” ((ئیدارەی هەرێمی كوردستان لەچوارچێوەی دیپلۆماتیەتێكی بێ وێنەدا یەكەم ئەزموونی خۆبەڕێوەبردنی بۆ گەلی كوردستان فەراهەمكردووە، ئەم هەرێمە لەماوەی 20 ساڵی ڕابردووی دوای كشانەوەی دامودەزگا و سوپای عێراق، لەناو ژینگەیەكی جیۆسیاسیی ئاڵۆزدا مۆدیلێكی تازەی بونیادنانەوەی لەدەوڵەوتی ئەمری واقیعدا پیادەكردووە، حكومەتی هەرێمی كوردستان لە دیدی كوردەوە وەك بەرهەمی چەندین سەدە تیكۆشان و قوربانیدان سەیر دەكرێت. ئەگەر لەڕووی ئابوورییەوە بەراوردێك لەنێوان دەوڵەتانی هاوشێوەی یەكدی بكەین، ئەوا هەرێمی كوردستان بە حكومی ئەوەی هەرێمێكی خۆبەڕێوەبەرەو هێشتا دەوڵەت نییە، بارودۆخێكی زۆر نائاسایی گەشەی ئابووریمان پیشاندەدات، لەبەر ئەوەی لەماوەی چەند ساڵی كەمی ڕابردوودا زیاتر لە 50 بانك بۆ كاروباری بازرگانی لەم هەرێمە كراونەتەوە، ئەمەش لە قۆناخێكدایە كە هێشتا ئەم هەرێمە سیستمێكی دارایی ئابووری گشتگیری نییە. بەپێی دەستووری عێراق سیاسەتی نەختی و دارایی لە بەغدا بڕیاری لێدەدرێت، ئەمەش مانای ئەوەیە هەرێمی كوردستان توانای ئەوەی نییە سیستمی دڵنیایی خۆی هەبێت، یان ببێتە ئەندام لە هیچ ڕێكخراوێكی دارایی لە جیهاندا...بەڵام وێڕای ئەمانەش كاتێك سەیری جووڵەی بازرگانی دەكەین، هەست دەكەین كوردستان لە حاڵەتی ئابوورییەكی باشدایە، دەتوانین بڵێین لە قۆناخی گەشەكردندایە، گەشەكردنێك وەك گەشەی بێچووە پڵنگێكە لە چیاكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا)). “
گۆڤاری Lessentile كە یەكێكە لە گۆڤارە دیار و ناسراوەكانی فەرەنسا و بایەخ بە پرسە نێودەوڵەتیەكان دەدات و ئۆفیسی سەرەكی لە پاریسە، بە هەرسێ زمانی (فەرەنسی و ئینگلیزی و ڕوسی) بەسەدان هەزار ژمارەی لێ چاپ دەبێت و لەسەرانسەری جیهاندا بڵاو دەبێتەوە، ئەم گۆڤارە لە دوایین ژمارەی مانگی 9 و 10 ئەمساڵدا، ڕاپۆرتێكی تایبەتی لەسەر هەرێمی كوردستان بڵاو كردۆتەوە و ئەم ڕاپۆرتە بە دیمانەیەكی تایبەتی بەڕێز مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان دەست پێدەكات و بە جەختكردنەوە لەسەر پەرەپێدانی گەشتیاری لە كوردستان كۆتایی دێت، لە كۆی 100 لاپەڕەی گۆڤارەكە، بێجگە لەوەی بەرگی گۆڤارەكە بۆ ئەم ڕاپۆرتە تەرخانكراوە، وێنەی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بە گەورەیی دانراوە، لەهەمان كاتدا 43 لاپەڕەش بۆ ڕاپۆرتەكە تەرخانكراوە و چەندین بابەتی هەمەجۆری لەخۆگرتووە كە بریتین لە:(دیمانەی سەرۆك بارزانی، دۆزینەوەی گەوهەری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، مسعود بارزانی. ژیان لە پێناوی خزمەتكردنی كوردستاندا، كوردستان و عێراق لەسەر لێواری چەقۆ، كوردستانی عێراق. ڕێگە بەرەو بڕیاردانی چارەنووس، كوردستان خۆی بانگهێشت دەكات بۆ جەژنی ئیقلیمی، ئابووری: گەشەكردنی نەتەوەیەك، كێشە لەسەر نەوت، بەرەبەیانی نەتەوە، كۆمەڵگەیەكی كراوە بۆ زانیاری، هەولێر: پایتەختی یەكگرتن بۆ ئاییندە، جەختكردنەوە لەسەر گەشتیاری).
گەلێك لە چاوەڕوانی
وەدیهاتنی خەونێكی 500 ساڵیدا
بەرگی ئەم ژمارەیەی Lessentel كە تەرخانكراوە بۆ وێنەیەكی گەورەی بەڕێز مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان، لەژێر وێنەكەدا مانشێتێك نووسراوە (دیموكراتێك ژیانی خۆی بۆ چەسپاندنی ئاشتی و پەرەپێدان تەرخانكردووە) ئەمەش لە خۆیدا پەیامێكە كە ئەم سەرۆكە هەر هەنگاوێك هەڵبگرێت و هەر بڕیارێك بدات، هەمووی لەپێناوی ئاشتی و پەرەپێدانی تەواوی ناوچەكەیە، ئەم گۆڤارە دەیەوێت ئەوە بە جیهان ڕابگەیەنێت، بارزانی كاتێك دەیەوێت گەلەكەی بەسەربەرزی بژی و خاوەنی كیان و دەوڵەت و سەربەخۆیی خۆی بێت، ئەوا ئەو دەوڵەتەی داوای دەكات، دەبێتە هەوێنی ئاشتی و پەرەپێدان لە ناوچەكە و لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیش، گۆڤارەكە بێجگە لەوەی دیمانەیەكی تایبەتی فرەلایەنی لەگەڵ سەرۆكی هەرێمی كوردستان ئەنجامداوە، بەڵام لەناو ڕاپۆرتە تایبەتەكەیدا بابەتێكی گرنگی بۆ خوێندنەوەی خودی گۆڤارەكە بۆ شەخسی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بە ناونیشانی (مسعود بارزانی...ژیان لە پێناوی خزمەتكردنی كوردستاندا) بڵاو كردۆتەوە و لەم بابەتەدا، باس لەوە دەكات كە دوای هەڵبژاردنەوەی لەلایەن خەڵكی كوردستانەوە، سەرۆك بارزانی كۆمەڵێك ئەولەویەتی نوێی كردە كارنامەی خۆی، لە نێویاندا هەوڵدان بۆ واڵاكردنی دەرگاكانی هەرێمی كوردستان بۆ وەبەرهێنان، فراوانكردنی شەراكەت لەگەڵ هێزە دەرەكیەكان و هەوڵدان بۆ دابینكردنی سەرچاوەی هەمەجۆری ئابووری بۆ هەرێمەكە، هەموو ئەمانە لە كاتێكدا بوو كە بە ئاشكرا بەرەنگاری دەسەڵاتی تاكڕەوی نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی عێراق بۆتەوە.
گۆڤارەكە سەبارەت بەو ئاستەنگ و گرفتانەی ڕووبەڕووی سەرۆكی هەرێمی كوردستان دەبێتەوە بۆ پارێزگاریكردن لەو پەرەپێدان و پێشكەوتنەی لە هەرێمی كوردستان هاتۆتە ئاراوە، ئاماژەی بەوەكردووە كە هێشتا كێشەی ناوچە دابڕێنراوەكان لە هەرێمی كوردستان (كەركوك و ناوچەكانی دیكە) بە چارەسەرنەكراوی ماونەتەوە، ئەمەش بۆتەهۆی ئەوەی هێندەی دیكە پێوەندییەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و بەغدا بەرەو ئاڵۆزبوون بچێت، هەروەها مشتومڕێكی توند لەبارەی ئیمزاكردنی گرێبەستە نەوتیەكان لەگەڵ كۆمپانیا گەورە دەرەكیەكاندا كە گرێبەستیان لەگەڵ هەرێمی كوردستان ئیمزاكردووە و لەهەمانكاتدا لە عێراقدا كار دەكەن. بەڵام وێڕای هەموو ئەمانەش بە پشتبەستن بەو جموجۆڵە سەرنجڕاكێشیەی هەرێمە خۆبەڕێوەبەرەكە هەیەتی، سەرۆك بارزانی بە نیازی درێژەپێدانی ڕەوتی پەرەپێدانی ژێرخانی هەرێمەكە و شەراكەتە بۆ ئەوەی پتر خۆی لە هەژموون و تاكڕەویی و باڵادەستی بەغدا ڕزگار بكات.
لەبەشێكی دیكەی ڕاپۆرتە تایبەتەكەدا و سەبارەت بە خۆزگەی سەرۆك بارزانی بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان و بەدیهێنانی خەونی لە مێژینەی گەلی كوردستان، كە گۆڤارەكە دەیگێڕێتەوە بۆ دابەشكردنی كوردستان لەنێوان سەفەوی و عوسمانییەكاندا، ئەویش دابەشكردنی كوردستان بووە، بۆیە گۆڤارەكە خۆزگەی بەڕێز مسعود بارزانی بۆ گەیشتنی گەلی كوردستان بە قۆناخی سەرفرازی یەكجاری بەوە گرێدەداتەوە كە بارزانی دەیەوێت لەو هەنگاوانەی كورد بڕیوویەتی، نەگەڕێتەوە بۆ داواوە و پارێزگاری بەو دەسكەوتانە بكات كە بەدەست هاتوون و لێرەوە هەنگاو بۆ دەسكەوتی گەورەتر هەڵبگرێت، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا گۆڤاری Lessentiel بەمجۆرە دەیخاتە ڕوو و نووسیوویەتی:(پێدەچێت سەرۆك بارزانی كە بە پەرۆشە بۆ ئەوەی «پارێزگاری لە سەربەخۆیی كوردستان لە چوارچێوەی عێراقدا» بكات، ئامادەبێت بۆ ئەوەی خاڵی نەگەڕانەوە تێپەڕێنێت، ئەو خاڵەی كە سەركردەكانی پێش خۆی نەیانتوانی لێی نزیك ببنەوە. سەرچاوەی ئیلهامیشی بۆ ئەم خۆزگەیە كە دەوڵەتی كوردستانە، ئیعتیرافكردنەكانی ئەم دواییەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بوو بە كۆمەڵێك دەوڵەتی نوێ، وەك كۆسۆڤۆ و باشووری سوودان، بەم دواییە سەرۆك بارزانی ڕایگەیاند كە «لە ڕەوتی دە ساڵی ڕابردوودا، گۆڕانكاری گەورە لە جیهاندا ڕوویاندا كە بوونەهۆی ئەوەی خەڵكانێكی زۆر ئازادی بەدەست بهێنن....بۆ من جێی سەرسوڕمان نابێت ئەگەر شتێكی هاوشێوە لە ناوچەكەی ئێمەشدا ڕووبدات.»،.. دوای شەڕی كەنداوی دووەم لە ساڵی 1991دا، خەڵك و پێشمەرگە ڕاپەڕینیان كرد. بەڵام ڕاپەڕینەكە سەركوتكرا و سەرەنجام كۆڕەوە دوو ملیۆنییەكەی لێكەوتەوە، كاروانی یەك لەدوایەكی كۆچبەران لە سنوورەكانی توركیا و عێراق كە لە شاشەی تەلەفزیۆنەكانەوە پیشاندەدرا، بۆیەكەمجار لە مێژوودا ویژدانی ڕۆژئاوای جووڵاند و ئەمە بووە هۆكاری ئەوەی نەتەوە یەكگرتووەكان بڕیاری 688ی دەركرد، كە ناوچەیەكی پارێزراو و دژە فڕینی دامەزراند. واتە بناغەی جیابوونەوە دانرا.. لەدوای 20 ساڵ ئێستا هەرێمی كوردستان خاوەنی ئاستێكی بەرزی ئۆتۆنۆمیە(خۆبەڕێوەبردن) و بۆتە گەمەكارێكی سەرەكی لە ژیانی سیاسی وڵاتەكەدا. هەرگیز كوردستان هێندەی ئێستا نزیك نەبۆتەوە لە بەدەستهێنانی یەكێك لە دێرینترین و كۆنترین خەونەكانی خەڵكی كوردستان كە بریتییە لە سەربەخۆیی)).
لەم بازنەیەدا گۆڤارەكە بایەخێكی گرنگی بەو پێشكەوتنە سیاسیی و ئابوورییە داوە كە لە كوردستان هەستی پێدەكرێت، هەروەها جەخت لەسەر ئەوەدەكاتەوە ئەو گەشە ئابوورییەی لە هەرێمی كوردستان بوونی هەیە، لەساڵی 2010 بەرێژەی %8 بووە لەساڵی 2012 مەزندە دەكرێت ڕێژەی بەرهەمی خۆماڵی بگاتە %12، بۆیە بە پشت بەستن بەم ئامارانە و لە ڕوانگەی بۆچوونی پسپۆرانی بانكی نێودەوڵەتیەوە ئەدای ئابووری لە هەرێمی كوردستان لەسەر ئاستی جیهان دوای مەنگۆلیا بە پلەی دووەم بێت، ئەمەش بە ئەدایەكی سەرسوڕهێنەر و ئاییندەیەكی مژدەبەخشی لە قەڵەم داوە، بەڵام گۆڤارەكە ئاماژە بەوەش دەكات ئەگەر بەوجۆرە سەیری ئەم كیانە تازەیە بكەین كە پایەكانی خۆی چەسپاندووە و هیچ مەترسیەكی لەسەر نەماوە، ئەوا بە هەڵەدادەچین لەبەر ئەوەی چەند خاڵێك هەیە كە عەرەبی عێراق ئامادەنین قبوڵی بكەن یان بارودۆخەكە ئیعتیراف پێ بكەن، لەوانە:
1- هەتا ئێستاش عەرەبەكانی عێراق - بە تایبەتی عەرەبی سوننە- بە تەواوەتی دابەشبوونی ئەمری واقیع و بە فیدراڵیبوونی وڵاتەكەیان قبوڵ نەكردووە.
2- ئامادەنین ئەو ناوچانەی ناكۆكیان لەسەرە(دابڕێنراوەكان لەهەرێمی كوردستان) چارەسەر بكەن بۆ ئەوەی بگەڕێنرێنەوە سەر هەرێمی كوردستان كە لەڕووی مێژووییەوە ئەو ناوچانە بەشێكن لە كوردستان، ئەمەش لەبەر ئەوەی ئەو ناوچانە خاوەنی سەرچاوەی نەوتن كە ئەوەش بە خاڵێكی هەستیار لە قەڵەم دەدرێت. هەربۆیە پێداگیری كوردەكان بۆ كوردستانیبوونی كەركوك زۆر گرنگە بۆ بەرەوپێشچوون و گەشەكردنی هەرێمی خۆبەڕێوەبەری كوردستان.
سەبارەت بەم لایەنە گۆڤارەكە بۆچوونی بەرپرسی پێوەندیەكانی دەرەوەی پارتی دیموكراتی كوردستانی وەرگرتووە و لەمبارەوە نووسیوویەتی:(بەپێی لێكدانەوەی هێمن هەورامی بەرپرسی پێوەندییەكانی دەرەوەی پارتی دیموكراتی كوردستان، كوردستان و عێراق هیچ شتێكی هاوبەش كۆیان ناكاتەوە، هەر لە پێوەندییە دەرەكیەكانەوە (بۆ نموونە، كوردستان هەڵوێستی لەگەڵ ئەنجومەنی نیشتیمانی سوریادا بوو) بەڵام عێراق بۆچوونی لەگەڵ ڕژیمی ئەسەد بوو، سەبارەت بە كێشەی سەرچاوە سروشتیەكان و دۆخی كەركوك و ناوچەكانی دیكەش، كە ئەو ناوچانە تەنیا %13ی سەرچاوە نەوتیەكانی عێراق پێكدەهێنن، ئەمە باشترین نموونەیە كە دوو بۆچوونی ناكۆك بەیەك بوونیان هەیە: بۆچوونێكیان سەرۆك بارزانی نوێنەرایەتی دەكات، كە سیاسەتەكەی ئەوەیە بگاتە ڕێككەوتنی گەڕان و دەرهێنانی نەوت لەگەڵ كۆمپانیا دەرەكیەكان، بۆچوونەكەی دیكە سەرۆكی وەزیرانی حكومەتی ناوەندی عێراق بەرجەستەی دەكات كە نایەوێت كورد ئەم مافە دەستوورییەی خۆی پیادە بكات، ئەمە لە كاتێكدا بەڕێز مەسعود بارزانی باوەڕی وایە، نەوت و غاز، هەروەك لە دەستووردا هاتوووە، موڵكی هەموو عێراقیەكانە. دەستوور بە ڕوونی ئەو دەسەڵاتەی بە هەرێم و پارێزگاكان بەخشیوە بۆ ئەوەی بەرپرسیارێتی ئەو كێڵگە نەوتیانە بگرنە ئەستۆ كە تازە دەدۆزرێنەوە. هەروەها سەرۆك مەسعود بارزانی دەیەوێت داهاتی نەوت لە هەموو سەرچاوەكانەوە كۆبكرێتەوە و بە یەكسانی دابەش بكرێت بەسەر سەرجەم عێراقیەكاندا. نوری ئەلمالیكیش دەیەوێت دەسەڵاتێكی مەركەزی بەهێزی هەبێت بەسەر نەوتدا و هەموو شتێك لەڕێی حكومەتی مەركەزی و وەزارەتی نەوتەوە بكرێت و ئەوەی لە ماددەكانی 111 و 112ی دەستووردا هاتووە پشتگوێ بخات.
وەرچەرخان لە كێشەی كورددوای دروستبوونی ئەزموونی هەرێمی كوردستان
ئەگەر ڕاپەرین و كۆڕەوی بەهاری 1991 بە بڕیاری دەستەجەمعی گەلی كوردستان دابنرێت بۆ پیادەكردنی دروشمی (كوردستان یان نەمان) ئەوا لەهەردوو ڕووداوی ڕاپەرین و كۆڕەودا گەلی كوردستان بە كردەیی ئەو بڕیارەی جێبەجێ كردووە كە جارێكی دیكە ئامادە نییە بە ژێردەستەیی بژی و وڵاتەكەی داگیركراو بێت، ئەم بڕیارە كە تەنیا لە بەشێكی كوردستان 20ساڵ لەمەوپێش درا، بووە بناخە بۆ هۆشیارییەكی نەتەوەیی ئەوتۆ كە قۆناخێكی تاریكی لەمێژووی تێپەڕاند و سەرەتای قۆناخێكی نوێی پڕشنگدار دەستی پێكرد، ئەوەشی ئومێدی لەسەر ئەم قۆناخە نوێیە پەیداكرد، خۆڕاگری خەڵك و سەركردایەتی هەرێمی كوردستان بوو كە توانیان لەماوەی بیست ساڵی ڕابردوو وێڕای هەموو كەموكوڕییەكان دروستبوونی شەڕی ناوخۆ، بەڵام ئەم هەرێمە بووە كیانێكی خۆبەڕێوەبردنی ئەوتۆ كە زۆر لە چاودێرانی سیاسیی بە دەوڵەتی ئەمری واقیع پێناسەی دەكەن یان باسی لێوە دەكەن، ئەگەر تائێرە ئەمە تێڕوانینێكی خۆماڵیانە بێت بۆ ئەزموونی هەرێمی كوردستان، ئەوا جێگای خۆشحاڵیە كە ئێستا خەڵكی دەرەوە ڕۆژنامەنووس و تۆژەران و ئەكادیمیەكان بەهەمان تێڕوانین سەیری هەرێمی كوردستان دەكەن، لەمبارەوە گۆڤارەكە لە ڕاپۆرتە تایبەتەكەی لەسەر هەرێمی كوردستان جەختی لەوە كردۆتەوە، كێشەی كورد یەكێك بووە لە كێشە هەرە گەرم و مشتومڕ هەڵگرەكانی یاسای نێودەوڵەتی مۆدێرن لە ماوەی 20 ساڵی ڕابردوودا. یەكێك لە بەشەكانی كۆمەڵگەی كوردستان توانیویەتی سەربەخۆیی ئەمری واقیع بەدەست بهێنێت و لە ساڵی 1992 دامەزراوەكانی هەرێمی كوردستان دابمەزرێنێت، ئەم دامەزراوانەش لەگەڵ ئەوەی دامەزراوەی دەوڵەتێكی سەربەخۆ نەبوون، بەڵام دەسەڵاتەكانی دەوڵەتێكی خاوەن سەروەری بەدەستهێنا، بەڵام بەبێ ئەوەی بە ڕەسمی مومارەسەی مافی بڕیاردانی چارەنووس بكات. ئەم هەل و مەرجە یاسایی و سیاسیە بێ پێشینەیە دەرئەنجامی دۆخی دراماتیكی و سیاقی سیاسی و دیپلۆماتی شەڕی كەنداو بوو...بەپێی تیۆری یاسای گشتی نێودەوڵەتی، هەموو دەوڵەتێك بە قەوارەیەكی خاوەن سەروەری دادەنرێت كە دابەش نابێت، هەموو گرووپێكی نەتەوەیی- یان نەتەوەیەك- دەتوانن ببنە دەوڵەت ئەگەر ئەمە خواست و ئارەزووی ئەوان بوو. ئەمە ئەو مافەیە كە بە شێوەیەكی تەقلیدی پێی دەڵێیت «مافی بڕیاردانی چارەنووس» و ئەمەش بەردی بناغەی بزووتنەوەی هەڵوەشاندنەوەی كۆڵۆنیاڵیزم بوو كە لە نیوەی دووەمی سەدەی بیستدا ڕوویدا. بەڵام هەرچۆنێك بێت، دوای لەبەریەكهەڵوەشانەوەی یەكێتی سۆڤیەت لە سەرەتای نەوتەكاندا كە دوانزە دەوڵەتی نوێ سەروەریان بەدەستهێنا، بێ ئەوەی ڕاپرسیەكەی ڕەسمی ئەنجام بدرێت بۆ مومارەسەكردنی مافی بڕیاردانانی چارەنووس، تێڕوانینەكان لەبارەی مانای مافی بڕیاردانی چارەنووس گۆڕانی ڕیشەییان بەسەردا هات.
هەر لە سەرەتای سەدەی بیستەوە، كوردەكان بوونەتە گەورەترین گروپی«ئیتنی» یان «نەتەوەیی»ین لە جیهاندا كە بێ دەوڵەتن. هەروەها كێشەی كورد ئەو پرسە تەقلیدیەی وروژاندووە كە چۆن نەتەوەیەك دەتوانێت لە سیاقێكی جیوپۆلەتیكی ئاڵۆزدا مافی بڕیاردانی چارەنووس بەدەست دەهێنن، كە سێ كەلتوری زاڵی ڕۆژهەڵاتی نزیك و ناوەڕاست پێكدەگەن: كەلتوری تورك و عەرەب و فارس. هەروەها پرسی كەلتور و ناسنامە لە ناوچەیەكەدا دەوروژێنێت كە بە ئاسانی لێیی تێناگەن، ناوچەیەك كە كەلتوری خێڵ زاڵە بەسەریدا.
دوای تێپەڕبوونی بیست ساڵ بەسەر ئەزموونی هەرێمی كوردستان لە عێراقدا(كە حاڵەتێكی تایبەتە)، ئێستا ئەوە ڕوونە كە زۆربەی زۆری كوردستانییەكان لە هەموو پێكهاتەكانی هەرێمی خۆبەڕێوەبەری كوردستان بە توندی پشتیوانی لە ڕەوتی خۆڕزگاركردن لە حكومڕانی بەغدا دەكەن. ئەو پێوەندیە كەمانەی لە نێوان بەغدا و هەولێر هەیە- بە تایبەتی لە پێوەندیدا بە گرێبەستە نەوتیەكان و ئەنجامدانی ڕاپرسی لەسەر «ناوچە ناكۆكی لەسەرەكان» بوونەتە هۆی ئەوەی كۆمەڵگەی كوردستانی پشتیوانی لە هەڵوێستی سەرۆك بارزانی لە دژی بەغدا بكەن.
هەر لەسەرەتای ساڵی 2012ـەوە، سەرۆك بارزانی هەموو دەرفەتێكی قۆستۆتەوە بۆ ئەوەی ئەو ڕاستیە بە بیری هەموو لایەك بهێنێتەوە كە مافی بڕیاردانی چارەنووس «مافێكی سروشتی خەڵكە و لەڕێی ئاشتی و گفتوگۆوە بەدەست دەهێنرێت.» ئەم هەڵوێستە هەڵوێستێكی ڕەوا و ژیرانەیە. لەگەڵ ئەوەی لە هەولێر نەخشەیەكی ڕێگای فەرمی نییە بۆ سەربەخۆیی كوردستان، بەڵام ئەگەر لە خیتابی ڕەسمی ورد بینەوە بەرەوپێشچوون بەدی دەكەین. سەرۆك بارزانی و كەسانی دەوروبەری دەزانن هەر پەلەكردنێك بۆ بەدەستهێنانی سەربەخۆیی خۆكوشتنە. سەرۆكی هەرێمی كوردستان دەزانێت مێژوو ڕەوایەتی و شەرعیەت بە كوردستانی عێراق دەدات بۆ ئەوەی مومارەسەی مافی بڕیاردانی چارەنوس بكات، بە مەرجێك ئەم مافە بە هەستیاریەوە پلانی بۆ دابنرێت و بە هێمنی و ئارامگرتنەوە كاری لەسەر بكرێت. بێگومان كێشەكە ڕەوایە، ئەگەر هەر تەنیا لەبەر ئەوەش بێت كە كورد و نەتەوە كوردستانییەكانی دیكە بۆ چەندین سەدە لە ژێر زەبری سەركوتكاریدا بوونە.
سەبارەت بەوەشی كورد چۆن دەتوانێت نەخشەیەكی ڕێگە بۆ هەنگاو هەڵگرتن بەرەو سەربەخۆیی هەڵبگریت، گۆڤارەكە وای دەبینێت ئەو نەخشەیە پێویستی بە هەنگاو هەڵگرتن و هەنگاوی كوردە بۆ ئەوەی بتوانێت بەڵگەی تەواوی لەبەردەست بێت بۆ ئەوەی بتوانێت لەم ڕێگەیەدا بەكاری بێنێت، بۆیە گۆڤارەكە هەوڵدان بۆ ناساندنی ئەو تاوانانەی دەرهەق بەكورد ئەنجامدراون لە ژینۆساید بە هەنگاوێكی ژیرانە دەزانێت و لەمبارەوەو نووسیوویەتی: (لە ڕاستیدا ئیقراری نێودەوڵەتی بەو تاوانانەی سەددام حوسێن و ڕژێمەكەی دژی دانیشتوانی كوردستان پیادەیان كردووە، بەشێكی گەورەی پاساوەكەی هەولێر پێكدەهێنێت بۆ ئەوەی بیكاتە پاڵپشت بۆ مومارەسەركردنی مافی شەرعی بڕیاردانی چارەنووس)).
هەوڵەكانی بارزانی
بۆ بڕینی گرێ یاسایی و سیاسییەكان
بەڕێز مسعود بارزانی لەدیمانە تایبەتەكەی لەگەڵ گۆڤاری Lessentiel ئاماژە بەوە دەكات، ئەو بۆیە خواستی ئەوەبووە ڕاستەوخۆ لەلایەن گەلی كوردستانەوە دەنگی پێبدرێت بۆ ئەوەی متمانەی گەلەكەی بە سەرۆكایەتی ئەو بزانێت، بەپێی ئاكامی هەڵبژاردنەكانی تەمموزی 2009 زیاتر لە %70ی خەڵكی كوردستان متمانەیان بە بەڕێز مسعود بارزانی داوە بۆ ئەوەی لەم قۆناخە سەرۆكی كوردستان بێت، بەڵام خاڵی لەمە گرنگتر ئەوەیە كە بەپێی ئاكامی ڕیفراندۆمە نافەرمیەكەی كوردستان كە لە ساڵی 2005 ئەنجامدراوە نزیكەی %99-100 خەڵكی كوردستان دەنگیان بۆ سەربەخۆیی كوردستانداوە، ئەمەش مانای ئەوەیە سەرۆكی هەڵبژێردراوی كوردستان لەیەكەم هەنگاویدا بۆ وەڵامدانەوەی خواستی خەڵكەكەی ئەوەیە یان دەبێت نەتەوەكەی ئازاد و سەربەخۆ بێت لە چوارچێوەی عێراق و بەپێی ئەو مافانەی لەدەستووری عێراقدا بۆی دیاریكراوە، یان دەبێت ئەو بڕیارە جێبەجێ بكات كە نەتەوەكەی دەیدات، بۆیە لەهەردوو حاڵەتەكەدا بارزانی دەكەوێتە بەردەم دووڕیانێك:1- سەرۆك بارزانی دەبێت هەموو هەوڵی خۆی بخاتە گەڕ بۆ ئەوەی دەستووری عێراق كە لەساڵی 2005 دەنگی پێدراوە. ئەم دەستوورە كە لانی كەمی داخوازییەكانی گەلی كوردستان جێ بەجێ دەكات تەنیا ڕێگەیە كە گەلی كوردستان وەك بەشێك لەگەڵ عێراق بمێنێتەوە.
2- یان ئەوەتا دەبێت سەرۆك مسعود بارزانی لە حاڵەتی پێشێلكردنی دەستووردا بەدوای ئەلتەرناتیڤی دیكە بگەڕێت و هەوڵبدات زەمینە خۆش بكات بۆ ئەوەی گەلی كوردستان بتوانێت بڕیار لە چارەنووسی خۆی بدات. كەواتە ئەم ئاڕاستەیە پێمان دەڵێت سەرۆك مسعود بارزانی تاسەر ناتوانێت گەلەكەی ڕازی بكات بەوەی لەو دووڕیانە بمێنێتەوە، بەڵكو یان دەبێت دەستوور جێبەجێ بكرێت و عێراق ببێتەوە بە دەوڵەتێكی فیدرالی و دیموكراتی و فرەیی و پەرلەمانی، یان ئەوەتا دەبێت كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەو ڕاستیە تێبگات كە گەلی كوردستان جارێكی دیكە هاووڵاتی پلە دوو و ژێر دەستی قبوڵ ناكات و ئامادەیە بڕیاری خۆی بدات، ئەوجا هەرچیەك دەبێت با ببێت.
سەبارەت بەم واقیعەی كە تیمی گۆڤاری Lessentiel خۆیان لەكوردستان بینوویانە، هەوڵەكانی ئێستای سەرۆك مسعود بارزانی بە هەوڵەكانی ئەسكەندەری مەزن دەچووێنن كە دەیەوێت هەرچۆنێك بێت ئەو گرێ سیاسی و یاساییانە تێپەڕێنێت كە بوونەتە ڕێگر لەبەردەم گەلی كوردستان بۆ بڕیاردانی لەسەر بڕیاری چارەنووس، لەمبارەوە نووسیوویەتی :(بە شوێنپێهەڵگرتنی ئەسكەندەری مەزن، پێدەچێت مەسعود بارزانی سەرقاڵی تیژكردنی چەقۆكەی بێت بۆ ئەوەی لە كاتی گونجاوی خۆیدا ئەم گرێ یاسایی و سیاسیە ببڕێت)). هەروەها لەدرێژەی ڕاپۆرتەكەدا هاتووە (لە ساڵی 1920-نزیكەی سەدەیەك پێش ئێستا- لە پەیماننامەی سیڤەردا بەڵێنی كوردستانێكی خاوەن سەروەری بە كوردەكان درا، لەو كاتەوە، كوردستان ئەو دەرسە فێربووە كە هەمیشە پەیماننامەكان ئەو وەرەقەیە ناهێنن كە لەسەری نووسراون. چونكە لە ساڵی 1923دا، واتە سێ ساڵ دوای پەیماننامەی سیڤەر و 64 ساڵ پێش ئەوەی سەددام حوسێن فەرمانی گازبارانكردنی هەڵەبجە بدات، هێزی ئاسمانی مەلەكی-بەریتانیا- بۆمبی كیمیاییان بەسەر كوردستاندا باراند، ئەویش بۆ ئەوەی ئومێد بە دروستكردنی نەتەوەیەكی سەربەخۆ لاواز بكەن. لە پشتیوانیكردنی ئەم ستراتیجیەتەدا، وینستۆن چەرچڵ ئەم چەند وشە هەڵەشەیەی دركاند: «من لەو دوو دڵیە تێناگەم كە لە بارەی بەكارهێنانی غازەوە هەیە.(....) من بە توندی پشتیوانی لە بەكارهێنانی غازی ژەهراوی دەكەم لە دژی خێڵە نامەدەنییەكان.»
لێرەدا گۆڤارەكە پێمان دەڵێت ئەوەی لەدەستووری عێراقدا هاتووە ئەگەر لۆژیكی سەرۆكێكی وەك بارزانی لەپشتەوە نەبێت و پشتگیری لە جێبەجێكردنی بەندەكانی نێو ئەو دەستوورە نەكات، ئەوا ئەو دەستوورەش ئەو كاغەزە ناهێنێت كە دەستوورەكەی لەسەر نووسراوە.
فەرەنسا و كورد
لەبەر ئەوەی سیڤەر شارێكی فەرەنسیە و ئەو پەیماننامەیەی تێدا مۆركراوە كە ماف بە كورد دەدات دەوڵەتی سەربەخۆی هەبێت، لەمەش گرنگتر لە مێژووی نوێدا لەبەر ئەوەی جارێكی دیكە و لە نەوەدەكانی سەدەی ڕابردوو سەرۆك فرانسۆ میتران و خانم دانیاڵ میتران ڕۆڵێكی گرنگیان گێڕا بۆ دەرچوونی بڕیاری 688 كە لەدوای پەیماننامەی سیڤەرەوە بە گرنگترین بڕیاری نێودەوڵەتی بۆ كورد هەژمار دەكرێت، ئەوا هەموو كات تێڕوانینی كورد بۆ فەرەنسا تێڕوانینێكی ئیجابیانە بووە و كورد فەرەنسای بە دۆستی خۆی زانیوە، سەبارەت بە پێوەندی نێوان كورد و فەرەنسا گۆڤارەكە بەمجۆرە ئاماژەی پێكردووە: (مسعود بارزانی، فەڕەنسا وەك یەكێك لە دەوڵەتە دەگمەنەكان باس دەكات كە هەمیشە دڵسۆز بووە بۆ كوردەكان. سەرۆكی هەرێمی كوردستان بە پەرۆش و شانازیەوە باس لە پێوەندیی«تایبەت» دەكات لەگەڵ میتراندا، كە لەڕێی ئەوەوە و لە سەرەتاكانی ساڵانی نەوەتەكاندا كێشەی كورد لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی بەرەوپێشچوو. لە ساڵی 1993دا، وەزیری دەرەوەی فەڕەنسا، ڕۆناڵد دامۆس بەڵێنیدا كە «كێشەی كورد كێشەیەكی جێی بایەخ و بەهادار دەبێت لای فەڕەنسا.» هەروەها لەسەردەمی نیكۆلا ساركۆزیدا پردی گرنگ لەنێوان پاریس و هەولێردا بونیاد نرا، بە تایبەتی كاتێك بێرنارد كۆشنەر وەزیری دەرەوە بوو. لە ساڵی 2010دا، سەرۆك بارزانی لەلایەن سەرۆك ساركۆزیەوە لە پاریس پێشوازی لێكرا، ئەویش وەك یەكەم سەردانی ڕەسمی وەك سەرۆكی هەرێمی كوردستان. هەرێمی كوردستان ئەو ڕاستیەی لەبەرچاوە كە پێویستی بە پاڵپشتی سەنگین و دۆستی باوەڕپێكراو هەیە، بۆ ئەوەی بزووتنەوەی بڕیاردانی چارەنووسی ئەوەندەی مومكینە پشتیوانی بەرفراوانی لێبكرێت. هەرێمی كوردستانە خوازیارە فەڕەنسا چەقی شانۆكە بگرێت لە پرۆسەی سەربەخۆبووندا)).
كوردستان
پێداویستیەكانی دەوڵەتی ئامادەكردووە
لە سیاسەتی هاوچەرخی نێودەوڵەتیدا چەمكی دەوڵەت هەندێك گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە، ڕاستە هەموو نەتەوەیەك مافی خۆیەتی دەوڵەتی سەربەخۆیی خۆی هەبێت، بەڵام كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بە بیانووی جۆراوجۆر زۆر جار ئەم مافە بە هەندێك نەتەوە ڕەوا نابینێت یان پێیانوایە ئەگەر چەند نەتەوەیەك بتوانن لە چوارچێوەی دەوڵەتێكدا پێكەوە بژین باشترە لەوەی كە هەر نەتەوەیەك دەوڵەتێكی هەبێت و دەسكاری سنوورەكان بكرێت، بە تایبەتی بۆ ناوچەیەكی وەك ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە دەسكاریكردنی سنوورەكان وەك تابۆیەكی زۆر مەترسیدار سەیر دەكرێت، لەنێو ئەم ژینگە جیۆ سیاسیە ئاڵۆزەدا كارێكی لەرادەبەدەر قورسە هەنگاو هەڵبگیرێت بۆ ئەوەی دەوڵەتی سەربەخۆ دابمەزرێت، بۆیە ئەزموونی 20 ساڵی هەرێمی كوردستان بەمانەوەی بۆ ماوەی 11 ساڵ وەك دەوڵەتی ئەمری واقیع و دوای ڕووخانی ڕژێمی پێشووی عێراقیش بە بڕیاردانی بە پێكەوە ژیانی ئارەزوومەندانە لە چوارچێوەی دەوڵەتی فیدرالی عێراقدا، خەریكە وردە وردە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەرەو ئەو قەناعەتە دەبات كە گەلی كوردستان لە عێراقدا و لە پارچەكانی دیكەی كوردستانیشدا، دەیەوێت بە گیانی پێكەوە ژیانی برایانە و ئارەزوومەندانە لەسەر خاكی خۆی بژی و هەروەها گەلی كوردستان بڕوای بەوە هەیە كە دەبێت نەتەوە جیاوازەكان هاریكاری یەكتری بن بۆ ئەوەی ڕەوتی بەرەوپێشەوەچوونی پەرەپێدان و پێشكەوتن بەردەوام بێت و هەموو لایەك سوود مەند بن، وەك چۆن ئێستا نەتەوەكانی ناو فیدراسیۆنی یەكێتی ئەوروپا گەیشتنە ئەو قەناعەتەی كە دوژمنایەتی نێوان نەتەوەكان كۆتایی پێبێت و پێكەوە لە چوارچێوەی فیدراسیۆنێكدا پێكەوە بژین، بەڵام بەداخەوە هەتا ئێستا ئەم بۆچوون و قەناعەتە لەنێو نەتەوەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەرامبەر بە كورد و چارەسەری كێشەی كورد دروست نەبووە، لەوانەیە پێشتر دەوڵەتانی داگیركاری كوردستان هەوڵیاندابێت بە شێوازی جۆراوجۆر گەلی كوردستان وەك گەلێكی ناشارستانی لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی وێنا بكەن، بەڵام لەماوەی 20 ساڵی ڕابردوو بە تایبەتیش لەدوای ساڵی 2003وە گەلی كوردستان بۆ جیهانی سەلماند ئەگەر بواری لەبەردەم بكرێتەوە و هاوكاری بكرێت لەتوانایدا هەیە ئەزموونێك پێشكەش بكات، كە دەوڵەت لەسەر بنەمای چەمكی دەوڵەتی هاوچەرخ و پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوەو حكومڕانی باش بونیاد بنێتەوە، هەربۆیە لەسەر ئەم بنەمایە گۆڤارەكە هاتووە لایەنە جۆراوجۆراوەكانی چەمكی دەوڵەتی هاوچەرخی لەسەر هەرێمی كوردستان پیادەكردووە، لە ڕاپۆرتە تایبەتەكەیدا، بە ناونیشانی تایبەت بە باری ئابووری و وەبەرهێنان و سیستمی بانكی و پەرەپێدانی كەرتی گەشتیاری باسكردووە، هەروەها تێڕوانینی ئاییندەیی سەرۆك بارزانی و حكومەتی هەرێمی كوردستانی بەو جۆرە بەرجەستە كردووە، بەوەی كە سەرۆكایەتی هەرێم و سەرۆكایەتی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە بایەخی سەقامگیری سیاسیی و ئەمنی كوردستان تێدەگەن، لەبەر ئەوەی نایانەوێت سەرچاوەی سەرەكی داهاتی كوردستان تەنیا داهاتی نەوت بێت، بەڵكو هەوڵیانداوە كە سەرچاوەی داهاتی هەمەجۆر بۆ هەرێمەكە دابین بكەن، ئەویش وەبەرهێنان لەهەموو بوارەكان، بە پیشەسازی كردنی گەشتیاری، ئەم لایەنانەی كە گۆڤارەكە هەڵوەستەی لەسەر كردوون و شاهیدی دانە لەسەر سەركەوتنی چیرۆكی بونیادنانەوەی نەتەوە لە كوردستان، نەتەوەیەك كە بتوانێت لە پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوەدا سەركەوتوو بێت، شایستەی ئەوەیە خاوەنی دەوڵەتی سەربەخۆی خۆی بێت.
ناساندنی بێچووە پڵنگەكەی
چیاكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست
بەكارهێنانی وشەی پڵنگ بۆ گەشەی ئابووری خێرا، پێشتر بۆ ئەو گەشە ئابوورییە خێرایەی دەوڵەتانی ڕۆژهەڵاتی ئاسیا(ژاپۆن، سەنگافورا، كۆریای باشور و تایوان) بەكارهاتووە، ئەو دەوڵەتانە بەگەشەی ئابووری خێرایان هەموو جیهانیان سەرسامكرد، بۆیە ناویان لێنان دەوڵەتانی پڵنگەكانی ئاسیا، گۆڤاری Lessentiel، كە بابەتێكی بەناونیشانی دۆزینەوەی گەوهەرەكەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە، ئەو گەوهەرەی كە خاوەنی دوو سەرچاوەی سروشتی گرنگە كە ئەوانیش (ئاو و پێترۆڵە) لەگەڵ ئەو گەشە ئابوورییە خێرایەی كە لەسەر ئاستی جیهان بە پلەی دووەم دێت، سەرنجی خوێنەرانی بەلای ئەوە ڕادەكێشێت، ئەم گەشەیە لە گەشەی بێچووە پڵنگێك دەچێت كە لەناو چیاكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە دەردەكەوێت، كە ناویشی لێناوە بێچووە پڵنگ لەبەر ئەوەی ئاستی گەشەی ئابووری هێندە خێرایە و لەهەندێك حاڵەتیشدا زۆر ڕێكخراو و سیستماتیك نییە، وەك خۆیان ئاماژەیان پێكردووە، هێشتا بەتەواوەتی پایەكانی ئەم نەتەوە تازەیە نەچەسپیوەو پێویستی بەوە هەیە زیاتر بچەسپێت، واتە بێچووە پڵنگەكە ببێتە پڵنگێكی تەواو، هەرێمی كوردستان ئەگەر لەم قۆناخە لە دیدی ڕۆژئاواوە پێشنبینی ئەوەی لێ بكرێت دەبێتە پڵنگەكەی نێو چیاكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەوا ئاشكرایە ئاماژەكە بە شێوەیەكی مەجازی بۆ ئەوەی كە ئەو پڵنگە لە چیاكانی كوردستانەوە و لەسەر ئاستی ئابووری و بازرگانی و پێشكەوتن سەركردایەتی پرۆسەی پەرەپێدانی تەواوی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكات، ئەم ناساندنەش بۆ جیهان لەهەموو حاڵەتێكدا لە ئاماژەی خۆ ئامادەكردن بۆ ڕاگەیاندنی ڕووداوێكی گرنگ دەچێت، كە لەلای گەلی كوردستان هیچ ڕووداوێك لە بڕیاردانی چارەنووس گرنگتر نابێت.