گەورەترین مەترسی لەدوای رووخانی دیكتاتۆریەت دووبارە سەرهەڵدانەوەی دیكتاتۆریەتێكی دیكەیە، دەوڵەتانی رۆژئاوا لەسەروبەندی رووخانی دیواری بەرلین و كۆتایی هاتنی رژێمە تۆتالیتارەكانی ناوەڕاست و رۆژهەڵاتی ئەوروپا، رۆژئاوا گەیشتە ئەو قەناعەتەی كە ئیدی رژێمی و تۆتالیتار و دیكتاتۆری كۆتایی هات و جیهان بەرەو جیهانێكی دیموكراتی هەنگاو هەڵدەگرێت، هەر بۆ ئەم مەبەستەش وەك بیرمەندی فەرەنسی ئالان تۆرین لە كتێبی (دیموكراتی چییە؟) ئاماژەی پێكردووە، رۆژئاوا و رێكخراوە نێودەوڵەتیەكان زۆر زوو مەبەستیان بووە كە ئاهەنگی سەركەوتنی دیموكراتی لەپراگی پایتەختی چیك بگێڕن، لەمبارەوە نووسیوویەتی: (لە ساڵی 1989 فیدیریكۆ مایور ساراگۆسا بەڕێوەبەری گشتی رێكخراوی یۆنسكۆ داوای لێكردم بەرپرسیاریەتی فیكری ئەو كۆنگرە نێودەوڵەتیە سەبارەت بەدیموكراتی هەڵبگرم كە لەساڵی 1991 بەسەرۆكایەتی ئەو و فاكلاڤ هاڤیل لە براگ گرێدرا، بۆیە ئەو راپۆرتەی كە بۆ كردنەوەی ئەو كۆنگرە ئامادەم كردبوو، بووە دەسپێكی نووسینی ئەم كتێبە(دیموكراتی چییە؟).




هێنانەوەی ئەم قسەیەی ئالان تۆرین بۆ ئەو مەبەستەیە كە رۆژئاوا لەسەرەتادا لەو بڕوایەدا بوو كە سەردەمی تۆتالیتاریەت و دیكتاتۆریەت كۆتایی پێ هات و هەر هێندە سندوقی هەڵبژاردن دانرا ئیدی بەهاری دیموكراتی دەست پێدەكات و ئەو كێشەو گرفتانەی دێنە پێشەوە كێشەو گرفتی قۆناخی راگواستنن لە دیكتاتۆریەتەوە بۆ دیموكراتی، بەڵام رەوتی رووداوەكانی یوگسلافیای پێشوو ئاكامی هەڵبژاردنەكان ئاكامێكی دیكەیان خستەڕوو ئەوەیان پیشاندا، هەندێك لەو گیروگرفتانەی لە قۆناخی راگواستن بەرەو دیموكراتی روودەدەن، كێشەو گرفتی بونیادنانی دیموكراتی نین، بەڵكو كێشەو گرفتی ئەقڵیەتی دیكتاتۆرەكانە كە بەرێگەی سندوقی دەنگدان دەگەنە دەسەڵات و پاشان كە گەیشتنە دەسەڵات، خودی ئەو دەسەڵاتە دەبێتە ئاستەنگ و گرفت بۆ دیموكراتی دروست دەكات و پرۆسەكە نەك هەر رادەوەستێت، بەڵكو دەگەڕێتەوە بۆ خاڵی سفر، ئەم حاڵەتە لە ساڵی 1997 بیرمەندی لاوی بەرەگەز هیندستانی فەرید زەكەریای گەیاندە ئەو قەناعەتەی كە هەڵبژاردن بەبێ بوونی دەستوورێكی مەدەنی و پابەند بوون بەو دەستوورەوە، دیموكراتیەكی نەخۆش یان ئەنتی لیبرالی بەرهەمدەهێنێت، ئەم توێژینەوەیەی لە ساڵی 1997 بەناونیشانی سەرهەڵدانی دیموكراتی ئەنتی لیبرالی (The Rise of Illiberal Democracy) لە گۆڤاری فۆرین ئەفیرز بڵاوكردەوە، لەم توێژینەوەیەدا زەكەریا باس لە مەترسی سەرهەڵدانەوەی تۆتالیتارییەت و دیكتاتۆریەت بەرێگەی سندوقی هەڵبژاردن دەكات و نووسیوویەتی: (گەورە دیپلۆماتی ئەمریكی ریچارد هۆڵبرۆگ بیری لەوە دەكردەوە كە ئەوان بەوجۆرە سەیری هەڵبژاردنەكانی ساڵی 1996ی بۆسنیایان كردووە، كە دووبارە ژیانێكی مەدەنی شایستە بۆ وڵاتێكی لەبەریەكهەڵوەشاو بگێڕێتەوە، تەنانەت هەتا ئەگەر مەزندەی ئەوەش بكەین كە هەڵبژاردنەكە پاك و بێگەردیش بوو بێت، ئەوا ئاكامی هەڵبژاردنەكە پێمان دەڵێت ئەو هەڵبژاردنە هەڵبژاردنی رەگەز پەرستان و جیاخوازان بووە بە ئاشكرا دژی تێكەڵاوبوونەوە و پێكەوە ژیان بوون، ئەمەش تەنیا كێشەی یوگوسلافیای پێشوو نییە، بەڵكو رۆژ لەدوای رۆژ زیاتر لەسەرانسەری جیهاندا دەردەكەون، ئەو رژێمانەی كە بەرێگەی هەڵبژاردن دێنە دەسەڵات لە زۆر حاڵەتدا دووبارە هەڵدەبژێردرێنەوە، ئەوا زۆر بەرۆتینی ئەو دەسەڵاتە دەستووریە پێشێلدەكەن كە دەسەڵاتەكەی سنوردار كردون و هاووڵاتیانیان لە ماف و ئازادییە سەرەكیەكان بێ بەش دەكەن، ئەم دیاردەیەش لە پیرۆەوە تا دەسەڵاتی نیشتمانی فەلەستین و سیرالیۆن هەتا سلۆفاكیا و پاكستان هەتا فلبین بوونی هەیە، هەموومان دیاردەیەكی قێزەوەن دەبینین ئەو هەڵكشانی دیاردەی دیموكراتی ئەنتی لیبرالیە))، ئەم توێژینەوەیەش بووە هەوێنی كتێبە بەناوبانگەكەی فەرید زەكەریا كە لەساڵی 2003 بەناونیشانی (ئایندەی ئازادی) بڵاویكردەوە، لەم كتێبەدا جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە ئەگەر دیموكراتیەت تەنیا لە سندوقی دەنگدان بچووكبكرێتەوە تەنانەت هەتا ئەگەر هەڵبژاردنەكە پاك و بێگەردیش بێت، ئەوا ئایندەی ئازادی و لیبرال دیموكراتی دەكەوێتە مەترسیەوە، لەبەر ئەوەی مەرجی سەرەكی بۆ بونیادی دیموكراتی سندوقی هەڵبژاردن نییە، بەڵكو بوونی دەستوورێكی مەدەنی و پابەندبوونە بەو دەستوورە مەدەنیەوە.
ئەوەی لێرەدا جێگەی نیگەرانی بیرمەندانی سیاسیی و تایبەتمەندەكانی بونیادی دیموكراتیە لەسەرانسەری جیهاندا، ئەوەیە كە ئیدارەكانی ئەمریكا و رێكخراوە نێودەوڵەتیەكانی وەك فریدەم هاوس، هێندەی شانازی بە ئاكامی هەڵبژاردنەكانەوە دەكەن، هێندە لەسەر چۆنیەتی چەسپاندنی رەگوڕیشەی دیموكراتی و بەردەوامی پرۆسەی دیموكراتی هەڵوێستیان نییە، زیاد لەمەش ئیدارەی ئەمریكا و هەندێك لەو رێكخراوە نێودەوڵەتیانەی چاودێری پرۆسەی دیموكراتی لە جیهاندا دەكەن، بەشێوەیەكی ئیزدواجیانە هەڵوێست بەرامبەر ئەو دەوڵەتانە وەردەگرن كە بنەماكانی دیموكراتی ستاندەر یان دەستووری وڵاتەكەیان جێ بەجێ دەكەن، هەر بۆ نموونە رەخنەیەكی زۆر توند لە هۆگۆ شافێزی سەرۆكی فەنزویلا و فلادیمیر پۆتینی سەرۆكی روسیا دەگرن، لەبەر ئەوەی بە دوژمنی رۆژئاوای دەزانن، بەڵام رەخنەیەكی زۆر نەرم لەوڵاتانی وەك (ئەسیوبیا و عێراق و پاكستان) دەگرن، لەبەر ئەوەی ئەمریكا ئەو رژێمانە بەدۆست و هاوپەیمانی خۆی دەزانێت، ئەم دیاردەیە لەساڵی 2008 لەلایەن پرۆفیسۆر و بیرمەندی سیاسی ئەمریكی (لاری دایمۆند) لە توێژینەوەیەكدا بە ناونیشانی (گەڕانەوەی دیموكراتی و سەرهەڵدانەوەی دەوڵەتی دڕندە - The Democratic Rollback: The Resurgence of the Predatory State) لە گۆڤاری فۆرین ئەفێرز بڵاو كرایەوە، لەم توێژینەوەیەدا پرۆفیسۆر دایمۆند جیهان لە راوەستان یان چەقبەستن و گەڕانەوەی بۆ دواوەی پرۆسە دیموكراتیەكان لە جیهاندا ئاگادار دەكاتەوە و ئەم چەقبەستن و گەڕانەوە بۆ دواوەیەش بەوجۆرە تەفسیر دەكات، كە دەبێتە هۆكاری سەرهەڵدانەوەی دیكتاتۆر و گۆڕینی سیمای دەوڵەتە لە دەوڵەتێكی مەدەنیەوە بۆ دەوڵەتێكی دڕندە بەسەر هاووڵاتیانی خۆیەوە، كە دەوڵەتیش بەرەو دەوڵەتی دڕندە هەنگاوی هەڵگرت دەچێتە خانەی ئەو دەوڵەتانەی كە بەپێی ئەو ناوەی لە ئەدەبیاتی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا ناو دەبرێت دەبنە (دەوڵەتی شەڕخواز یان دەوڵەتی شەیتانڕەفتار)، هەتا ئێستا ئەو دەوڵەتانەی لە ئەدەبیاتی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا بە دەوڵەتی شەڕخواز یان شەیتانڕەفتار ناودەبرێن، ئەو دەوڵەتانەن كە ئەمریكا بە دەوڵەتی نەوای تیرۆریستان وەسفیان دەكات یان راستەوخۆ نەیاری ئەمریكان و، هێشتا نەگەیشتۆتە ئەو ئاستەی كە گەڕانەوەی ئەقڵیەتی دیكتاتۆری وەك تیرۆر ئاشتی و ئاسایشی جیهان دەخاتە مەترسیەوە، پرۆفیسۆر دایمۆند سەبارەت بە عێراق لەو توێژینەوەیەدا راشكاوانە ئاماژەی بەوەكردووە كە دوو هۆكاری سەرەكی پرۆسەی دیموكراتیی لە عێراقدا پەكخستووە و خەریكە دەوڵەتی عێراق دەكاتە دەوڵەتێكی دڕندە بەسەر هاووڵاتیانی خۆیەوە، ئەو دوو هۆكارەش بریتین:
1- بوونی دیاردەی تیرۆر
2- بوونی دیاردەی توندوتیژی سیاسیی
كەواتە ئەگەر عێراق بەنموونە وەربگرین، هەستدەكەین دیاردەی پیادەكردنی توندوتیژی سیاسی و تەسفیەكردنی نەیارانی سیاسی لەلایەن حكومەتی مالیكیەوە هیچ لە كردەوە تیرۆریستیەكان كەمتر نییە، هەربۆیە ئەگەر حكومەتی عێراق و شەخسی نوری مالیكی پیادەی سیاسەتێكی هاوبەشی لەسەر پرانسیپی شەراكەتی نیشتمانی بكردایە، لەوانەبوو پێكهاتە عێراقیەكان بەسەر تیرۆریستاندا زاڵ بونایە و ئەم كێشەیە چارەسەر بكرایە، بەڵام لەبەر ئەوەی بەرەو تاكڕەوی هەنگاو هەڵدەگرێت و دووبارە پیادەی سیاسەتی پاكتاوكردنی نەیارەكانی دەكات و كێشە ئیتنی و مەزهەبی و نەتەوەییەكانی عێراق دەوروژێنێت بۆ ئەوەی بارودۆخەكە ئاڵۆز بكات و پیلان و مەرامەكانی خۆی بشارێتەوە، ئەوا جیا لەوەی زەمینەیەكی لەباری دروستكردووە بۆ ئەوەی هێندە بارودۆخەكە ئاڵۆزتر بێت و سەقامگیری بوونی نەبێت و حكومەت بۆ دابینكردنی خزمەتگوزاری پەكی بكەوێت، لەهەمانكاتدا دەوڵەتی عێراقی بەرێگەی كۆنترۆڵكردنی دەسەڵاتی سوپا و هێزەكانی پۆلیس و ئاسایش كردۆتە دڕندەیەك دژی هاووڵاتیانی خۆی، هەر بۆ نموونە ئێستا پێكهاتەی عەرەبی سوننە وەك دڕندە لە هێزەكانی پۆلیس و ئاسایش و سوپا دەڕوانن و وەك هێزی پۆلیس و ئاسایش و سوپای نیشتمانی خۆیان سەیری ناكەن، بەڵكو وەك پۆلیس و ئاسایش و سوپای یەك شەخس و یەك حزب سەیری دەكەن و لێی دەترسن و خۆیانی لێ دەشارنەوە، لایەنی كوردستانی كە خۆیان دووبارە بونیادنەرەوەی هێزەكانی سوپای عێراقن و سوپای نوێی عێراق لەیەكەمین یەكەی هێزی پێشمەرگەی كوردستان پێكهێنرایەوە، ئێستا هێزی پێشمەرگە ناچار بووە سەنگەری بەرگری بەرامبەر ئەو سوپایە بگرێت كە سەرۆك وەزیران كردویەتە سوپای دەوڵەتێكی دڕندە و هەڕەشە بۆ سەر پێكهاتەیەكی سەرەكی عێراق كە ئەم پێكهاتەیە بەپێی دەستووری عێراق هاوبەش و شەریكە لەعێراقدا، بەڵام ئێستا نوری مالیكی نەك هەر بە سوپاكەی هەڕەشە لە كوردستان و كوردستانیەكان دەكات، بەڵكو رەفتاری دڕندانەی گەیشتۆتە ئەو ئاستەی كە بانگێشە بۆ شەڕ لە نێوان كورد و عەرەب بكات و دەیەوێت پیلان و مەرامە شەخسیەكانی خۆی بخاتە چوارچێوەی وروژاندنی شەڕێكی رەگەزپەرستانە، كە بەدرێژایی شۆڕشەكانی كوردستان ئەم كارە تەحریم كراوەو مەرجەعەیەتی گەوەری شیعەش لەسەر ئەم مەسەلەیە هەڵوێستی مێژوویی تۆماركردووە كە رێگەی نەداوە شۆڕشی كوردستان دژی رژێمەكانی عێراق بگۆڕێت بۆ شەری نێوان كورد و عەرەب، بۆیە ئەمەی ئێستا مالیكی دەیكات پێش ئەوەی دژی گەلی كوردستان بێت، دژی ئەو هەڵوێستە مێژووییەی مەرجەعیەتی گەورەی شیعەیە كە ئایەتوڵلا موحسین حەكیم بەرامبەر شۆڕشی كوردستان و گەلی كوردستان تۆماری كردووە، ئەگەر لێرەوە سەرنج بدەین هەست دەكەین كاتێك ئەقڵیەتی دیكتاتۆری پرۆسەی دیموكراتی دەگەیەنێتە بنبەست و رووخساری دەوڵەت لەدەوڵەتێكی مەدەنیەوە دەگۆڕێت بۆ رووخساری دەوڵەتێكی دڕندە، ئەوا وەك لە رەفتارەكانی ئێستای سەرۆك وەزیرانی عێراق دەیبینین، ئەم دڕندەییە تەنیا بەرامبەر بەرامبەرەكەی نییە كە ئێستا هێزی پێشمەگەر و گەلی كوردستانە، بەڵكو بەرامبەر مێژووی پر سەربەرزی نەتەوەكەی وەك عەرەب و مەزهەبەكەی وەك شیعەشە، هەربۆیە ئەگەر هێزە خێرخوازەكان و دراوسێكانی عێراق و هێزە نێودەوڵەتیەكان سنوورێكی بەپەلە بۆ ئەم ئەقڵیەتە دیكتاتۆریەتە دانەنێن، ئەوا رەفتارەكانی سەرۆك وەزیران جارێكی دیكە عێراق دەخاتەوە بەرەدەم ئەگەرە خراپەكان، هەروەك چۆن لەساڵی 2005 پرۆفیسۆر دانیال بایمەن ئیدارەی ئەمریكی ئاگادار كردەوە (تەنیا پێنج رێگە چارەی خراپ لەبەردەم عێراقدا هەیە - Five bad option for Iraq) كە یەكێك لەو ئەگەرە خراپانەی بایمەن ئاماژەی پێكردووە تەقینەوەی بارودۆخەكەیە كە مەترسی ئەوەی لێدەكرێت هەموو ناوچەكە بگرێتەوە، ئەگەر سەرنج لەم هۆشدارییەی بایمەن بدەین كە لەساڵی 2005 پێشبینی كردووە سەبارەت بە تەقینەوەی بارودۆخی عێراق بەوەی بێجگە لەوەی دەبێتە هۆكاری ئەوەی دەوڵەتی عێراق بوونی نەمێنێت، لەهەمانكاتدا ناوچەكەش بگرێتەوە، ئەگەر بەراوردی ئەوكات لەگەڵ ئێستا بكەین كە هەموو ناوچەكە لە گێژان و كوڵانێكی تایبەتدایە، پرسیار ئەوەیە ئەگەر رێگە بەرەفتارەكانی مالیكی نەگیرێت چ ئاكامێكی لێدەكەویتەوە.
هۆكاری كێشەكان شێوازی حكومڕانیە
نەك دەموچاوەكان
شێوازی حكومڕانی ئێستای سەرۆك وەزیرانی عێراق، هەوڵێكە بۆ ئەوەی عێراقیەكان لە دیموكراتی نائومێد بن، لەبەر ئەوەی كاتێك سیستمی تازەی دیموكراتی نەتوانێت لەسەر هەموو ئاستەكانی كۆمەڵگە و لەسەر ئاستی پێكهاتە جیاوازەكانی كۆمەڵگە هەموو توانا و رەنگەكان پێكەوە كۆبكاتەوە و سیستمی حكومڕانی پابەندبوونی خۆی بەدەستوور نەسەلمێنێت بەوەی هاووڵاتیان بگەیەنێتە قەناعەت كە سیستمی دیموكراتی باشترین فۆرمی حكومڕانە، ئەوا ئەو حكومەتە توانای ئەوەی نابێت كێشەكانی حكومڕانی چارەسەر بكات، هەروەها توانای ئەوەشی نابێت كە لە ئاستی مەزندە و داواكارییەكانی خەڵك و هاووڵاتیانی خۆی بێت، لەهەمانكاتدا توانای ئەوەشی نامێنێت كە بتوانێت كێشەی تاوان و تیرۆر جڵەوگیر بكات و سەقامگیری بونیاد بنێت، لەم حاڵەتەشدا كەوەك ئێستای عێراق دەوڵەت خۆی دەبێتە ژینگەیەكی گونجاو بۆ گەندەڵی و نەهێشتنی شكۆ و پێگەی دەسەڵاتی دادوەری، ئەوا بەرپرسانی نزیكی سەرۆك وەزیران سەروەریی یاسا لەخوار خۆیانەوە سەیر دەكەن و هیچ دەسەڵاتێك نامێنێتەوە بۆ ئەوەی بتوانێت لێپرسینەوەیان لەگەڵدا بكات، لەم حاڵەتەدا كە بارودۆخەكە دەگاتە ئەم ئاستە خەڵك بە ئاستێك لە پرۆسە دیموكراتیەكە نائومێد دەبێت كە بە ناچاری بەدوای بەدیلی دیكە بگەڕێت، ئەمەش وەك ئەزموونی وڵاتانی دیكە دەریانخستووە پەنابردنە بۆ تۆتالیتار و دیكتاتۆرە بەهێزەكان، هەروەك چۆن مالیكی و حزبەكەی ئێستا بەترس و تۆقاندن و تەسفیەكردنی نەیارەكانیان ئەم بارودۆخەیان لە بەغدا دروستكردووە، توێژینەوەكان لەسەر رەوتی لادانی دیموكراتی لەوڵاتانی تازە پێگەیشتوو ئاماژە بەوە دەكەن، كە لەماوەی 10 ساڵی رابردوو لادان لەدیموكراتی بەرەو پۆپۆلیست و دیكتاتۆریەت لەو هەنگاوانەوە دەستی پێكردووە، كە سەرۆك وەزیران یان سەرۆكە هەڵبژێراوەكان سنووری دیاریكراوی خۆیان بەپێی دەستوور بەزاندووە و دەسەڵاتی حكومەتیان بەپێی مەزندەی خۆیان بەئاستێك فراوان كردووە، كە دەسەڵاتەكانی دیكە بخەنە پەراوێزەوە و لەبەرامبەریشدا بەهەموو شێوەیەك تەنانەت بە پەنابردنە بەر بەكارهێنانی هێزەكانی سوپا هەوڵیان داوە ركابەرە سیاسیەكانیان تەسفیە پێ بكەن و پەنا بۆ تەزویر لە هەڵبژاردنەكان بەرن، ئەمەش بۆتە هۆكاری ئەوەی بەشێكی زۆر لە بنەما گرنگەكانی دیموكراتی بسڕنەوە، بەمجۆرە ئەم سەرهەڵدانەوەی ئەقڵیەتی دیكتاتۆری لەسەرانسەری جیهاندا، حكومڕانی وڵاتیان بەم ئاڕاستە خراپ بردووە كە لێرەدا بە كۆمەڵێك خاڵ ئاماژەیان پێدەكەین:
1- هێزەكانی پۆلیس و ئاسایش و سوپا، دەبنە هێزگەلێكی خراپ، لەبری ئەوەی خەڵك لە سایەیاندا هەست بە ئارامی بكەن، خەڵك لێیان دەترسێت و بۆ ترساندن و سەركوتكردنی خەڵك و نەیارە سیاسیەكان بەكاردەبرێن.
2- دیاردەی سەركوتكاری و خۆسەپاندن لەسەر ئاستی لۆكاڵ و لەسەر بنەمای جیاوازی مەزهەبی و نەتەوەیی دەبێتە دیاردەیەكی زاڵ.
3- دامەزراوەكانی دەوڵەت دەبنە دامەزراوەی بیرۆكراسیەتێكی ناپەسەند و دەبنە ئاستەنگ بۆ گەیاندنی خزمەتگوزاری و رایی كردنی مامەڵەی هاووڵاتیان.
4- گەندەڵی دەبێتە دیاردە و دەسەڵاتی دادوەری دەرەقەتی نایەت.
5- دەستەبژێری حكومڕان بێجگە لەگەندەڵی دەبنە بەرتیلخۆر و گاڵتە بەشكۆی دەوڵەت دەكەن و یاسا ناتوانێت لێپرسینەوەیان لەگەڵدا بكات.
6- بەشداری سیاسیی هاووڵاتیان مانایەكی نامێنێت و بەشدارییەكەیان دەبێتە كارتۆنی تەنیا بریتی دەبێت لەشەرعیەتدان بە رەفتارە دیكتاتۆرییەكان.
7- هەڵبژاردن ئەنجامدەدرێت، بەڵام ململانێ لەنێوان گەندەڵكاران و ئەو حزبانە دەبێت كە بڕوایان بەدیموكراتی نییە.
8- پەرلەمان و حكومەت بوونی دەبێت، بەڵام ئەم پەرلەمان و حكومەتە نابێتە رەنگدانەوەی هەموو چین و توێژ و پێكهاتە جیاوازەكانی وڵات، پێكهاتەیەك باڵادەست دەبێت و ئەوانی دیكە دەكەونە پەراوێزەوە.
9- لە وڵاتدا دەستوور هەیە، بەڵام هەموو رەفتارەكانی حكومەت نادەستووری دەبێت و بە ئاشكرا دەستوور پێشێلدەكرێت.
ئەم خاڵانەی ئاماژەمان پێكردن هیچیان لە توێژینەوەیەكدا نەهاتوون كە تایبەت لەسەر عێراق نووسرابن، بەڵكو لەو توێژینەوانە ئاماژەیان پێكراوە كە بەشێوەیەكی گشتی پێناسەی سەرهەڵدانەوەی دەوڵەتی دڕندەی پێكراوە، لەوانەیە بەپێی ئەو توێژینەوانەی كراون هەموو ئەو خاڵانەی ئاماژەمان پێكرد هەموویان پێكەوە لەیەك دەوڵەت كۆنەبووبنەوە، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە كام لەم خاڵانە لە شێوازی حكومڕانی ئێستای عێراق بەدەستی حزبی دەعواو مالیكیەوە بوونی نییە؟ وەڵامی ئەم پرسیارەیە كە مەترسی رەفتارەكانی ئێستای حكومەتی عێراق نەك هەر لەسەر ئاستی ناوخۆی عێراق، بەڵكو لەسەر ئاستی هەرێمی و نێودەوڵەتی دەردەخات، بەوەی بەدەوامی ئەم هەنگاوانە دەبێتە كارەساتێك بۆ عێراق و بۆ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، بۆیە بەتەنیا كاری عێراقیەكان نییە رێگە لەم رەفتارانە بگرن، بەڵكو پێویستە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیش پشتگیری ئیرادەی خێری ئەو لایەنە عێراقیانە بێت، كە دەستنیشانی گرفتەكەیان كردووە و هەستیان كردووە كە كێشەكە لە شێوازی حكومڕانی و پێشێلكردنی دەستووری عێراقدایە.
چۆن رێگە لە ئەقڵیەتی دیكتاتۆری دەگیرێت
كێشەی سەرهەڵدانی ئەقڵیەتی دیموكراتی لە قۆناخی بونیادی دیموكراتی كێشەیەكی جیهانیە لە ئەمریكای لاتینەوە بوونی هەیە تادەگاتە فەلەستین و لە سیرالیۆنەوە تا سلۆفاكیا و لە پاكستانەوە تافلیپین بوونی هەیە، هەربۆیە ئەگەر لەبەشێكدا رووبەڕووبوونەوەی ئەقڵیەتی دیكتاتۆری ئەركی سەرشانی گەلانی ئەو وڵاتە بێت، ئەوا لەبەشێكی دیكەدا دەبێتە بەرپرسیاریەتێكی نێودەوڵەتی، بەتایبەتی دەوڵەتانی بەخشەر و رێكخراوە نێودەوڵەتیەكان كە یارمەتی وڵاتانی تازە پێگەیشتوو لە قۆناخی ئینتیقالی دەدەن، بەڵام دیسان بۆ وڵاتێكی وەكو عێراق لەوانەیە جیاوازییەكە هێشتا لەگەڵ ئەو دەوڵەتانە جیاوازتر بێت، لەبەر ئەوەی هێزە نێودەوڵەتیەكان بە سەركردایەتی ئەمریكا بەشێوەیەكی ئارەزوومەندانە رژێمی سەدام حوسێنیان رووخاند بۆ ئەوەی لە عێراقدا دیكتاتۆریەت نەمێنی و پێناسەی سەركەوتنی شەڕی عێراقیش لە سیاسەتی ئەمریكادا، بونیادی عێراقێكی دیموكراتی و فیدرالیە، بۆیە ئەگەر عێراق بگەڕێتەوە بۆ تاكحزبی و تاكڕەوی و دیكتاتۆری، ئەوا مانای ئەوەیە ئەمریكا و هاوپەیمانانی چەند قوربانیان داو چەند پارەیان خەرجكرد، هەموویان لە كیسداو تەنیا دیكتاتۆرێكیان بە دیكتاتۆرێكی دیكە گۆڕیوە، لەم حاڵەتەشدا كە هەرێمی كوردستان كە ئێستا كێشەی لەگەڵ بەغدا هەیە و كار گەیشتۆتە ئەوەی مەترسی پێكدادانی سەربازی رووبدات، ئەم هەرێمەش جیا لەوەی بەشێك بووە لە هاوپەیمانی نێودەوڵەتی بۆ بونیادی دیموكراتی لەعێراقدا، خۆی بۆتە ئەزموونێكی سەركەتووی بونیادی دیموكراتی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، بۆیە ئەگەر یارمەتی ئەم هەرێمە نەدەن، ئەوا تەنیا دەسكەوتێكی دیموكراتی كە ئەمریكا بیەوێت شانازی پێوە بكات لەسەر ئاستی گشتی ئەمریكا و لەسەر ئاستی نێودەولەتی، ئەوا شكستێكی گەورەتری رووبەڕوو دەبێتەوە، لەمەش گرنگتر لەبەر ئەوەی داواكارییەكانی هەرێمی كوردستان بۆ راستكردنەوەی شێوازی حكومڕانی و پابەندبوونە بەدەستووری عێراقەوە، ئەوا ئەگەر ئەمریكا و هێزە نێودەوڵەتیەكان پشتگیری ئەم ئاراستەیە نەكەن، ئەوا مانای ئەوەیە ئەوان خۆیان زەمینە خۆش دەكەن بۆ ئەوەی پیرۆزبایی لە دیكتاتۆرێكی دیكە بكەن، بۆ رێگرتن لەو ئاراستە خراپەی ئێستا حكومەتی عێراق خستویەتە گەڕ، ئەم راپۆرتە بە پشت بەستن بە توێژینەوە سیاسییەكان، ئاماژە بەم خاڵانە دەكات:
1- عێراقیەكان چاوەڕێی ئەوەبوون دوای زیاتر لە 80 ساڵی زستانی سیاسیی دیكتاتۆریەت، بە سەركەوتنی پرۆسەی ئازادكردنی عێراق بەهاری ئازادی دەست پێبكات، بەڵام هەژموون و باڵادەستی حزبێكی سیاسی وەك حزبی دەعوا، ئاراستەی ئەم بەهارەی پەكخست و پرۆسەی دیموكراتی سڕكرد.
2- لە ئاكامی بێدەنگبوونی ئەمریكا و هاوپەیمانان لەسەر پێشێلكردنی بنەما ستاندەرەكانی دیموكراتی و پابەندنەبوون بەدەستوورەوە، رەوتی ئاراستەی حكومڕانی لە عێراقدا لە دیموكراتیەوە گۆڕدرا بۆ مەزهەبگەرایی و شەڕی نێوان شیعەو سوننە و ئێستا بۆ هەڕەشەكردن لە هەرێمی كوردستان.
3- بۆ ئەوەی ئەم ئاراستەیە لە خاڵێكدا رابوەستێت، پێویستە نفوزی ئەمریكا لەعێراق بەپشتگیری هاوپەیمانان بكرێتە پاڵپشتیەك بۆ دووبارە زیندووكردنەوەی پرۆسەی سیاسی لەعێر اق و ملكەچكردنی سەرۆك وەزیران بۆ حكومڕانی لەسەر بنەمای شەراكەتی نیشتمانی لە چوارچێوەی حكومەتی شەراكەتی نیشتمانیدا.
4- پێویستە گوشار بخرێتە سەر حكومەتی عێراق كە بودجەی عێراق بۆ خزمەتگوزاری هاووڵاتیانی عێراق سەرف بكرێت، هەروەها پێویستە راپۆرتی شەفافیەتی نێودەوڵەتی كە عێراقی بە سێهەمین وڵاتی گەندەڵ پێناسەكردووە و بەغدای بە سێهەمین پایتەختی پیس لە عێراق هەژماركردووە ئەوە لەبەرچاو بگیرێت و بوار نەدرێت ئەمانە بەسەر حكومەتی عێراقدا تێپەڕێت.
5- پێویستە ئەمریكا بە تایبەتی و دەوڵەتانی بەخشەر كە بۆ بونیادنانەوەی عێراق هاوكاری عێراق دەكەن، یارمەتی و هاریكارییەكانیان مەرجدار بكەن، هەتا حكومەتی ئێستای عێراق بەم ئاراستەیە هەنگاو هەڵبگریت ئەو یارمەتیانە رابگیرێت.
6- بۆ گوشار خستنە سەر حكومەتی عێراق دەبێت ئەندامیەتی عێراق لە كۆمەڵێك رێكخراوی نێودەوڵەتی هەڵبواسرێت، تەنانەت پێویستە كۆمكاری عەرەبی ئەندامیەتی حكومەتی عێراق هەڵبواسێت، لەبەر ئەوەی رەفتارەكانی ئێستای مالیكی بە هەڵگیرسانی شەڕی مەزهەبی دژی سوننە و شەڕی كورد و عەرەب لەعێراقدا، بنەماكانی كۆمكاری عەرەبی پێشێلدەكات، هەروەها پێویستە رێكخراوی دەوڵەتانی ئیسلامیش هەمان هەڵوێستیان هەبێت، لەبەر ئەوەی رەفتارەكانی مالیكی فیتنەیە و دەوڵەتانی ئیسلامیش نابێت لەبەردەم فیتنە بێدەنگ بن.
7- بۆ ئەوەی هیچ پێكدادانێك لەنێوان هێزی پێشمەرگە و سوپاكەی مالیكی روونەدات، باشترە پەلە بكرێت هێزی هاوپەیمانان یان هێزی ئاشتی پارێزی سەر بە نەتەوەیەكگرتووەكان بكەوێتە نێوانیانەوە، ئێستا لەسەر ئاستی سیاسی و دیپلۆماتی هەست بە هەنگاوێكی گرنگی نەتەوە یەكگرتووەكان دەكرێت و نەتەوە یەكگرتووەكان لە هەڵوێستی ئاشتیخوازانەی هەرێمی كوردستان بۆ چارەسەركردنی كێشەكان بەرێگەی دیالۆگ ئاگادارە، لەهەمانكاتدا ئاگاشی لە رەفتاری ئیستفزازیانە و هەڵكشانە سەربازییەكانی سوپاكەی مالیكی هەیە، بۆیە ئەگەی نەتەوە یەكگرتووەكان هەنگاوی دیكە هەڵنەگرێت و هەوڵنەدات هێز بنێرێت، لەوانەیە بارودۆخەكە لەكۆنترۆڵ دەرچێت.
8- دەكرێت نەتەوە یەكگرتووەكان و ئەمریكاو هاوپەیمانان پشتگیری لە دەسەڵاتی سەرۆك كۆماربكەن، لەكاتێكدا مالیكی نەێتە ژێر بار، ئەوا دەبێت سەرۆك كۆمار بڕیار بدات بۆ ئەوەی هەڵبژاردنێكی پێشوەختە بكرێتەوە.
ناكرێت لە وڵاتێكدا دەستوورێك هەبێت كە پەسەندكراوی خەڵك بێت و بەڵام حكومەت كارەكانی نادەستووری بێت و دەستوور پێشێلبكات و چاوپۆشی لێ بكرێت، بۆیە زۆر گرنگە هاوپەیمانان و ئەمریكا و نەتەوە یەكگرتووەكان جەخت لەسەر پابەندبوون بەدەستوور بكەن و ئەوەی پێوەی پابەند نەبوو، شەرعیەتی یاسایی لێ بسەنرێتەوە.