خەڵك وحكومەت
لێكتێگەیشتن و پێكەوە كاركردن
3- پێویستی كاری دەربڕین یان قسەكردن بۆ ئەوەی گوێگر لەگەڵ قسەكەر كاریگەریان لەسەر یەكتری هەبێت، ئەمەشی ناو ناوە پێویستی كاری قسەكردن (Perlocutionary speech act).
ئەگەر بە وردی سەرنج لەسەر ئەم سێ پێشمەرجە بدەین، كە دەربڕینی ڕەخنە یان قسەكردن لەسەر ڕەخنە لە كارێكی ئامێرییەوە دەگۆڕێت بۆ كارێكی ستراتیژی كۆی كۆمەڵگە، دەبینین ئەم سێ پێشمەرجە دەبنە ئەخلاقی وتووێژكردن لە فەزای گشتی بۆ ئەوەی كۆمەڵگە ببێتە خاوەنی گوتارێكی نموونەیی كە ئەم گوتارە نموونەییە بێجگە لەبەرژەوەندی گشتی خەڵك هیچ بەرژەوەندیەكی دیكەی نییە، ئەوجا لەبەر ئەوەی ئەم گوتارە نموونەییە كە دەربڕی بەرژەوەندی گشتی خەڵكەو وەك گوشار ئاراستەی حكومەت دەكرێت، ئامانجیش ئەوەیە لەسەر ئەم گوتارە لەگەڵ حكومەت لێكتێگەیشتن دروست بێت و كێشەكان چارەسەر بكرێت، ئەوا كاری جێبەجێكردنی حكومەتیش لە كارێكی ئامێرییەوە دەگۆڕێت بۆ كارێكی ستراتیژی و هاودەنگی و پێكەوە كاركردن لەگەڵ خەڵك دروست دەكات و خەڵك خۆی دەبێتە هاوكاری حكومەت و بەشێك لە پرۆژە سیاسیەكە.لە فەزای ڕۆشنبیرانەوە
بۆ فەزای گشتی خەڵكئەگەر هابرماس لە كتێبی وەرچەرخانی هەیكەلی فەزای گشتی (The Structural Transformation of the Public Sphere)، فەزای گشتی بگێڕێتەوە بۆ فەزای گشتی بۆرجوازی لە سەدەی هەژدەهەمدا، ئەوە مەبەستی لە فەزای بۆرجوازی بە شێوەیەكی گشتی فەزای ڕۆشنبیران بووە لەدوای تەواوبوونی شەڕی ناوخۆی ئینگڵتەرا و پێش شۆڕشی فەرەنسا، لەبەر ئەوەی ئەو فەزا گشتیەی ڕۆشنبیران پێش شۆڕشی فەرەنسا دروستیان كردبوو توانی كاریگەریەكی گەورە لەسەر هەڵایسانی شۆڕشی فەرەنسا بگێڕێت، ئەو لە دیموكراتی ڕاوێژكاریدا دەیەوێت هەیكەلی ئەم فەزا گشتیەی بۆرجوازی بگۆڕێت بۆ فەزای گشتی و لەنێو ئەم فەزایەدا ئەركی ڕۆشنبیران بگۆڕێت، واتە ڕۆشنبیران شرۆڤەی تیۆریی تێكەڵاوی پراكتیكی ژیانی ڕۆژانە بكات و ڕۆشنبیران چەمك و فیكرەكانیان لەناو فەزای گشتی بە ڕاوێژ لەگەڵ خەڵك بكەنە پێشنیازی بەدیل و داهێنان بۆ ئەوەی بتوانن كێشە و گرفتەكانی كۆمەڵگە چارەسەر بكەن، ڕاشكاوانەتر لەبری ئەوەی ڕۆشنبیران مەسەلەكانی وەك دادپەروەری و دیموكراتی و مافی ئافرەت .. و تاد، دوای بخەنە ڕوو خەڵك بێ ئومێد بكەن، باشترە خۆیان بێنە ناو فەزای گشتی و هاوكاری خەڵك بكەن بۆ ئەوەی ئەو گرفتانە چارەسەر بكەن، ئەمەش مانای ئەوەیە دەبێت لەبورجی ئەكادیمی و تەئویلی تیۆرییەوە بێنە ناو خەڵك و لەسەربنەمای ئەقڵێكی پێكەوەڕۆ (العقل التواصلی) ئەقڵانیەتێكی گشتی لە كۆمەڵگە دروست بكەن، بەواتایەكی دیكە لەبری ئەوەی ڕۆشنبیران ئەقڵ وەك ئامێرێك بەكاربهێنن بۆ ئەوەی خۆیان بە ئەقڵانی بیربكەنەوە و خەڵك دوای ئەقڵانیەتی ئەوان بكەوێت، ئەوا پێویستە ئەو ئەقڵانیەتە ببێتە ئەقڵانیەتێكی پێكەوەڕۆ و كۆمەڵگە بەشێوەیەكی گشتی بە ئەقڵانی بیربكاتەوە و پرسیار لە ئێستا بكات و وەڵامی پێویستی بۆ بدۆزێتەوە، هەروەها گرنگە كاری ئامێری (الفعل الاداتی) بگۆڕێت بۆ كاری ستراتیژی یان پێكەوەڕۆ (الفعل التواصلی) بۆ ئەوەی خەڵك و ڕۆشنبیران بگەنە لێكتێگەیشتنی هاوبەش، واتە بەرژەوەندی مەعریفە لەبەرژەوەندییەكی دیاریكراوی تاكەكەسیەوە، بگۆڕێت بۆ بەرژەوەندیەكی گشتی كە ئەویش لێكتێگەیشتینی هاوبەشە لەنێوان ئەو خەڵكانەی پێكەوە وتووێژ دەكەن یان گوێ لە ڕۆشنبیران دەگرن، بێگومان هەموو كارێكی پێكەوەڕۆیش كە ئامانجی هاودەنگی و لێكتێگەیشتن بێت، پێویستی بە بنەمایەكی ئەخلاقی هەیە، بۆیە لەگەڵ كاری پێكەوەڕۆیی پێویستە ئەخلاقی پێكەوەڕۆیی (الاخلاق التواصلیە) هەبێت، بوونی ئەم بنەما ئەخلاقیە پێكەوەڕۆییە بەرەو ئەو هاودەنگیەمان دەبات كە خەڵك لەناو فەزای گشتی گوتاری نموونەیی كۆمەڵگەی پێ بەرهەم دەهێنێت، ئەمەش مانای ئەوەیە بۆ ئەوەی پێكەوڕۆیی بەردەوامی هەبێت، دەبێت بەردەوامی بنەمایەكی ئەخلاقی هاوبەش بۆ وتووێژەكان هەبن، لەبەر ئەوەی ئامانجی وتووێژەكان كۆدەنگی و لێكتێگەیشتنە نەك ڕەتكردنەوە و لێكدوركەوتنەوە، هەربۆیە بۆ هابرماس بنەمای ئەخلاقی پێكەوە ڕۆیی گرێدەداتەوە بە (دیموكراتی، دادپەروەریی، یاسا)، هەروەها لەناو دیموكراتیدا سێ چەمكی گرنگ بە گەوهەری دیموكراتی دادەنێت كە ئەوانیش بریتین لە (ئەقڵانیەت، دەسەڵات، فەزای گشتی)، لەم ڕاستەوە و بەپێی تیۆری دیموكراتی ڕاوێژكاری، خەڵك بەشێوەیەكی گشتی وەك كۆمەڵگەی مەدەنی ڕۆڵی ڕاوێژكارێكی زیرەك بۆ حكومەتی خۆی دەگێڕێت و تەنانەت لەناو فەزای گشتیدا لەبری حكومەت بیردەكاتەوە و ئەلتەرناتیف و پیشنیاری داهێنەرانە بەرهەم دەهێنێت، ئەوجا لەبەر ئەوەشی ئەم فەزا گشتیە لەهەموو دامەزراوەكانی حكومەت و ئایدلۆژیەتی حزبە سیاسیەكان و كاریگەری و ئایینی و ئیتنی جیاكراوەتەوە، ئەوا زمانی دەربڕین یان قسەكردن لە فەزای گشتی دەبێتە زمانی هاووڵاتیبوون كە ئامانجی لێكتێگەیشتنە.
رەخنە لەهۆكاری ڕەتكردنەوەوە بۆ هۆكاری لێكتێگەیشتن پێناسەكردنەوەی ڕەخنە لە هۆكارێكەوە بۆ ڕەتكردنەوە بۆ هۆكارێك بۆ لێكتێگەیشتن، وەرچەرخانێكە لە فیكری سیاسیدا كە هیچی لەو وەرچەرخانە كەمتر نییە كە ڕووخانی دیواری بەرلین لە جیهاندا دروستی كرد، لەمەش گرنگتر ڕێكخستنەوەی ژینگەی سیستمی لیبرال دیموكراتیە بۆ ئەوەی ئەم سیستمە بەڕاستی ببێتە ئەو سیستمەی كە خەڵك یان گەل سەرچاوەی هەموو دەسەڵاتێكە و دەبێت حكومڕانی لەپێناوی خەڵك و گەلدا بێت، ئەمەش بەو مانایەیە ئەگەر نەوەی یەكەمی قوتابخانەی فرانكفۆرتی پێیانوابووبیت ڕەخنە، ڕووخان و ڕەتكردنەوەی سیستمی لیبرال دیموكراتیە، ئەوا هابرماس وەك نەوەی دووەمی ئەو قوتابخانەیە ڕەخنە بە هۆكارێك دەزانێت بۆ زیاتر چەسپاندنی دیموكراتی، بۆیە لەسەر دوو ئاست چەمكی ڕەخنە و هەقیقەت دەبەستێتەوە بە تێگەیشتنی هاوبەشەوە، ڕاشكاوانەتر واتە:1- ڕەخنە كە دەردەبڕێت یان ڕەخنە دەخرێتە ڕوو، ئەوە خۆی كارێكە بە قسەكردن دەكرێت، بەڵام ئەم كارە وەك كارێكی ستراتیژی ئامانجێكی هەیە، ئامانجەكەشی ئەوەیە هەموو لایەك بە تێگەیشتن بەپێویستی چارەسەركردنی ئەو كێشەیە یان ئەو كەموكورتیە قانع بكات و دواتریش پێكەوە هەوڵی چارەسەركردنی بدەن، لەم چوارچێوەیەدا ڕەخنە كارێكە بۆ چارەسەركردنی كێشەو كەموكورتیەكان بە ڕێگەی لێكتێگەیشتن. 2- هەقیقەت یان ڕاستی بە تەنیا لای لایەك نییە، بەڵكو ڕاستی و هەقیقەت ئەوەیە كە كۆی بۆچوونە جیاوازەكان لەسەری دەگەنە كۆدەنگی، بۆیە ئەگەر ئەم كۆدەنگیە دروست نەبوو، مانای وایە هەموو ئەو ڕاستی و هەقیقەتانەی بانگێشەیان بۆ دەكرێت ڕاستی و هەقیقەتی ڕێژەیین.
خەڵك چۆن هاوكاری حكومەتی خۆی دەكات؟
حكومەت لە سیستمی دیموكراتیدا ئەو دامەزراوەیە كە بەرنامەی حزبێكی سیاسیی یان هاوپەیمانێكی سیاسیی لەنێوان دوو خولی هەڵبژاردن جێبەجێ دەكات، ئەمەش مانای ئەوەیە خەڵك چۆن بە متمانە بەخشین بە حزبێك یان هاوپەیمانێكی سیاسی بۆ ئەوەی حكومەت پێكبهێنن، بەهەمان شێوە بە متمانە لێسەندنەوەش ئەو حكومەتە بەشێوەیەكی ئاشتیانە ئاڵوگۆڕی پێدەكرێت، كەواتە ئەم هاوكێشە سادەیە چەند ڕاستیەكی گەورە و گرنگمان بۆ ئاشكرا دەكات، بەوەی دەسەڵاتی سەرەكی لە كۆمەڵگە دەسەڵاتی خەڵكە و دەبێت هەموو كارەكانیش بۆ خزمەتی ئەو خەڵكە بێت، هەروەها ئەمە پێمان دەڵێت حكومەتداری لە كۆمەڵگەی دیموكراتی ئەركێكی مەرجدارە بە ئاستی تێگەیشتنی نێوان خەڵك و حكومەت و ئەگەر ئەم لێكتێگەیشتنە ناهاوسەنگی تێكەوت، ئەوا باری حكومەتەكەش لاسەنگ دەبێت، بۆیە ئەم ئاڕاستەیە پێمان دەڵێت هەنگاوی یەكەم بۆ بەردەوامی لێكتێگەیشتنی نێوان خەڵك و حكومەت، دەكەوێتە سەرشانی حكومەت، لەبەر ئەوەی خەڵك كە بەرنامەی حكومەتی قبوڵ كردووە، لەوە تێگەیشتووە چۆن متمانەی خۆی بەو حكومەتە بەخشیوە، هەر بۆیە مافی خۆشیەتی لە نزیكەوە ئاگاداری چۆنیەتی جێبەجێكردنی ئەو بەرنامەیە بێت، لەمەش زیاتر مافی خۆیەتی بۆ جێبەجێكردنی ئەو بەرنامەیە ڕاوێژی خۆی بكاتە پیشنیار یان بەدیلی دیكە بۆ جێبەجێكردنی ئەو بەرنامەیە ئاراستەی حكومەتی خۆی بكات و خۆیشی بەشدار بێت لە جێبەجێ كردنی بەرنامەكە.
ئەوەی تائێستا لە كابینەی حەوتەمی هەرێمی كوردستان دەبینرێت، ئەوەیە هەم لەسەرۆكایەتی حكومەت واتە سەرۆكی حكومەت و جێگرەكەی هەروەها لەسەر ئاستی هەر وەزارەتێكیش بەجیا، وەرچەرخانێكی دیار بەرچاو دەكەوێت، كە زۆر جەخت لەسەر گوێگرتن لە خەڵك و چوونە ناو خەڵك دەكەنەوە، لەمەش گرنگتر ئەوەیە گوێگرتن لە خەڵك و سەردانی مەیدانی كۆی ئەندامانی ئەنجوومەنی وەزیران بۆ ناو خەڵك، دەكرێتە بەرنامەی موناقەشەكانی ئەنجوومەنی وەزیران و لە ڕوانگەی خواست و داواكاری خەڵكەوە دینامكیەتێك لە شێوازی بەرنامەی كابینەكە دروست بووە، كە ئەم دینامیكیەتە بۆتە هۆكاری ئەوەی ڕۆژ لەدوای ڕۆژ زیاتر خەڵك و حكومەت لەیەكتری نزیك ببنەوە، لەمەش زیاتر خواست و داواكاری خەڵك و كەموكورتیەكانی كۆمەڵگە لە كاریگەری حزبی و ئایینی و ئیتنی بێنە دەرەوە، ڕاشكاوانەتر ئەم كابینەیە بەو جۆرە سەیری خواست و پێداویستی هاووڵاتیان و كۆمەڵگە ناكات، بەوەی ئەم كەموكورتیە لایەنێكی ئۆپۆزسیۆن وروژاندویەتی یان خەڵك، بەڵكو بەوجۆرە سەیری ئەو ڕەخنانە دەكرێت كە كەموكورتیەكان دەخەنەروو، بەوەی ئایا ئەم كەموكورتیە بوونی هەیە یان نە ؟ ئەگەر بوونی هەبوو، ئەوا ئەركی حكومەت ئەوەیە بزانێت چۆن ئەم كەموكورتیانە چارەسەر بكرێت لە چوارچێوەی ئەو ئیمكانیەتەی لەبەردەستیەتی، بۆیە لێرەدا پرسیار ئەوەیە ئایا ئەم هەنگاوەی حكومەت بۆ گوێگرتن لەخەڵك هەڵیگرتووە بۆتە بنەمایەكی سەركەتوو بۆ دروستبوونی ئەو لێكتێگەیشتنەی كە پێویستە لەنێوان خەڵك و حكومەت هەبێت؟ بێگومان وەڵامی ئەم پرسیارە لەسەر دوو ئاست دەدرێتەوە، یەكەمیان ئەوەیە بەڵی ئەم هەنگاوە بۆتە سەرەتایەك بۆ دروستبوونی ئەم لێكتێگەیشتنە، بەڵام لەسەر ئاستی دووەم ئەگەر بڵێین ئەو لێكتێگەیشتنە پێویستە دروست بووە، ئەوا دەكرێت بڵێین ئەم حاڵەتە وەك پێویست دروست نەبووە، لەبەر ئەوەی نەگەیشتۆتە ئەو ئاستەی خەڵك لەچوارچێوەی ئیمكانیەتی حكومەت جارێكی دیكە خواستەكانی خۆی موناقەشە بكاتەوەو لەبەر ڕۆشنایی ئیمكانیەتی بەردەست چارەسەر یان پێشنیاری پێویستی بۆ بخاتە ڕوو، لە سەر ئاستێكی دیكە بەشداری ڕاستەوخۆی هاووڵاتیان نەگەیشتۆتە ئەو ئاستەی لە فەزا گشتیەكاندا موناقەشە لەسەر پرسە گشتیەكان بكەن و بەدوای بەدیل و چارەسەری گونجاو بگەڕێن.ئامانجی هاوبەش
وەك زەمینەیەك بۆ تێگەیشتنی هاوبەش زەمینەی گونجاو بۆ تێگەیشتنی هاوبەشی نێوان خەڵك و حكومەت، هێندەی بەردەوامی وتووێژی نێوان خەڵك و حكومەت گرنگە، ئەمەش بەو مانایەیە دەبێت چوارچێوەیەك بۆ وتووێژی نێوان خەڵك و حكومەت دروستبكرێت تیایدا ئامانجە هاوبەشەكانی خەڵك و حكومەت پێكەوە كۆبكاتەوە و لەئاكامی هاودەنگ بوونی حكومەت و خەڵك، هەردوولا حكومەت و خەڵك یەك ئامانجیان بۆ دروست بێت و پێكەوە بۆ گەیشتن بەو ئامانجە هاوكاری یەكتری بكەن، هەر بۆ نموونە لەم ژمارەیەی گوڵاندا پرۆفیسۆر سیروان بابان وەزیری كشتوكاڵ و سەرچاوە ئاوییەكانی هەرێمی كوردستان ئاماژەی بەوەكردووە هەموو هەفتەیەك ڕۆژێكی تەرخانكردووە بۆ ئەوەی لەگەڵ جووتیاران كۆبێتەوە و بزانێت گیروگرفتی جووتیاران چییە بۆ ئەوەی هەوڵبدات بۆیان جێبەجێ بكات، ئەمە وەك هەنگاوی یەكەم هەنگاوێكی گرنگە وەزارەتی كشتوكاڵ لەبەر ڕۆشنایی گرفتەكانی جووتیاران هەنگاو بۆ پێشخستنی كەرتی كشتوكاڵ هەڵبگرێت، بەڵام لەمە گرنگتر ئەوەیە جووتیارانیش بۆ چارەسەری گرفتەكان بەشداری پێ بكرێت و هانبدرێن پێشنیاری بەسوود و پراكتیكی و بەدیل پێشكەشی وەزارەتی كشتوكاڵ بكەن، یان ئێستا یەكێك لەبەرنامەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان پەرەپێدانی كەرتی گەشت و گوزارە و بە ئامانجی ئەوەی پیشەسازی گەشتوگوزاری ببێتە سەرچاوەیەكی دیكەی داهات لە كوردستان، دەبێت گوێ لەو خەڵكانە بگیرێت كە لەبواری ئەم كەرتە ئیش دەكەن، هەروەها دەبێت لەو گەشتیارانەش پرسیار بكرێت كە دێنە ئەم هەرێمە پاشان دیراسەتی ورد بكرێت لەسەر ئاستی داهاتی بەشی زۆری ئەو گەشتیارانەی دێنە هەرێمی كوردستان بۆ ئەوەی بە باشترین شێوە سەرنجی گەشتیاران ڕابكیشرێت و بێنە كوردستان، لەمەش زیاتر ئاستی گەشتیاری لە هەرێم بەرز بكرێتەوە بۆ ئاستی گەشتیاری ئیقلیمی و شوێنە گەشتیارییەكانی هەرێم گرێبدرێتەوە بە شوێنە گەشتیارییەكانی سەرتاسەری ناوچەكەوە، لەبواری پەرەپێدانی پیشەسازی خۆماڵی كە ئەویش خاڵێكی دیكەی بەرنامەی كابینەی حەوتەمە بۆ پەرەپێدانی كەرتی پیشەسازی خۆماڵی، گرنگە ئەو خەڵكانەی كە خاوەنی پیشەسازی بچووك بوون و ئێستا ناتوانن بەهۆی بەستنەوەی كوردستان بە بازاڕەكانی جیهانەوە درێژە بەو پیشەسازییەی خۆیان بدەن، هەم ڕاوێژیان لەگەڵ بكرێت هەمیش پێشنیارەكانیان لەبەرچاو بگیرێت بۆ ئەوەی خەڵك لەبوارە جیاجیاكاندا بەشداری لەگەڵ خۆی بكات، ئەم شێوازە كە ئێستا وەك دەبینرێت لە شێوازی كاركردنی كابینەی حكومەتی هەرێمی كوردستان ڕەنگدانەوەی هەیە، ئەندامانی ئەنجوومەنی وەزیرانی كردۆتە یەك تیم بەشێوەی تیم لەیەك كاتدا دیالۆگ و وتووێژ لەگەڵ سەرجەم بوارە جیاوازەكانی كۆمەڵگە دەكات، ئەم شێوازە فرە لایەن و فرە ڕهەندیەش بواری ئەوەی ڕەخساندووە كە ڕۆشنبیران و پسپۆرانی بوارە جیاوازەكان بچنە ناو ئەو فەزا گشتیەی كە خەڵك موناقەشە و وتووێژ لەسەر پرسە گشتیەكانی خۆیان دەكەن، بە تێگەیشتن لەیەكتر و لەگەڵ حكومەت هەنگاوەكانی ئاییندە دیاری دەكەن. كاری ستراتیژی نیوان خەڵك و حكومەت جێبەجێكردنی بەرنامەی هەر حكومەتێك بەندە بەو ژینگەیەی حكومەت تیایدا كاردەكات و ئیمكانیەتەكانی بەردەستی بەڕێكوپێكی هەڵدەسوڕێنێت، ئیمكانیەتی بەردەستی حكومەتیش تەنیا بودجە و داهات نییە، لەبەر ئەوەی بۆ وڵاتێكی وەك هەرێمی كوردستان كە وڵاتێكی تازە پێگەیشتووی دوای شەڕ و پشگوێ خراو بووە، ئەوا بودجە و ئیمكانیەتی دارایی بەردەستی حكومەت هەرچەندێك بێت، ئەوا هێشتا پێداویستی خەڵك و كۆمەڵگە بەو ئیمكانیەتە زیاترە، بۆیە لەم حاڵەتەدا پێویستە ئیمكانیەتی بەردەستی حكومەت لەسنووری داهات و بودجە بێتەدەرەوە و لەچوارچێوەیەكی فراوانتردا پێناسە بكرێت، لەم چوارچێوە فراوانەشدا خەڵك گەورەترین سەرمایە و ئیمكانیەتی بەردەستی حكومەتە كە دەتوانێت بە بەشداری و هاوكاری ڕاستەوخۆی لەگەڵ حكومەتی خۆی زۆر لایەنی كەموكورتی داهات و دارایی پڕبكاتەوە، لەمەش زیاتر جوڵەیەك بخاتە ناو كۆمەڵگەوە، كە كۆمەڵگە لە كۆمەڵگەیەكی متبوەوە بگۆرێت بۆ كۆمەڵگەی چالاك، كۆمەڵگەی چالاكیش واتە ئەو كۆمەڵگەیەی كە دەتوانێت ئەو ئیمكانیەتەی لەناو كۆمەڵگە هەیە بە جوانترین شێوە و بە باشترین شێواز بۆ بەرژەوەندی گشتی هەڵسوڕێنێت، ئەم هەڵسوڕانەش پێویستی بەكاری ستراتیژی نێوان خەڵك و حكومەت هەیە، بەو مانایەی كە پێویستە پێكەوە هەنگاو هەڵگرتن و پێكەوە ڕاوێژكردن و هاوكاری نێوان خەڵك و حكومەت بەردەوامی هەبێت، ئەم بەردەوامیەش ئەگەر لەلایەكەوە بەشداری خەڵك لە پرۆسەی سیاسیی بەرەو هەڵكشان بەرێت، ئەوا لەسەر ئاستی بونیادنانەوە و پەرەپێدان دەگۆڕێت بۆ پەرەپێدانێكی بەردەوام، كە هەموو كۆمەڵگەیەك لە پەرەپێدان گرنگتر پێویستی بە پەرەپێدانی بەردەوام هەیە. "
