەوەیی و كەلتوری گرنگە، شتێكی دیكە كە نەتەوەكان لە سەدەی نۆزدەدا كردیان بریتی بوو لە كۆكردنەوەی ئەدەبیانی نەتەوەیی، مۆسیقا و كاریان كرد بۆ ئەوەی لە دوو توێیی كتێبدا كۆیان بكەنەوە، یان لە مۆزەخانەدا، بۆ ئەوەی هەموو ئەندامانی نەتەوەكە هاوڕابن لەسەر ئەوەی پێكهاتەی كەلتوری نەتەوەیی چی بوو، ئەمانەش هاوكارن لە هەنگاو هەڵگرتن بەرەو یەكێتی نەتەوەیی)).



شەكانەوەی ئاڵا
خواستی نەتەوەیەكە بۆ سەربەخۆیی
بۆ نەتەوەی بێ دەوڵەت هەڵكردنی ئاڵا یان دانانی رۆژێك بۆ هەڵكردنی ئاڵای نەتەوەیی، جیا لەوەی پیشاندانی خواستی نەتەوەیەكە بۆ سەربەخۆیی، لە هەمانكاتدا پەیامێكە بۆ كۆتاییهینان بە سەركوتكاریی لەبەر ئەوەی لە وڵاتێكدا سەركوتكاری هەبێت و فرەنەتەوەش بێت، ئەوا ئەو سەركوتكارییە پێش هەمووان ناسنامەی نەتەوەی باڵادەست و سەردەست بێ مانا دەكات، بۆیە هەڵكردنی ئاڵا مانادانەوەیە بە ناسنامەی نەتەوەیی نەتەوەی ژێر دەست و نەتەوەی سەردەستیش، هەر بۆ نموونە لەبەر ئەوەی عەرەبی سۆدانی رازی بوون بە سەربەخۆیی باشوری سۆدان، ئیدی چیدیكە عەرەبی سۆدان نەتەوەی باڵادەست و سەردەست نین بەسەر نەتەوەی باشوری سۆدانەوە، ئەمە بۆ سربیەكانی یوگسلافیای پێشووش راستە، لە دوای سەربەخۆیی كۆسۆڤو و بوسنەو هەرزەگۆڤینیا و مونتینیگرۆ، ئیدی سربەكان یان كۆماری سربیا نەتەوەی باڵادەست نییە بەسەر نەتەوەكانی دیكەوە، چۆن سەربەخۆیی مانای بە ناسنامەی نەتەوەی كۆسۆڤیەكان و بوسنیەكان و مونتینیگرۆكان بەخشیوە، بەهەمان شێوە ماناشی بۆ ناسنامەی نەتەوەیی سربیەكانیش بەخشیەوە، بەوەی چیدیكە ناسنامەی نەتەوەی سربی، ناسنامەی نەتەوەیەكی داگیركەر نییە، بەڵكو ناسنامەی نەتەوەیەكە كە نەتەوەكانی دیكە بە هاوشانی خۆی سەیر دەكات، ئەمە بۆ عێراقیش راستە، بۆیە ئەگەر هەتا ئێستا رژێمەكانی عێراق پێناسەی نەتەوەی عەرەبیان وەك نەتەوەیەكی سەردەستی داگیركار كردبێت، ئەوا ئەگەر كوردستان ببێتە دەوڵەت، عەرەبی عێراق پێناسەیەكی دیكە بۆ ناسنامەی خۆی دەكاتەوە، بۆیە دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان چۆن پێناسەی ناسنامەی گەلی كوردستان دەكاتەوە، بەهەمان شێوە دەبێتە هۆكارێك بۆ ئەوەی عەرەبی عێراقیش جارێكی دیكە و بەشێوەیەكی سەردەمیانە پێناسەی ناسنامەی نەتەوەیی خۆیان بكەنەوە، سەبارەت بەم لایەنە پرسیارمان لە پرۆفیسۆر ئیسحاق نادری لەزانكۆی نیویۆرك كرد، نادری بێجگەلەوەی ئوستادی ئابوورییە لە هەمانكاتدا یەكێكە لە چالاكوانە سیاسیەكانی ئەفغانستان و ساڵی 2001 یەكێك بووە لەبەشداربووانی كۆنگرەی بۆن لە ئەڵمانیا بۆ دامەزراندنی حكومەتی كاتی لە ئەفغانستان، بۆیە سەبارەت بە ناسنامەی نەتەوەیی لەوڵاتی فرەنەتەوەو بایەخی ئاڵا، لە لێدوانێكی تایبەتی بۆ گوڵان بەمجۆرە رای خۆی دەربڕی و گوتی: (گرفتی سەرەكی ئەوەیە زۆر لە دەوڵەتان لەچەند نەتەوەیەك پێكهاتوون، لەو جۆرە دەوڵەتانە پێویستە جۆرێك لەناسنامەی هاوبەش هەبێت بۆ ئەوەی بتوانرێت كۆمەڵگە رێكبخرێت و چۆن كۆمەڵگە بەرەو پێشەوە ببرێت، بەڵام یەكێك لەو تەحدیانەی رووبەڕووی هەندێك دەوڵەت دەبێتەوە ئەوەیە، كە ئیرادەی گشتی نەتەوە جیاوازەكان ناتوانێت پێناسەی ئەو ناسنامە هاوبەشە بكات، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەگەر ڕێككەوتنێكی هاوبەش نەبێت بۆ دیاریكردنی ئامانجەكان و ئامرازەكانی بەدەستهێنانیان، ئەوا ناسنامەی نەتەوەی هاوبەش بوونی نییە و كاریگەری نابێت.، هەربۆیە لەم جۆرە وڵاتانە كاتێك یەكێك لەنەتەوەكان ئاڵای نەتەوەیی خۆی بەرزدەكاتەوە، بەدڵنیاییەوە ئەوە ڕەمزێكە بۆ هەموو ئەو خەڵكانەی ئاڵاكەیان بەرزكراوەتەوە بەوەی سەربەخۆییان دەوێت، من هاوڕام لەگەڵ ئەوەدا. هەروەها مەسەلەی ئەوەی ئەمە ئاماژەیە بە سەربەخۆیی یان خواستی سەربەخۆیی مایەی تێگەیشتنە. ئەوەی بەلای كەمەوە دەمەوێت بیخەمە سەر قسەكانی دیكەم ئەوەیە كە بەدەستهێنانی سەربەخۆیی كارێكی باشە و هەر كەسێك خوازیاری سەربەخۆیی بێت پێویستە ڕێگەی خۆی بدۆزێتەوە بۆ بەدەستهێنانی، بەڵام لە هەمان كاتدا ئێمە لە سەردەمێكداین دنیا بەرەو بەجیهانی بوون دەڕوات، كە دەبێت لەگەڵ دراوسێكانت و لەگەڵ جیهاندا كاربكەیت و دەبێت هەموو كەسێك ئەم كارە بكات، ئێستا سەردەمی ئەوەیە پشت بە یەكتر ببەستیت، واتە هەر كاتێك خواستی سەربەخۆییت بەدەستهێنا، واتە جۆرێك لە سەربەخۆییت بەدەستهێنا، ئەوا مەسەلە سەرەكیەكە ئەوەیە پێكەوە كار لەگەڵ ئەوانی دیكەدا بكەیت و باری ژیانی خەڵكەكە باشتر بكەیت و بەشداربیت لە خۆشگوزەرانی خەڵكانی دیكەی دەوروبەرت)).