هەروەك چۆن لە كاتی ڕاگەیاندنی كابینەی حەوتەم ڕامگەیاند، لێرەش دووبارەی دەكەمەوە كە ڕێگە بە هیچ كۆمپانیا و كەسێك نادەین لە كوردستان دەرمانی خراپ و ماوە بەسەرچوو بەسەر گەلەكەماندا ساخ بكاتەوه ‌و یاری بە ژیانی خەڵكی كوردستان‌ بكات.
دەمەوێت ئەو كۆمپانیانەی كە ئەم كارە دەكەن دڵنیا بكەمەوە كە حكوومەتی هەرێمی كوردستان زۆر جددییە بۆ ئەوەی ڕێگە لەم كارە بگرێت و بە تەئكید ئەوانەی بەم كارە هەڵدەستن بە سزای خۆیان دەگەن لە هەرێمی كوردستان لەڕووی یاسایی و لە دادگاكانی هەرێمی كوردستان.
حكوومەتی هەرێمی كوردستان ستراتیژیەتی نوێی هەیه،‌ من هیوادارم هەر لە ئێستاوە ئەوانەی كە دەرمان دێنن بۆ كوردستان و یاری بە تەندروستی خەڵكی كوردستان دەكەن، لەوە تێ بگەن كە ئەركی حكوومەتی هەرێمی كوردستانە ڕێگەیان لێ بگرێت و‌ بە تەئكیدیش ڕێگەیان لێ دەگرێت وە بە تەئكیدیش دەیانداتە دادگاوە بە تەئكیدیش لەم بوارەدا ئەو چاكسازیەی كە پێویست بێت لە كەرتی دەرماندا دەیكات بۆ سەلامەتیی هاووڵاتیانی كوردستان كە ئەوەیان ئەركی سەرشانی حكوومەتی هەرێمی كوردستانە.
پاراستنی تەندروستیی خەڵكی ئێمە لە قازانجكردنی نامەشرووعی ئەوان زۆر زۆر زیاتر گرنگترە.

نێچیرڤان بارزانی
((هەتا سەركەوتووترین ئەزموونی حكومڕانیش لە وڵاتی تازە پێگەیشتوودا، لە دەسپێكی پرۆسەی پەرەپێداندا بە دەست گەندەڵی گەورە و كەموكورتی حكومڕانیەوە ناڵاندویەتی، هەربۆیە حكومڕانی بەهێز ئەو حكومڕانیەیە كە بتوانێت هەلومەرجی گەشەی خێرا و بەردەوام و شەرعیەتی سیاسیی دەوڵەت بپارێزێت، گوشاری پێویست بۆ كەمكردنەوەی گەندەڵی و باشكردنی حكومڕانی، گرنگ و پێویستن، بەڵام ئەم ئامانجانە نایەنە دی هەتا هاوشان لەگەڵیدا حكومەت ئەو توانایەی لەبەردەست نەبێت كە بۆ گەشەی خێرا و بەردەوام پێویستی پێیەتی.. لە زۆرێك لەوڵاتانی تازە پێگەیشتوودا، هەندێك شێوازی ڕووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی و ڕیفۆرمی حكومڕانی خۆی دەبێتە بەشێك لە ستراتیژیەتی پەرەپێدان، ئەو تەحدییانەی ڕووبەڕووی ئەو وڵاتانە دەبێتەوە كە لەدەسپێكی پرۆسەی پەرەپێداندانن و مەبەستیانە ڕیفۆرمی دامەزراوەیی بكەن و ستراتیژییەتی دژە گەندەڵی دابڕێژن، گرنگە پەندی دروست لە ئەزموونە نێودەوڵەتیەكان وەربگرن، بەڵام دەبێت لەداڕشتنی سیاسەتی ڕیفۆرمی و دامەزراوەیی و ستراتیژییەتی دژە گەندەڵی ڕەچاوی تایبەتمەندی بارودۆخی وڵاتی خۆیان بكەن، لەبەر ئەوەی ئەگەر ئامانجی گەورەتر لەتوانای بارودۆخی تایبەتی وڵاتانی تازە پێگەیشتوو دیاری بكرێت، ئەوا ئەو هەوڵانەی بۆ ڕیفۆرمی حكومڕانی و ستراتیژیەتی دژە گەندەڵی دەدرێن سەركەوتن بەدەست ناهێنێت)).
پرۆفیسۆر موشتاق حوسێن خان
ئوستادی ئابووری لە زانكۆی لەندەن

بوونی گەندەڵی و كەموكورتی لە هەڵسوڕانی حكومڕانی بۆ وڵاتانی تازە پێگەیشتوو دیاردەیەكی ئەنتیكە و سەیر نییە، لەبەر ئەوەی وڵاتانی تازە پێگەیشتوو(Developing Countries) ناوەكەی خۆی بەخۆیەوەو لە دەسپێكدایە دەیەوێت هەنگاو هەڵبگرێت بۆ ئەوەی پێبگات یان بگاتە ڕیزی ئەو وڵاتانەی كە بە وڵاتی پێشكەوتوو یان جیهانی یەكەم ناسراون، ئەم قۆناخە كە دواتر وەك چیرۆكی سەركەوتنی پرۆسەی پەرەپێدان دەبێتە ئەزموونێك لە نێو ئەزموونە سەركەوتووەكانی جیهان، لە هەمانكاتدا دەبێتە بەشێك لە مێژووی نەتەوەیەك كە توانیوویەتی پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە لەناو پرۆسەی پەرەپێداندا سەربخات، لەم چوارچێوەیەدا پرۆسەی حكومڕانی قۆناخێكی دیكەی شۆڕشە، بەڵام شۆڕشی بونیادنانەوە و ڕێكخستنەوەی ژێرخانی وڵات و یەكخستنی تواناكان بۆ پەرەپێدانی مرۆیی و پەرەپێدانی سەرتاسەری لە وڵاتدا، كەواتە ئەزموونەكانی پرۆسەی پەرەپێدان و پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە، چیرۆكی سەركەوتنن بەسەر ئەو كەموكورتیانەی لە بواری حكومڕانی و ئەو پەتایەی گەندەڵی-یە كە ڕووبەڕووی ئەو قۆناخە مێژوویەی نەتەوە دەبێتەوە، هەربۆیە كە سەیری مێژووی پرۆسە سەركەوتووەكانی پەرەپێدان و بونیادی نەتەوە دەكەین، سەیر دەكەین مێژووی سەركەوتن بەسەر گەندەڵی و مێژووی بونیادی سیستمی دامەزراوەیی دەخوێنینەوە، لەم ڕاستەوە ئەگەر سەیری ئەزموونی بەشێك لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ئاسیا بكەین، كە لە هەشتاكانی سەدەی ڕابردوو وەك پڵنەگەكانی ئاسیا دەركەوتن، هەست دەكەین كاتێك چیرۆكی سەنگافورا دەخوێنینەوە ڕاشكاوانە لی كیوان یو سەرۆك وەزیرانی پێشووی سەنگافورا چیرۆكی سەركەوتنی سەنگافورامان لەوڵاتێكی جیهانی سێهەم بۆ وڵاتێكی جیهانی یەكەم بۆ دەگێڕێتەوە، هەروەها كە چیرۆكی سەركەوتنی پرۆسەی سیمائۆل لە كۆریای باشوور دەخوێنینەوە هەست دەكەین پارك چانگ چیرۆكی سڕینەوەی ئاسەواری شەڕ و ئاكامەكانی دابەشبوون و چیرۆكی كۆریایەكی كاولمان بۆ دەگێڕێتەوە كە چۆن وڵاتێكی كاولكراو گەیشتە ئەوەی ئێستا لە ڕیزی 11 هەمینی وڵاتە پێشكەوتووەكانی جیهان هەژمار بكرێت، ئەمە بۆ ژاپۆن و تایوان و تاڕاددەیەك بۆ مالیزیاش ڕاستە، هەربۆیە ئاماژە كردنمان بۆ ئەم سەرەتایە، ئاماژە كردنە بۆ هەڵوەستەكردن لەسەر خوێندنەوەی واقیعی وڵاتی خۆمان لەو ساتەی پێیدا تێدەپەڕین و لەو ساتەی بڕیارمانداوە بەرەو بونیادنانەوە و پەرەپێدان هەنگاو هەڵبگرین، ئەمەش مانای ئەوەیە لەم ساتەدا ئەركی هەموومان دەبێتە ئەوەی ئەو كەموكورتیانە دەستنیشان بكەین، كە لەم قۆناخە لەهەموو وڵاتێكی تازە پێگەیشتوو بوونی هەیە، بەواتایەكی دیكە دەستنیشانكردنی ئەو كەموكورتیانە لە پێناوی ئەوەن بەسەر ئەو ئاستەنگانە زاڵبین كە بۆتە لەمپەر لەبەردەم پرۆسەی پەرەپێداندا، بۆیە لێرەوە كاتێك دەڵێین گرنگە سوود لە ئەزموونە سەركەوتووە جیهانیەكان وەربگرین و لە هەمانكاتدا دەبێت بارودۆخ و تایبەتمەندی وڵاتی خۆشمان لەبەرچاو بگرین، ئەمە مانای ئەوەیە هەموو وڵاتێك چۆن ئاستەنگەكانی خۆی دەستنیشان دەكات و چۆن بە توانای خۆی و بەسوود وەرگرتن لە ئەزموونی گەلانی دیكە و پێشكەوتنی تەكنۆلۆژیا چارەسەری بۆ دەدۆزێتەوە، لی كوان یو سەبارەت بە سەنگافورا ئاماژە بەوە دەكات، ئەگەر مرۆڤ بیەوێت چۆن ئامێریك دروست بكات، ئەوا سەدان كتێبی لەبەردەستە بۆ ئەوەی پەنای بۆ بەرێت، ئەگەر بیەوێت خانوویەك دروست بكات، دیسان بەسەدان كتێبی دەست دەكەوێت سوودی لێ وەربگرێت، بەڵام كاتێك دەستمان بەپرۆسەی بونیادنانەوە لە سەنگافورا كرد، من هیچ كتێبێك تەنانەت لاپەڕەیەكیشم دەست نەكەوت كە باسی وڵاتێكی وەك سەنگافورا بكات چۆن بونیاد دەنرێتەوە، بۆیە من خۆم بڕیارمدا كتێبی بونیادنانەوەی سەنگافورا وەك چیرۆكی سەركەوتنی سەنگافورا بنووسمەوە، لی كوان یو دەڵێت لەسەرەتا ویستم لاسایی ئەزموونی هۆنگ كۆنگ بكەمەوە، بەڵام بۆم دەركەوت ئەو سیستمی باج وەرگرتنەی لە هۆنگ كۆنگ پێڕەو دەكرێت گەلەكەم بێزار دەكات، ویستم لاسایی وڵاتانی ئەسكەندەنافی بكەمەوە سۆشیال پێڕەو بكەم، هەستمكرد گەلەكەم تەمەڵ دەبێت، بۆیە بڕیارمدا شێوازێكی تایبەتی بۆ سەنگافورا پیادەبكەم، كە ئەویش سیستمی دادپەروەری كۆمەڵایەتیە نەك چاودێری كۆمەڵایەتی، هەربۆیە كاتێك لە ئەزموونی ژاپۆن و كۆریای باشوور و سەنگافورا و تایوان و مالیزیا وردەبینەوە، هەست دەكەین هەر یەكەیان بە شێوازێك، بەڵام سەرەنجام هەر پێنجیان لە بازنەیەكدا كۆدەبنەوە كە ئەویش گەیشتنی وڵاتە بە ئاستی وڵاتانی پێشكەوتوو.
داتای نوێ.. بیركردنەوەی نوێ



گەیشتن بە ئاكامی نوێ
هەردوو پرۆفیسۆر نیكۆلاس میسلی و ژاك ئۆلد ئاودیا لە توێژینەوەیەكیاندا كە بە ناونیشانی (ئایا حكومڕانی باش دەبێتە ستراتیژیەتێكی باش بۆ پەرەپێدان - Is “Good Governance” a Good Development Strategy)، ئەم توێژینەوەیان پێشكەشی سەنتەری (DGTPE)ی فەرەنسیان كردووە، لەم توێژینەوەیەدا كە هەردوو تۆژەر جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە كە بۆهەڵسەنگاندنی ئاستی حكومڕانی و پەرەپێدان لەوڵاتانی تازە پێگەیشتوو، پەیڕەوی ئەو میتۆدەیان كردووە (داتای نوێ، بیركردنەوەی نوێ، گەیشتن بە ئاكامی نوێی)، بۆیە كاتێك دێنە سەر توێژینەوەكەیان بەو پرسیارە دەست پێدەكەن، حكومڕانی باش چییە؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارە چەند فاكتەرێكیان دیاری كردووە:
1- شەفافیەت لە كارە گشتیەكاندا
2- كۆنترۆڵكردنی گەندەڵی
3- بەڕێوەچوونی كارەكان لە بازاڕی ئازاددا
4- بوونی دیموكراتی و سەروەریی یاسا
5 - دابینكردنی سەقامگیری بۆ گەشەی ئابووری
كەواتە هەر حكومەتێك هەنگاو بەم ئاراستەیە هەڵبگرێت، ئەوا لە هەمانكاتدا هەنگاو بەرەو حكومڕانی باش هەڵدەگرێت، لەبەر ئەوەی حكومەت لە كۆی پرۆسەی حكومڕانیدا ڕۆڵی ئەو توخمە گرنگە دەگێڕێت كە كۆی پرۆسەی حكومڕانی پێكەوە گرێدەداتەوە، لەم هاوكێشەیەدا ئەگەر ئەو پرسیارە بكرێت ئایا حكومەت تاچەند دەتوانێت پیادەكردنی حكومڕانی باش بكاتە ستراتیژیەتی پەرەپێدانێكی باش؟ بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە دەگەڕێینەوە بۆ ئەو میتۆدەی كە هەردوو پرۆفیسۆر ژاك و نیكۆلاس لە توێژینەوەكەیاندا پێڕەویان كردووە، ئەویش ئەوەیە دەبێت بۆ ئەم هەڵسەنگاندنە هەم داتای نوێمان لەبەر دەست بێت و هەمیش بە بیركردنەوەی نوێ مامەڵە لەگەڵ داتاكان بكەین، ئەمەش لە پێناوی ئەوەی ئاكامێكی تازەمان دەسكەوێت، ئەم ئاكامە تازەیەش شەفافیەتی توێژینەوەیە كە پێشكەشی هاووڵاتیان دەكرێت، ئەم شەفافیەتەشە كە هاووڵاتی لە پێگەی بینەرەوە دێنێتە خوارەوە و دەیكاتە هاوبەش لە پرۆسەی حكومڕانی و هاریكاری حكومەت بۆ سەرخستنی پرۆسەی پەرەپێدان، بۆیە لەم ڕاستەوە دەكرێت ئاماژە بەدوو خاڵی گرنگ بكەین:
1- حكومەت دەتوانێت تا ئاستێك حكومڕانی باش بكاتە ستراتیژیەتی پرۆسەی پەرەپێدان.
2- پیادەكردنی حكومڕانی باش پەرەپێدان دەخاتە سەر ڕێچكەی ڕاستی خۆی، نەك هۆكارێك بۆ خێراكردنی پرۆسەی پەرەپێدان.
كەواتە لەم بیركردنەوە تازەیەدا، پەرەپێدان مانایەكی تازە وەردەگرێت، ئەویش پرۆسەی پەرەپێدانی بەردەوامە و پەرەپێدان خاڵێك نییە پێی بگەین و كۆتایی پێ بێت، بەڵكو پەرەپێدان هەموو لایەنەكانی ژیانی كۆمەڵگە دەگرێتەوە و دەبێت ئەم پرۆسەیەش بەردەوام بێت، ئەم بەردەوامیەش ئەو دامەزراوانە ڕێكی دەخەن كە بۆ سیستمی دامەزراوەیی بونیاد دەنرێن و دامەزراوەكان خۆیان لە چوارچێوەی سەروەریی یاسا دەبنە هێزێك كە دەسەڵاتەكان دیاری دەكەن و كاروباری بازاڕی ئازاد ڕێكدەخەن، ئەمەش بەو مانایەی كۆمەڵگە لە قۆناخی ڕاگواستن یان لەدەسپێكی پرۆسەی پەرەپێدان، ڕووبەڕووی كۆمەڵێك گرفت دەبێتەوە كە ئەو گرفتانە دەبنە ئاستەنگ لەبەردەم پرۆسەی پەرەپێدانی بەردەوامدا، ئەمەش وەك ئەو نەخۆشەی كە پێویستی بەوەیە نەخۆشیەكەی دەسنیشانبكرێت بۆ ئەوەی نەخۆشیەكە چارەسەر بكرێت، بۆ ئەوەی نەخۆشەكە بگەڕێتەوە بۆ باری تەندورستیەكی گونجاو و ئاسایی، هەربۆیە حكومەتیش كە هەنگاو بۆ حكومڕانی باش هەڵدەگرێت، بوێرانە هەوڵدەدات گرفتەكان دەستنیشان بكات بۆئەوەی چارەسەریان بۆ بدۆزێتەوە، ئەمەش لەپێناوی ئەوەی دامەزراوەكان بتوانن بە ئاسایی كاری خۆیان بكەن و پرۆسەكە بەردەوام بێت، بێگومان گرفتی سەرەكیش لە وڵاتانی تازە پێگەیشتوو وەك پرۆفیسۆر موشتاق خان ئوستادی ئابووری لە زانكۆی لەندەن لە توێژینەوەیەكدا بە ناونیشانی (حكومڕانی و ڕیفۆرمی دژە گەندەڵی لە وڵاتانی تازە پێگەیشتوو) ئاماژەی پێكردووە، بریتین لە دوو گرفتی سەرەكی كە یەكەمیان دیاردەی گەندەڵی و دووەمیان كەموكورتی پرۆسەی حكومڕانیە.
سەبارەت بە یەكەمیان كە دیاردەی گەندەڵی-یە، ئەمەیان تاڕاددەیەك ئاشكرایە، بەڵام سەبارەت بەدووەمیان كە كەموكورتیە لە پرۆسەی حكومڕانی، هەموو كەموكورتیەكانی پرۆسەی حكومڕانی لە حكومەتدا كۆدەكرێتەوە، بێگومان ڕاستە حكومەت ئەركی سەرشانیەتی ڕایەڵی كۆكردنەوەی هەموو توخمەكان بێت و پارێزەری دامەزراوەكانی كۆی سیستمی حكومڕانی بێت، بەڵام لە قۆناخی دەسپێكی پرۆسەی پەرەپێدان یان قۆناخی ڕاگواستن، لەبەر ئەوەی سیستمی دامەزراوەیی بە تەواوەتی ڕەگی دانەكوتیوەو دامەزراوەكان نەبوونەتە ئەو هێزەی دەسەڵاتەكان سنووردار بكەن، ئەوا زۆر جار یەكێك لە توخمەكانی حكومڕانی گرفت بۆ كۆی پرۆسەكە دروست بكات، لەم حاڵەتەشدا ئەگەر پێشتر حكومەت لە چوارچێوەی بەرنامەی خۆیدا حسابێكی وردی بۆ ئەو ئاستەنگانە نەكردبێت، ئەوا لە پرۆسەی پیادەكردنی حكومڕانی باشدا دووچاری گرفتی گەورە دەبێتەوە، دووبارە بوونەوەی ئەم جۆرە گرفتانە لە وڵاتانی تازە پێگەیشتوو بوونی ئەم حاڵەتانە بە هۆكار بۆ شكستی پرۆسەی پەرەپێدان، وایكردووە بەسەدان و هەزاران توێژینەوەی لەسەر بكرێت، هەر بۆ نموونە هەندێك توێژینەوە حزبی سیاسیی وەك ئاستەنگێكی سەرەكی لە قەڵەمدەدات، لەبری ئەوە جەختدەكاتەوە سەر ڕۆڵی ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی، یان هەندێك توێژینەوە داوای دەستێوەردان لە بازاڕ دەكات و ئاماژە بەوە دەكات حكومەت ڕۆڵی لە كۆنترۆڵكردنی بازاڕدا هەبێت، بەڵام هەموو ئەم توێژینەوانە لە خاڵێكدا ڕووبەڕووی ئاستەنگێكی گەورەتر دەبنەوە كە ئەویش تێكدانی هاوسەنگی نێوان توخمەكانە لەناو كۆی پرۆسەی حكومڕانی دیموكراتیدا، كەواتە ئەم ئاراستەیە كە ئامانجی ئەوەیە هاوسەنگی لەنێوان تێكڕای توخمەكانی حكومڕانی تێكنەچێت، ئەوا دەبێت بەرنامەی حكومەت بەوجۆرە دابڕێژرێت كە زەمینەی لەبار بۆ ڕێكخستنەوەی كۆی سیستمی حكومڕانی فەراهەم بكات، ئەم هەنگاوە كە پێش دامەزراندنی كابینەی حەوتەم لەلایەن بەڕێز نێچیرڤان بارزانیەوە وەك سەرۆك وەزیرانی ڕاسپێردراو بۆ پێكهێنانی كابینەكەی لەبەرچاوی گرتووە و هەوڵی ئەوەیداوە تەفاهومێك لەنێوان سەرجەم حزبە سیاسیەكانی كوردستان بە حزبەكانی فەرمانڕەواو ئۆپۆزسیۆن و حزبەكانی دەرەوەی پەرلەمان دروست بكات، هەوڵێك بوو بۆ ئەوەی تێكڕای حزبە سیاسیەكان لە پرۆسەی حكومڕانی نەك حكومەت بەشداری پێبكات، بە مانایەكی تر مەرج نییە هەموو حزبەكان لە حكومەت بەشدار بن، بەڵكو گرنگە كۆمەڵێك حزب ئۆپۆزسیۆن بن و بەرێگەی ئۆپۆزسیۆن بوونی خۆیان بەشداری لە پرۆسەی حكومڕانی بكەن.



كابینەی حەوتەم و
هەوڵی جددی بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی
هەنگاوی هەرە گرنگن بۆ پیادەكردنی حكومڕانی باش، هەنگاو هەڵگرتنە بۆ ڕووبەڕووبوونەوە و نەهێشتنی گەندەڵی، گەندەڵی ئەو كاتە تەشەنە دەكات كە بەرپرسە گشتیەكانی وڵات ئامادەباشیان نەبێت بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم دیاردەیە، بۆیە كاتێك نەهێشتنی گەندەڵی دەبێتە بەرنامەی حكومەت، ئەوا جۆرە دڵنیاییەك دروست دەبێت كە هەنگاوی جددی بۆ بنبڕكردنی ئەم دیاردەیە دەست پێدەكات، دەسپێكردنی هەنگاو هەڵگرتنی جددیش بۆ ئەم دیاردەیە لەو خاڵەوە دەست پێدەكات كە پێوەندی بە ژیانی هەر تاكێكی ئەم وڵاتەوە هەیە، بۆیە كاتێك گوێبیستی پەیامەكەی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە 12/9/2012 بووین كە لەڕێوەرسمی مۆركردنی گرێبەستێك بوو لەنێوان وەزارەتی تەندروستی هەرێم و كۆمپانیای FDASی بەریتانی بۆ كوالیتی و كۆنترۆڵی دەرمان پێشكەشی كرد، هەست دەكەین لەم پەیامە چەند ئاماژەیەكی گرنگ دەخوێنینەوە، كە ئەویش ڕاگەیاندنی شەڕی دژە گەندەڵی نێچیرڤان بارزانیە بەرامبەر بەهەموو دیاردەكانی گەندەڵی لە هەرێمی كوردستاندا، ئەو پەیامەی لەسەر بنبڕكردنی گەندەڵی لەبواری دەرمان پێی گەیاندین، پەیامێكە هەموو بوارەكانی ژیان دەگرێتەوە، هەروەها ڕوویەكی دیكەی ئەو پەیامەی نێچیرڤان بارزانی ئەوەمان پێدەڵیت، ئەم كابینەیە بەپێی ئەو بەرنامەیەی بە خەڵكی كوردستانی ڕاگەیاندووە، دوای ئەوەی ڕێوشوێنی پێویست بۆ چارەسەری گرفتی گەندەڵی لە هەر بوارێكدا دەدۆزێتەوە، ئەوا ئەو چارەسەر بەخەڵك ڕادەگەیەنێت و جێبەجێكردنی بەرنامەكەی خاڵ بەخاڵ جێ بەجێ بكات، بۆیە ئەوەی لە پەیامەكەی نێچیرڤان بارزانی هەستمان پێكرد تەنها لایەنی كۆنترۆڵكردنی گەندەڵی دەرمان نەبوو، بەڵكو پەیامێك بوو كە ڕاشكاوانە داوای لەهەموو هاووڵاتیان و میدیاكانی كوردستان دەكرد هاوكاری بكەین بۆ ئەوەی بەرنامەی كابینەكەی بەسەركەتوویی جێبەجێ بكرێت، لەمبارەوە وێڕای ئەوەی سوپاسی هەموو میدیاكانی لە كوردستان كرد بەوەی ڕۆڵیان هەبووە لە دەرخستنی گەندەڵی لە كوالیتی دەرمان، لەهەمانكاتدا داواشی لێكردن كە هۆشیاری بڵاو بكەنەوە بۆ ئەوەی ژینگەی كوردستان پارێزراو بێت و هاووڵاتیان هاوكاری حكومەت بكەن بۆ ئەوەی ژینگەی كوردستان بپارێزین و شارەكانی كوردستان پاكو خاوێن ڕابگرین، ئەمەش مانای ئەوەیە سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەم پەیامەیدا هەموو ئەو لایەنانەی پێكەوە گرێداوەتەوە كە پێوەندییان بە تەندروستی تاكەكانی كوردستانەوە و هەیە و دەیەوێت هاوكاری بین بۆ ئەوەی هەموو ئەو لایەنانەی كاریگەریان لەسەر تەندروستی خەڵكی كوردستان هەیە پێكەوە چارەسەر بكرێن، بۆیە ئەم پەیامە كە لە ناوەرۆكدا بەوردی هەڵوەستەی لەسەر دەكەین، هەست دەكەین پەیامی دەوڵەتمەدارێكە كە بیر لە نەوەكانی ئێستا و داهاتووی خەڵكی كوردستان دەكاتەوە، نەك تەنیا وەك سیاسەتمەدارێك لە هەموو هەنگاوێكیدا بیر لە سندوقی داهاتووی هەڵبژاردن بكاتەوە، ئەم شێوازە تازەیەی نێچیرڤان بارزانی و بایەخدانی بە تەندروستی هاووڵاتیان و ژینگەی وڵاتەكەی، پەیامێكی گرنگە بۆ ڕاگەیاندنی قۆناخێكی نوێ كە ئەویش قۆناخی نەهێشتن و بنبڕكردنی گەندەڵی-یە.
ستراتیژیەتی بنبڕكردنی گەندەڵی
لە كابینەی حەوتەمدا
پرۆفیسۆر دانیال كۆفمان كە ئێستا تۆژەرە لە ئامۆژگای برۆكینگز و پێشتر بەڕێوەبەری جێبەجێكاری بانكی جیهانی بووە، لە دیدارێكی ئۆنلاینی سەر تۆڕەكانی ئینتەرنێت و لەوەڵامی پرسیاری یەكێك لەبەشداربووان سەبارەت بەوەی ئایا سەركەوتنی شەڕی گەندەڵی چ گۆڕانكارییەك لە وڵاتدا دروست دەكات؟ لەوەڵامدا كۆفمان دەڵێت، كاتێك پرۆسەی قەڵاچۆكردنی گەندەڵی سەردەكەوێت، هەستدەكەیت گۆڕانكارییەكی سیحر ئاسا لە كۆمەڵگە ڕوودەدات، هەست دەكەیت هەموو بوارەكانی كۆمەڵگە گۆڕانكارییەكی سیحریان بەسەردا هاتووە و لەپڕ ئاستی خوێندن بەرز بۆتەوە و چاودێری تەندروستی هەموو تاكێكی گرتۆتەوە و داهاتی تاكەس زیادی كردووە و بێكاری لە وڵاتدا نەماوە، كۆفمان جەخت لەوە دەكاتەوە مرۆڤ نازانێت چۆن ئەم گۆڕانكارییانە ڕوویانداوە، بەڵام بەچاوی خۆی گۆڕانكارییەكان دەبینێ، ئەم قسانەی بەڕێوەبەری جێبەجێكاری بانكی نێودەوڵەتی ئاماژە نییە بۆ ئەوەی هەمووشتێك لە ساتێكدا دەگۆڕێت، هەروەها ئاماژەش نییە بۆ ئەوەی بە بڕیارێك ئەم گۆڕانكاریە سیحرییە لە كۆمەڵگە ڕووبدات، بەڵكو ئەو باسی ئەوە دەكات كاتێك پرۆسەكە سەركەتوو دەبێت، نەك كاتێك بڕیار دەدرێت، ئەمەش لەبەر ئەوەی بڕیاردان شتێكە و سەركەوتنی پرۆسەكە شتێكی دیكەیە، كەواتە ئەوەی كۆفمان هەڵوەستەی لەسەر كردووە، سەركەوتنی پرۆسەكەیە بەڕێگەی پتەوكردنی دامەزراوەكان، لەبەر ئەوەی دامەزراوەكان دەبنە هاندەرێك بۆ ئەوەی ڕەفتاری تاكەكان لە شێوازێكەوە بگۆڕێت بۆ شیوازێكی دیكە، دامەزراوەكان گرنگن، لەبەر ئەوەی هاندان گرنگن، هەربۆیە ئەوە هاندانی دامەزراوەكانە كە وادەكات تاك و گروپەكان لەپێناوی بەرژەوەندی هاوبەش كاربكەن و لەبری ئەوەی دژایەتی یەكتری بكەن، هاندانی دامەزراوەكان دەبێتە هۆكاری ئەوەی هاریكاری یەكتری بكەن، هەر بۆیە ئەو ڕۆڵەی دامەزراوەكان لە نەهێشتنی گەندەڵی دەیگێڕن، ئەوەیە كە ئەو دامەزراوانەی ئێستا خۆیان هاندەرن بۆ گەندەڵی بەشێوەیك دابمەزرێنەوە كە ببنە هۆكارێك بۆ هاندانی دژە گەندەڵی، واتە دامەزراوەكان هاندەربن بۆ ئەوەی خەڵك و فەرمانبەران خۆیان شەڕی گەندەڵی بكەن.
لە دەسپێكی كابینەی حەوتەمی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا، چاودێری بارودۆخەكە هەست بەوە دەكات كە یەكێك لەبەرنامەكانی كابینەی حەوتەم بەو ئاراستەیەیە كە شێوازی هەڵسوڕاندنی دامەزراوەكان لە دامەزراوەی هاندەر بۆ گەندەڵی بگۆڕێن بۆ دامەزراوەی هاندەر بۆ دژایەتی گەندەڵی، ئەم شێوازەش لەچەندین بوار و بە تێكڕای كۆی سیستمی حكومڕانیەوە دیارە، كە دەكرێت بەچەند خاڵێك ئاماژەی پێبكرێت:
1- ڕێكخستنەوەی پێوەندی نێوان خەڵك و حكومەت لەسەر بنەمای متمانە لە چوارچێوەی یاسا، ئەمەش ڕاشكاوانە بەو مانایەی بەرپرسە گشتیەكانی حكومەت دەبێت بە متمانەوە وەڵامی هاووڵاتیان بدەنەوە و بەپێی یاسا كارەكانیان بۆ جێبەجێ بكەن و ڕاشكاوانە ئەوەی یاساییە بە یاسا بۆیان جێبەجێ بكەن و ئەو داواكاریانەی نایاسایین ڕاشكاوانە وەڵامبدرێـتەوەو بە هاووڵاتی بگوترێت ئەمە نایاساییەو ناكرێت.
2- كەمكردنەوەی ئەڵقەكانی ڕۆتین و دیاریكردنی ئەو ماوەیەی كە بیرۆكراسیەتی دامەزراوەیی پێویستی پێیەتی، ئەمەش ڕاشكاوانە مانای ئەوەیە هەندێك مامەڵەی هاووڵاتیان پێویستی بە ماوەیەكە یان لەیەككاتدا پێوەندی بەچەند وەزارەتێك یان چەند فەرمانگەیەكی چەند وەزارەتێكی جیاواز هەیە، بۆیە دەبێت ئەو كاتە دیاری بكرێت و هاووڵاتیش بزانێت كارەكەی چەند ڕۆژی پێدەچێت.
3- گوێگرتنی ڕاستەوخۆ لە داوا و خواست و گازندەی هاووڵاتیان ڕاستەوخۆ لەلایەن وەزیرە بەڕێزەكان، بۆئەوەی جۆرە متمانەو دڵنیایەك بۆ هاووڵاتی دروست بێتەوە، ئەوەی یاسا بواری پێبدات چ لای وەزیر بێت یان فەرمانبەرێكی خوارتر جێبەجێ دەكرێت، هەروەها ئەمە ئاگاداركردنەوەیە بۆ هەموو وەزیرەكان بۆئەوەی هەم لەوە ئاگاداربن تاچەند فەرمانگاكانی وەزارەتەكانیان بە یاسا كاردەكەن، هەروەها لەسەر ئاستێكی دیكەش وەزیر وەك ئەندامی ئەنجوومەنی وەزیران خواست و گازندەی خەڵك دەباتە ناو ئەنجوومەنی وەزیران.
4- هاوكاری حكومەت بۆ پەرلەمان بۆئەوەی پەرلەمان ڕۆڵی چاودێریكردنی كارەكانی حكومەت بگێڕێت، ئەمەش لەسەر چەندین ئاست وەك وەڵامدانەوەی پرسیاری ڕۆژانەی پەرلەمان كە ئاراستەی هەموو وەزارەتەكان دەكرێت، هەروەها هەر هەفتەیەك وەزیرێك لەبەردەمی پەرلەمان ئامادەبێت بۆ ئەوەی وەڵامی پرسیاری پەرلەمانتاران بداتەوە.
5- بەهەند وەرگرتنی پرۆژەی حزبە سیاسیەكان، بەتایبەتی پرۆژەی حزبەكانی ئۆپۆزسیۆن و هەوڵدان بۆ جێكردنەوەی ئەوەی مومكینە و لەتوانای حكومەتدایە لەناو بەرنامەی حكومەتدا.
6- دروستكردنی ڕایەڵێكی پتەو لەنێوان حكومەت و وەزارەتەكان و تێكڕای كەناڵەكانی ڕاگەیاندن بۆئەوەی میدیا ڕۆڵی چاودێریەكی ڕاستەقینە بگێڕێت و خۆی بە بەشێك لە پرۆسەی حكومڕانی بزانێت و ئامانجی ئەوە بێت پرۆسەی حكومڕانی وڵات سەركەوتوو بێت، هەروەك سەرۆكی حكومەتیش لە دوایین پەیامی سەبارەت بە گەندەڵی بواری دەرمان ڕۆڵی میدیاكانی بەرز نرخاند.
7- گوێگرتن لە خواست و داواكاری ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و ڕێكخراوە پیشەییەكان و وتووێژكردن لە داواكانیان لەچوارچێوەی یاساكانی هەرێمی كوردستاندا، یاخود هەوڵدان بۆ داڕشتنی پرۆژە یاسای تازە كە خواستی ئەو ڕێكخراوانە لەخۆی بگرێت، ئەمەش هەمووی پێكەوە هەنگاو هەڵگرتنە بۆئەوەی كارلێكی تەندروست لەنێوان حكومەت و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی لەچوارچێوەی سەروەریی یاسا دروست بێت.
8- دانانی میكانیزمێك بۆ كۆنترۆڵی بازاڕ لەرووی كوالیتی خواردن و كەلوپەلی ڕۆژانەی هاووڵاتیان، ئێستا ئەم هەڵمەتە بە فراوانی دەستی پێكردووە و بەدەیان چێشتخانەو كۆگای خواردەمەنی دەستیان بەسەردا گیراوە و شوێنەكان داخراوان و كەلوپەلە خراپەكانیش سوتێنراون.
ئەم خاڵانە و چەندین هەنگاوی دیكە كە بە ئاسایی خەڵكی كوردستان هەستی پێدەكەن، سەرەتای دەسپێكی قۆناخێكی گرنگن لە پرۆسەی شەڕی دژە گەندەڵیدا، ئەم پرۆسەیە لەبەر ئەوەی بەرێگەی هەڵسوڕانی دروستی دامەزراوەكان بەڕێوە دەچێت و دامەزراوەكان دەبنە چوارچێوەیەك بۆ دژایەتی گەندەڵی، مانای ئەوەیە ئەم پرۆسەیە لەچوارچێوەی سەروەریی یاسا و كۆی پرۆسەكە خۆی دەبێتە ستراتیژیەتێك بۆ چەسپاندنی سەروەریی یاسا، مانای ئەوەیە ئەم پرۆسەیە پرۆسەیەكی هەمەلایەنە و پێویستی بەهاوكاری هەمەلایەنەی هەموو خەڵكی كوردستان و تەواوی هۆكارەكانی میدیا و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی هەیە، پرۆسەیەكە بە هەموولایەك سەردەخرێت و بەهەموو لایەكیش دەپارێزرێت، بۆیە كاتێك ئەم پرۆسەیە سەردەكەوێت ئەو كاتە سیحری نەمانی گەندەڵی دەبینین، ئەمەش تێگەیشتنە لەو پەیامەی نێچیرڤان بارزانی كە بۆ دژە گەندەڵی لە كەرتی دەرمان بە هەموو خەڵكی كوردستانی ڕاگەیاندووە و دەڵێت: (حكومەتی هەرێمی كوردستان ستراتیژیەتی نوێی هەیە، هیوادارم هەر لەئێستاوە ئەوانەی دەرمان دەهێنن بۆ كوردستان و یاری بەتەندروستی خەڵكی كوردستان دەكەن، لەوە تێبگەن كە ئەركی حكومەتی هەرێمی كوردستانە ڕێگەیان لێبگرێت و بەتەئكیدیش ڕێگەیان لێدەگرێت)، هەڵوەستە كردن لەسەر ئەم پەیامەی نێچیرڤان بارزانی، وردبوونەوەیە لە پەیامەكە بەوەی حكومەتی هەرێمی كوردستان ستراتیژیەتی نوێی هەیە بۆ دژایەتی گەندەڵی و، لەچوارچێوەی ئەم ستراتیژیەتە نوێیەدا ڕوودەكاتە ئەوانەی دەرمان دێننە كوردستان و یاریی بە تەندروستی خەڵكی دەكەن، ئاگاداریان دەكاتەوە كە حكومەتی هەرێمی كوردستان ئیتر لێیان قبوڵ ناكات، بە دیوێكی دیكەدا ئەم پەیامە كە لەم بۆنەیەدا ڕاگەیەنرا، ئەو ستراتیژە نوێیە كە هەموو بوارەكانی شەڕی دژە گەندەڵی لە كوردستان دەگرێتەوە و دەبێت بەهەموو لایەك هاوكاری ئەم ستراتیژە بین بۆئەوەی هەموو پێكەوە شەڕی دژە گەندەڵی ببەینەوە.