پرۆفیسۆر حەنا ئەرندت لەكتێبی(لەسەر شۆڕش...On Revolution) بەو جۆرە باسی شۆڕش دەكات، ئەگەر شۆڕشێك ئامانجی ئازادی نەبێت، بەشۆڕش لەقەڵەم نادرێت. سەبارەت بەمانا و تێگەیشتنیش لەچەمكی شۆڕش بەمجۆرە هەڵوەستەی لەسەر دەكات:(تێگەیشتنی هاوچەرخانە بۆ شۆڕش، پێوەندیيەكی پتەو و جیانەكراوەی بەو چەمكەوە هەیە كە دەڵێت شۆڕش واتە دەستپێكردنەوەی ڕێڕەوی مێژوو بەشێوەیەكی تازەو لەناكاو، شۆڕش چیرۆكێكی تازەیە، پێشتر نەبیستراوەو نەزانراوەو لەگەڵ دەسپێكی شۆڕشدا خۆی دەردەكەوێت، شۆڕش ئەو چەمكەیە كە پێش هەڵگیرسانی هەردوو شۆڕشە گەورەكەی ئەمریكاو فەرەنسا لەكۆتایی سەدەی هەژدەيەم ناسراو نەبوو، هیچ كام لەبەشداربووانی هەردوو شۆڕشەكە سەبارەت بەدرامای تازەی دوای شۆڕش پێشبینيیان نەبووە، واتە نەیانزانیوە ئایا ئەو شۆڕشە بەسەركەوتن یان كارەسات كۆتایی دێت، بەڵام هەر هێندە شۆڕش دەستی پێكرد ئاڕاستەی خۆی وەردەگرێت.. ئامانجی شۆڕشیش وەك (كوندورسیە) زۆر بەكورتی پێناسەی كردووەو دەڵێت، ((وشەی شۆڕش، تەنیا بەسەر ئەو شۆڕشانەدا پراكتیزە دەبێت كە ئامانجیان ئازادییە))، بەڵام پرسیاری گرنگ لەسەر پێناسەی ئازادی لای ئەم بیرمەندە چییە؟ بێگومان حەنا ئەرندت هەر لەو كتێبەداو سەبارەت بەشۆڕشی ئەمریكا كە ئەو بەئیلهام بەخشی شۆڕشی فەرەنسای دەزانێت و ئیلهامی شۆڕشی ئەمریكاش بەسەردەمی ڕۆشنگەری ئەوروپا گرێدەداتەوە، لەمبارەوە و لەسەر ئەو دوو شۆڕشە نووسیویەتی:(ژمارەیەكی هێجگار دیراسات و لێكۆڵینەوە لەسەر كاریگەری شۆڕشی ئەمریكا لەسەر شۆڕشی فەرەنساو هەروەها كاریگەی بیرمەندە ئەوروپیەكانی سەردەمی ڕۆشنگەری لەسەر ڕێڕەوی شۆڕشی ئەمریكا بوونی هەیە، هەر بۆ نموونە ئەنجوومەنی دامەزراندن لەشۆڕشی فەرەنسا مافەكانی مرۆڤی ڕاگەیاند، كە ئەمەش هاوشێوەی لائیحەی ئەو مافانەیە كە لەڤیرجینیا دوای شۆڕشی ئەمریكا دانران. سەركردەكانی شۆڕشی ئەمریكا كە بە باوكانی دامەزرێنەری كۆماری تازە ناودەبرێن، تیۆری مونتیسكۆیان بۆ جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان وەك گەورەترین داهێنان لەكۆمارە تازەكەدا پیادە كرد).
كەواتە ئەوەی ئەرندت لەسەر مانای ئازادی باسی دەكات و گرێی دەداتەوە بەتیۆرەكەی مونتیسكۆوە، واتە دەبێت ئامانجی شۆڕش بۆ بونیادی سیستمێكی لیبرال دیموكراتی بێت و ئازادی لەچوارچێوەی سەروەری یاسا ڕێكخرابێت، ئەمەش بەكورتی واتە:
1- جیاكردنەوەی ئایین لەسیاسەت
2- جیاكردنەوەی یاسا لەسیاسەت
ئەم دوو خاڵە كە دوو خاڵی زۆر گرنگن، ڤۆلتێر وتەنی ئەگەر مرۆڤ لۆژیكانە بیری لێبكاتەوە تەنیا ڕۆژێكی بەسەر بۆ ئەوەی لە ئەركەكانی مرۆڤ و ئامانجەكانی شۆڕش تێبگات، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە تا ئێستا توانراوە نەك بە ڕۆژێك، بەڵكو بەچەندین ساڵیش ئەم تێگەیشتنە دروست ببێت، بێگومان مێژوو پێمان دەڵێت نەكراوە، بەڵام لەگەڵ دەسپێكی شۆڕش ڕێڕەوی ئەم مێژووە تازەیە لەناكاو دەردەكەوێت و شۆڕش دەبێتە ئەو دابڕانەی كە دوو سەردەم لەیەكتری جیادەكاتەوە، هەربۆیە ئەگەر بۆ مێژوو بگەڕیێنەوە، هەست دەكەین دەسپێكی شۆڕشی ئەمریكا، مێژووی ئەمریكا بەسەر دوو قۆناخدا دابەش دەكات كە بریتین لەقۆناخی كۆلۆنیاڵی و قۆناخی دامەزراندنی كۆماری ئەمریكا، بەهەمان شێوە شۆڕشی فەرەنساش (لەگەڵ ئەوەی لەدوای شۆڕش بیرمەندان هەندێك ڕەخنە و تێبینیان لەسەر توندوتیژی و ئاژاوەكانی هەیە)، بەڵام دیسان شۆڕشی فەرەنسا بۆ سەرجەم مرۆڤایەتی دابڕانە لەنێوان دوو قۆناخی مێژووی مرۆڤایەتی، كە ئەویش كۆتایی هێنان بەقۆناخی دەسەڵاتی پادشایەتی و كەنیسە و دەسپێكی بونیادی سیستمی لیبرال دیموكراتی كە هیگڵ ئەم دەسپێكە وەك كۆتایی مێژوو پێناسە دەكات، واتە دەسپێكی گەیشتن بەئازادی و چڕكردنەوەی هەوڵەكان بۆ پاراستنی ئەو ئازادییە، ئەم بۆچوونە لەگەڵ ئەوەی وەك چەمكێكی فیكری لەوەوە سەرچاوەی گرتووە كە ئازادی لەسایەی سیستمی دامەزراوەیی لیبرال دیموكراتی دێتە دی و دەپارێزرێت، بەڵام بەدرێژایی زیاتر لە دوو سەدەی دوای هەردوو شۆڕشی فەرەنسا و ئەمریكا، لەگەڵ ئەوەی كۆمەڵگەی ڕۆژئاوایی لیبرال دیموكراتی نموونەیەكیان لەپیادەكردنی سیستمی سیاسیی پیادەكردووە، كە تا ئێستا و بەدرێژایی مێژوو مرۆڤایەتی لەم سیستمە باشتری پیادە نەكردووە، بەڵام دیسان كاتێك لەسەر ئاستی تێگەشتن بۆ ئازادی و هیوا خواستن بۆ پاراستنی ئازادی و كەرامەتی مرۆڤ هەست دەكرێت لەژێر سایەی سیستمی لیبرال دیموكراتیشدا، هێشتا ئازادی هەر مەترسی لەسەرە و هەوڵەكان بۆ ئەوەن مەترسیەكانی سەر ئازادی بڕەوێنرێتەوە.



كەواتە ئەم باكگراوەندە بۆ مێژوو و تێگەیشتن لەچەمكی شۆڕش بەرەو ئەوەمان دەبات، كاتێك باسی شۆڕش دەكەین و دەمانەوێت لەسەر شۆڕشێك هەڵوەستە بكەین و خوێندنەوەی بۆ بكەین، ئەوا گرنگە بەو جۆرە سەیری شۆڕشەكە بكەین وەك ئەوەی شۆڕش ڕووداوێك بووە و لەئێستامان دەپرسێتەوە، بۆیە لەم حاڵەتەدا دەبێت خوێندنەوەكە بەو شێوەیە بێت كە تەنیا مەبەست لەشۆڕشەكە بێت و شۆڕشەكە وەك ڕووداوێك بهێنرێتەوە گۆ، نەك بەتێڕوانینێكی مەزهەبی یان ئایدیۆلۆژی خوێندنەوە بۆ شۆڕشەكە بكرێت، بۆیە ئەگەر لەئاراستەی مەزهەبی یان ئایدیۆلۆژی دوور بكەینەوە، دەبینن خوێندنەوەی نوێ بۆ شۆڕش هەوڵدەدات فۆرمێك بۆ ئێستا بەشێوەیەكی تیۆری دابڕێژێتەوە، ئەم ئێستایە لەگەڕانەوەی بۆ ناو شۆڕش وەك ڕووداوێك یان دەسپێكی مێژوویەكی تازە، دووبارە دێتەوەگۆ و ماناو مەبەستی خۆی لەخوێندنەوەكە ئاشكرا دەكات و بەدیدێكی تازە لەماناو بەهای شۆڕشەكەو هۆكاری سەرهەڵدانی شۆڕشەكە دەكۆڵێتەوەو لەم باكگراوەندەوە یان لەم گەڕانەوەیەوە بۆ ناو شۆڕش سەردەمی شۆڕش تێدەپەڕێنێت و قۆناخی دوای شۆڕش و بونیادنانەوەی كۆمەڵگەو دامەزراندنی سیستمی دامەزراوەییە بۆ پاراستنی دەسكەوتەكانی شۆڕش كە پێش هەموویان پاراستنی ئازادییە، ئەم ئاڕاستەیە فێری ئەوەمان دەكات، كە گەڕانەوەمان بۆ مێژوو یان گەڕانەوەمان بۆ دووبارە هێنانەوە گۆی ڕووداوی شۆڕش و لێكۆڵینەوە لەسەر ماناو بەها و هۆكارەكانی سەرهەڵدانی شۆڕش، بۆ ئەوە نییە قۆناخی شۆڕشگێڕی لەئێستا بەپیرۆزتر بزانین یان ئێستا بەجیاواز لەقۆناخی شۆڕشگێڕی سەیر بكەین، نەخێر ئەم گەڕانەوەیە بۆ ئەوەیە بەردەوامی لەنێوان ئێستا و ڕابردوو دروست بكەین و بەخۆمان و نەوەكانی داهاتوو بڵێین قۆناخی شۆڕش و شۆڕشگێڕیمان تێپەڕاندووە و هاتووینە قۆناخێكی دیكە، بەڵام ئەم دوو قۆناخە لەگەڵ ئەوەی لێكجیاوازن، بەڵام یەك ئەوی دیكە ڕەتناكەتەوە، بەڵكو دوو قۆناخن كە شێوازی پێكەوەڕۆیی(التواصلی) لەڕەوڕەوەی مێژووی نەتەوە دروست دەكەن و دەبێت ئەو فیكرەی لەپێناوی ئازادی شۆڕشی بەرپاكردووە، هەمان فیكر بەردەوامی هەبێت بۆ ئەوەی لەچوارچێوەی بونیادی سیستمی دامەزراوەیی و لیبرالی و دیموركرتیدا لەسەر بنەمای سەروەریی یاسا ئازادی بپارێزێت، ئەمە بەرەو ئەوەمان دەبات بڵێین ئەگەر شۆڕشی فەرەنسا و شۆڕشی ئەمریكا بەرهەمی مۆدێرنە بن، ئەوا ئەقڵی مۆدێرنە پێویستە لەگەڵ قۆناخی تازەی كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی پێكەوەڕۆ لەگەڵ ئەم قۆناخە دروست بكات، چۆن لەكۆتایی سەدەی هەژدە ئەو ئەقڵە مێژووییەكی تازەی دروستكرد، ئەوا دەبێت هەمان ئەقڵ كە ئەقڵی مرۆڤایەتییە(نەك ئەقڵی ڕۆژئاوا بەتەنیا)، بەردەوامی بەو مێژووە تازەیە بدات و ڕێگە نەدات مێژوویەكی دیكە بەناوی دیكە دەست پێ بكات.
شۆڕشی ئەیلوول دروستكردنی دابڕانێك لەنێوان دوو قۆناخی مێژوودا
برنار گروتویزن لەكتێبی فەلسەفەی شۆڕشی فەرەنسا، ماناو بەهای شۆڕشەكە گرێدەداتەوە بەدەسپێكی سەردەمی ڕێنیسانس، واتە ئەو فیكرە ڕۆشنگەریەی بووە هەوێنی شۆڕش لەدیكارتەوە دەستپێدەكات تا دەگاتە مونتیسكۆ و ڕۆسۆ و ڤۆڵتیر، ئەم پێكەوە گرێدانەوەیەی گرۆتویزن ئەوەمان پێدەڵێت هەموو شۆڕشێك بەرهەمی بیركردنەوەیەكی نوێیە بۆ ڕەتكردنەوەی واقیعی پێشتر، بێگومان پێشتر بەمانای سیستمی پێشتر نا، بەڵكو بەمانای نەریتی ئەو سیستمانەی كە سەدان ساڵە ڕەگیان داكوتاوەو دوژمنایەتیان لەنێوان مرۆڤەكاندا دروستكردووە و مرۆڤەكان كە برای یەكترن بەدەستی یەكتری بەكوشتیان داون، بۆیە لەكتێبی فەلسەفەی شۆڕشی فەرەنسادا، ئاماژە بەوە كراوە كە شۆڕشی فەرەنسا كۆتایی بەسیستمێكی كۆن هێنا و سیستمێكی نوێی ڕاگەیاند، ئەو سیستمە كۆنەی كە سەردەمە تاریكەكانی ئەوروپای لەسەدەكانی ناوەڕاست بۆ ماوەی زیاتر لە1000 ساڵ لەئەوروپا بوونی هەبووە، لێرەوە ئەگەر فەلسەفەی شۆڕشی ئەیلوول بخەینەوە ناو ڕەتكردنەوەی واقیعی پێشتر، كە شۆڕشی ئەیلوولیش ئامانجی ڕەتكردنەوەی واقیعی پێشتر بووە، ئەوا هەست دەكەین واقیعی پێشتر لەشەڕی چاڵدێرانەوە دەست پێدەكات و ئەو فیكرەی شۆڕشی هەڵگیرساندنەوە بەرهەمی زیاتر لە400 ساڵ بووە، بیركردنەوە بۆ واقیعی پێشتر، واتە كۆتایی هێنان بەواقیعی چەوسانەوەو دەسپێكی واقیعی ئازادی و سەرفرازی، كە دەشڵێین ڕەتكردنەوەی واقیعی دوای شەڕی چاڵدێران، بێگومان ئەم ڕاستیە لەخەسەڵەت و سیماو ڕەفتاری ئەو سەركردەیە كە جەنابی بارزانی مستەفایە، بوونی هەبووەو بەكردەیی بۆ سڕینەوەی ئەو واقیعە لەهەموو پارچەكانی كوردستان خەباتی كردەوەو پێشمەرگەیەك بووە بۆ ڕەتكردنەوەی ئەو واقیعەو لەمەش گرنگتر لەدوای شكستی كۆماری كوردستان لە مهابادو چوونی بۆ یەكێتی سۆڤیەتی پێشان، جەنابی بارزانی نەمر بەرنامەی كۆماری ئازادی كوردستانی ڕاگەیاندووە، كە لەو كۆمارەدا كوردستان، كوردستانێكی ئازادی پێش شەڕی چاڵدێرانە، بۆیە لێرەوە ئەو مێژووە تازەیەی لەڕۆژی 11ی ئەیلوولی 1961 لەپڕ و بەشێوەیەكی تازە دەستی پێكردووە، دەسپێكی ئەو مێژووەیە كە دەمانخاتە سەر ئەو ڕێگایەی هەنگاو بۆ كوردستانێكی ئازاد هەڵبگرین، ئەوجا وەك لەدەسپێكی ئەم خوێندنەوەیە ئاماژەمان پێكرد، سەركردەكانی شۆڕش كاتێك شۆڕش دەست پێدەكەن، نازانن یان پێشبینی ئەوەیان پێ ناكرێت درامای تازەی دوای شۆڕش چۆن دەبێت، بۆیە كاتێك خوێندنەوە بۆ شۆڕش دەكەین بەتایبەتیش بۆ شۆڕشی ئەیلوول وەك شۆڕشی نەتەوەیەك، ئەوا خوێندنەوە بۆ دەسپێكی ئەو مێژووە تازەیە دەكەین كە بەرهەمی ئەو فیكرە ڕۆشنگەرەی نەوە لەدوا نەوەی ڕۆڵەكانی ئەم خاكەیە كە هەموو ئامانجیان ئەوە بووە قۆناخی پێشتر كۆتایی پێبێت و قۆناخی تازە و سەردەمی ئازادی دەست پێبكات، ئەمەش وەك زنجیرەیەك جۆرێك لەپێكەوەڕۆیی مێژووی خەباتی نەتەوە لەئێستا و ڕابردوودا پێكەوە گرێدەداتەوە، بەڵام شێوازی خەباتی هەر قۆناخێكیش لەوی دیكە جیادەكاتەوە، بەڵام جیاكردنەوە بە ئەڵقەیەك لەناو یەك زنجیرەدا، نەك بە دەرهێنانی ئەڵقەكە و پشتكردنە ئەو زنجیرەیەی كە مێژووی نەتەوەیەك بەقوربانیدان و گیانی ڕۆڵەكانی دروستی كردووە، بۆیە لەم ڕوانگەیەوە كاتێك ئەیلوول وەك ئەڵقەیەك لەنێو زنجیرەی شۆڕش و بەرخودانی نەتەوەیەك دەخوێنینەوە، ئەوا لە ئەیلوولیشەوە بۆ ئێستا ئەو زنجیرەیە هەر بەردەوامە، ڕاستە لەدوای شۆڕشی ئەیلوول شۆڕشی دیكە سەریهەڵداوە، بەڵام ئەوەی گرنگە شۆڕشەكانی دوای ئەیلوول و شۆڕشەكانی پێش ئەیلوول هەموویان وەك زنجیرەیەك سەیر بكەین و هەمووشیان لەیەك خاڵدا پێكەوە كۆبكەینەوە كە ئامانج ئازادی و بونیادی كوردستانێكی ئازادە، بەم ئاڕاستەیە دووچاری هەڵەیەكی گەورە دەبین ئەگەر شۆڕشی ئەیلوول لە ڕوانگەیەكی حزبی لایەنگیری شۆڕش یان دژی شۆڕش بخوێنینەوە، هەر بۆ نموونە ئەگەر تەنیا لەڕوانگەی حزبی پارتی دیموكراتی كوردستانەوە ئەم شۆڕشە بخوێنینەوە، ناتوانین مافی تەواو بە شۆڕشەكەو بەو زنجیرە مێژووییە بدەین كە شۆڕشی ئەیلوول ئەڵقەیەكیانە، هۆكاری سادەش بۆ ئەم خوێندنەوەیە بەچەند خاڵێك دیاری دەكەین:



1- ڕاستە ئەو كەسەی سەركردایەتی شۆڕشی ئەیلوولی كرد جەنابی بارزانی مستەفا بوو، هەر ئەویش دامەزرێنەری پارتی دیموكراتی كوردستان بووە كە ڕۆڵی سەرەكی لەشۆڕشەكەدا بینیوە، بەڵام ئەوەی لێرەدا پێویستە هەڵوەستەی لەسەر بكرێت ئەوەیە پێویستە ئەو فیكر و تێڕوانینە جارێكی دیكە بهێنینەوە گۆ كە جەنابی بارزانی مستەفا سەیری پارتی وەك حزبێكی سیاسیی پێكردووە، بارزانی نەمر حزبی بەئامرازێك زانیوە بۆ ڕێكخستنی خەباتی نەتەوەو كۆكردنەوەی هێزو تواناكان بۆ ڕەتكردنەوەی واقیعی پێشترو بونیادی واقیعێكی تازە، لای مستەفا بارزانی حزب بۆ حزبایەتی و دژایەتی یەكترو ڕەتكردنەوەی بەرامبەر نەبووە، بەڵكو حزب بۆ كۆكردنەوەو ئیعتراف كردن بووە بەوی دیكە، هەر لەسەر ئەم بنەمایەو پارتی وەك كۆكردنەوەی چەترێك بۆ بیروبۆچوونە جیاوازەكان دامەزراوە، واتە پارتیش وەك بەرهەمێكی دیكەی فیكرو خەباتی بارزانی دیسان ئامڕازێكە بۆ دروستكردنی ئەڵقەیەكی دیكە، كەواتە ئەگەر بەفیكر و تێڕوانینی بارزانی نەمر سەیری ئەیلوول بكەین، پارتی ئامڕازێك بۆ هەڵگیرسانی شۆڕش و شۆڕش شۆڕشی نەتەوەیەكە نەك تەنیا لایەنێكی سیاسی كە پارتی دیموكراتی كوردستانە.
2- ئەگەر سەرنج لەساڵانی شۆڕشی ئەیلوول بدەین بەتایبەتی 1961 - 1970 و ئیمزاكردنی ڕێككەوتنی ئادار، هەست دەكەین درامای تازەی واقیعی شۆڕش پارتی كردبووە تەنیا ئەكتەرێك، با ئەو ئەكتەرەش ڕۆڵی سەرەكی بینیبێت، هێزی پێشمەرگەی كوردستان كە هێزی هەڵسوڕێنەری شۆڕش بوو بۆ ئازادی و سەرفرازی، هەمووی پێشمەرگەی پارتی دیموكراتی كوردستان نەبوون، بەڵكو بێجگە لەخەڵكی بێ لایەن و سەربەخۆی كوردستان كە ئەندامی هیچ پارت و لایەنێكی سیاسیی نەبوون، چەند لایەنی سیاسی وەك حزبی شیوعی عێراق و كۆمەڵەی ژیانەوەی كورد(كاژیك) بیروبۆچوونی سیاسیی و ڕێكخستنی جیاوازیان هەبووەو پێشمەرگەی شۆڕشی ئەیلوول بوون.
3- لایەنێكی دیكە كە لە گەڕانەوەمان بۆ فیكر و بۆچوونی بارزانی بۆ حزب(بەتایبەتی پارتی) فێری دەبین ئەوەیە، كە حزبی سیاسی لەقۆناخی ڕزگاری نیشتمانیدا نوێنەرایەتی نەتەوەیەك دەكات، بۆیە نەبووەو ناكرێت حزبی سیاسیی ئەوجا هەر حزبێك لەچوارچێوەی بەرژەوەندی گشتی نیشتمانی و نەتەوەییدا لەگەڵ حزبەكانی دیكە یەكنەگرێتەوە، یان كێشەی ئەوان بەهی خۆی نەزانێت و لەكاتی تەنگانەو پێویستیدا هاوكارییان پێشكەش نەكات، ئەم خەسڵەتە لەڕەفتاری جەنابی بارزانی نەمر وەك سەركردەیەكی هەڵكەوتوو(نەك تەنیا سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان) بوونی هەبووە، بارزانی مستەفا پێش ئەوەی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان بووبێت، پێشمەرگەیەك بووە بۆ ڕەتكردنەوەی واقیعی پێشتر، لەهەر شوێنێك و لەهەر ناوچەیەكی كوردستان شۆڕشێك لەپێناوی ڕەتكردنەوەی ئەو واقیعە هەڵگیرسابێت، بەبێ ئەوەی حسابی بۆ ئەوە كردبێت بیروبۆچوونی سیاسیی ئەو شۆڕشە چییە، یان لەچ بەشێكی كوردستانە، ئەو پێشمەرگەی ئەو شۆڕشە بووە، لێرەدا ئەگەر سەرنج لەم ڕابردووە پڕ شكۆ و نەتەوەییەی بارزانی بدەین، دەكرێت ئاماژە بەوە بكەین، كاتێك شێخ ئەحمەدی بارزان، مەلا مستەفا بارزانی نارد بۆ هاوكاری شێخ مەحمودی حەفید، هەروەها ناردویەتی بۆ هاوكاری كوردەكانی باكوور، مەلا مستەفا بارزانی كە ڕووی كردە سلێمانی و لەگەڵ حزبی هیوا و تێكۆشەرانی سلێمانی هەنگاوی بۆ قۆناخی داهاتووی شۆڕشی دووەمی بارزان هەڵگرت، شێخ مەحمود و ئەندامانی حزبی هیوا و تێكۆشەرانی سلێمانی هاوكاری بارزانیان كرد و لەپێناوی هەڵگیرسانەوەی شۆڕش هەموو ئاسانكارییەكان بۆ كرد، لەشۆڕشی دووەمی بارزاندا و دوای ئەوەی شۆڕش پێویستی بەوە بوو سەركردایەتیەك سەركردایەتی بكات، بارزانی نەمر لیژنەیەكی بەناوی لیژنەی ئازادی دامەزراند، كە كۆماری كوردستانیش لە مهاباد دامەزرا، بارزانی نەمر خۆی و پێشمەرگەكانی پاسەوانی كۆمار و بەرگری لەكۆماری كوردستان كرد، بۆیە هەموو ئەمانە پێمان دەڵێن لەفیكر و بۆچوونی بارزانیدا حزب و شۆڕش ئامڕازێكن بۆ بەدیهێنانی ئازادی، بەڵام گرنگە بزانین ئازادی لەفیكری بارزانیدا چ بەهاو مانایەكی هەیە.



ماناو بەهای ئازادی
لە فیكر و بۆچوونی بارزانیدا
چەمكی ئازادی لەفیكری بارزانی مستەفادا، هەموو مافە سیاسیی و مەدەنی و كۆمەڵەیەتیەكان دەگرێتەوە، لەمەش زیاتر نەتەوەی ئازاد لە فیكری مەلا مستەفادا، ئەو نەتەوەیەیە كە دان بەبوونی نەتەوەو ئایینە جیاوازەكان بنێت، ئەوجا ئەو نەتەوەو ئایینە جیاوازانە لەچوارچێوەی یەك وڵاتدا پێكەوە بژین یان دراوسێ بن، بەپراكتیزە كردنی ئەم چەمكەش لەناو كۆمەڵگە، پێویستی بەچەند هەنگاوێك بووە كە بارزانی نەمر لەقۆناخی شۆڕشدا هەنگاوی بۆ هەڵگرتوون:
1- جیاكردنەوەی ئایین و سیاسیەت
2- جیاكردنەوەی سیاسەت و یاسا
ئەگەر سەرنج لەم دوو خاڵە بدەین، هەست بەلۆژیكی سیاسیانەی ئەو سەركردە مێژووییە دەكەین كە چۆن واقیعی وڵاتی خۆی خوێندۆتەوە و چۆن ئامانجی شۆڕشی لەئازادیدا چڕكردۆتەوە، بەدیوێكی دیكەدا مەلا مستەفا بارزانی بڕوای بەوە بووە، پێویستە كورد و كوردستانیەكان لەژێر دەستی داگیركارانی كوردستان ڕزگار بكرێن، دوای ڕزگار بوونیش دەبێت كوردستان ئازاد بێت و خەڵكی كوردستان هەست بەئازادی بكەن، ئەمە دروست وەك جۆرج واشنتۆن چۆن بیری لە سەربەخۆیی ئەمریكا كردۆتەوە، بێگومان جۆرج واشنتۆن و سەركردەكانی دیكەی شۆڕشی ئەمریكا بەتایبەتی تۆماس جیفرسۆن، بیری لەوە كردۆتەوە ئەم كۆمارە سەربەخۆیە پێویستە كۆمارێكی ئازاد بێت، هەربۆیە وەك لەپێشەوەی ئەم ڕاپۆرتە ئاماژەمان پێكردووە لائیحەی مافەكان كە دوای سەركەوتنی شۆڕش لەڤیرجینا ڕاگەیەنراون، بیرمەندی سیاسی ئەڵمانیا حەنا ئەردنت بەهاوتای ڕاگەیاندنی مافەكانی مرۆڤی دەزانێت كە دوای شۆڕشی فەرەنسا ڕاگەیەنراوە، لەمەش زیاتر حەنا ئەرندت لائیحەی مافەكانی ڤیرجینیا لەئیلهام بەخش بۆ شۆڕشی فەرەنسا دەزانێت كە ئەوانیش لائیحەیەك بەناوی مافەكانی مرۆڤەوە دەربكەن، لەم ڕوانگەیەوە ئەگەر بگەڕیێنەوە بۆ شۆڕشی ئەیلوول مەلا مستەفا بارزانی لەدوو قۆناخدا نەك هەر مافەكانی ڕاگەیاندووە، بەڵكو كۆمەڵێك دامەزراوەشی بۆ پاراستنی ماف و ئازادییەكان دامەزراندووە، تەنانەت مافی پاراستنی ژینگە و مافی گیاندارانیشی گرتۆتەوە، بۆیە لەدوو قۆناخدا و بەدوو شێوەی جیاواز، بارزانی مستەفا هەوڵیداوە كۆمەڵگەی ئازاد دروست بكات، یان ڕێوشوێنی پێویست بۆ بونیادی كۆمەڵگەی ئازاد بگرێتەبەر، ئەو دوو قۆناخەش بریتی بوون لە:
- قۆناخی شۆڕش و فەرمانڕەوایی لەناوچە ئازادكراوەكانی شۆڕش.
- قۆناخی بەیاسایی كردنی ئامانجەكانی شۆڕش كە لە ڕێككەوتنی ئاداری 1970 ڕەنگی داوەتەوە.
لەقۆناخی یەكەمدا كە قۆناخی شۆڕش و ڕێكخستنەوەی ژیانی كۆمەڵگەیە لەو ناوچانەی كە لەژێر كۆنترۆڵی شۆڕشدا بوون، ماف و ئازادییەكان بەیاسا بەمجۆرە پارێزرابوون:
1- حاكم ڕەئوف ڕەشید كە لەكابینەی شەشەمی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا وەزیری داد بوو، لەدیمانەیەكی گوڵاندا ڕاشكاوانە ئاماژەی بەوەكردووە كە ئەو لەسەردەمی شۆڕشی ئەیلوولدا لەبواری دادگا كاری كردووە و ئیش و كاری دادگا بەپێی یاسا بەڕێوەچووە و هیچ بنكەو بارەگایەكی حزبی دەستێوەردانی لەیاسا نەكردووە، هەر ئەمەش ئەو ئارامی و سەقامگیرییەی لەناوچە ئازادكراوەكانی شۆڕش لەزاخۆ تا خانەقین دروستكردبوو.
2- لەناوچە ئازادكراوەكانی شۆڕش جیاوازی نەتەوەیی و ئایینی بوونی نەبوو، هەموو وەك هاووڵاتی كوردستان هەژمار دەكران، بۆیە ئاسایی بوو سەرۆكی دادگای باڵای شۆڕش بەدەست هاووڵاتیەكی كوردستانیی كریستیانەوە بێت، هەروەها لەپێكهاتەی سەركردایەتی شۆڕش و لەناو ئۆرگانەكانی شۆڕشدا، هاووڵاتیانی موسڵمان و ئیزیدی و كریستیان، ڕێز لەهەموو ئایینەكان دەگیرا و لەسەر ئاستی نەتەوەییش هاووڵاتی كورد و كلد و ئاشور و توركمان پێكەوە دەژیان و هەمووشیان پێكەوە لەناو ئۆرگانەكان بەپێی لێهاتوویی خۆیان پلەو پۆستی خۆی هەبوو، بۆیە زۆر ئاسایی بوو لەناو سەركردایەتی پارتی و سەركردایەتی شۆڕش و لەفەرماندەی هێز و لق و ناوچەكان، هەمەڕەنگی ئایینی و نەتەوەیی ببینرێت، ئەوەی ئێستا بۆ شۆڕشی ئەیلوول جێگەی شانازییە كە ئەم هەمەڕەنگیە لەشەهیدەكانی كوردستانیشدا ڕەنگی داوەتەوە و بەدەیان و سەدان شەهیدی سەربەرزی شۆڕشی ئەیلوول لەبرا ئێزدی و كریستیان و كلد و ئاشور و توركمانەكانە، ئەم گیانی پێكەوە ژیان و تابەتییەش یەكتری قبوڵ كردن و پێكەوە ژیانی برایانە دروستی كردبوو.
3- لەشۆڕشی ئەیلوولدا بۆ یەكەمین جار مافی ئافرەت هەنگاوی بۆ هەڵگیرا، ڕێكخراوی یەكێتی ئافرەتانی كوردستان بۆ داكۆكی لەمافی ئافرەتان دامەزرا، ئافرەتان لەشۆڕشی ئەیلوولدا هەستیان بەئازادی دەكرد، بۆ هاوشێوەی لەیلا قاسم ئامادەبوون لەپێناو سەركەوتنی شۆڕشدا پەتی سێدارە لەمل بكەن، ئامادەبن ببنە پێشمەرگە و هاوشان لەگەڵ برا پێشمەرگەكانیان لەسەنگەری شەرەف و بەرگریدا بن، ئەمە بێجگە لەوەی بەهاوتای پێشمەرگە پیاوەكان، ئافرەتانی قارەمانی كوردستان و هاوسەر و دایك و خوشكی پێشمەرگە قارەمانەكان بوون، لەسەختی و ناخۆشیدا هاوبەشی ئەركە نیشتمانیەكانی باوك و برا و هاوسەرەكانیان بوون.
- لەقۆناخی دووەمدا كە قۆناخی بەیاسایی كردنی مافەكان بوو، قۆناخی گەیشتن بەئامانجی قۆناخی یەكەمی شۆڕش بوو، كە ئەوكات داواكردنی مافی ئۆتۆنومی بوو بۆ كوردستانی عێراق لەچوارچێوەی ڕێككەوتنی ئاداری 1970، لەو ڕێككەوتنەدا جیا لەوەی چوارچێوەی ڕێككەوتنەكە بۆ داكۆكی كردنە لەمافی گەلی كوردستان و گەلی كوردستان وەك گەلێكی یەكگرتوو سەیركراوە، لەهەمانكاتدا جیاوازییە نەتەوەیی و ئایینەكانی نەتەوە جیاوازەكانی كوردستان لەبەرچاو گیراوە، هەموو نەتەوە و ئایینە جیاوازەكان مافەكانی خۆیان لەڕێككەوتنی ئادار بۆ دیاریكراوە، بۆ شۆڕشی ئەیلوول جێگەی شانازییە ئەو مافانەی ئێستا لەدەستووری عێراق بۆ تێكڕای هاووڵاتیانی كوردستان بەكورد و توركمان و كلدو ئاشور و بە موسڵمان و ئێزدی و كریستیانەوە، دیاری كراوە، هەمان ئەو مافانە لەڕێككەوتنی ئاداریشدا تۆمار كراوە، بۆیە ناكرێت و ناشێت لەنێوان شۆڕشی ئەیلوول و ئێستا پێكەوەڕۆیەك (تەواسڵێك) نەبێت و ئێستا لەڕابردوو جیابكرێتەوە، یان نەگەڕێینەوە بۆ ڕابردوو لەو ڕابردووەوە هەنگاو بۆ ئاییندەیەكی پڕشنگدار هەموو پێكەوە هەڵنەگرینەوە.
ئەیلوول بۆ ئێستا
فەیلەسوفی هاوچەرخی ئەڵمانی ئەكسیل هۆنیس دەڵێت: (ناتوانین هۆشیاری خودی خۆمان پەرەپێبدەین ئەگەر ئیعتراف بەبەرامبەر نەكەین)، ئاماژە كردن بۆ قسەی ئەم فەیلەسوفە چڕكردنەوەی ئەو هۆشیارییە نیشتمانی و نەتەوەییەیە كە لەهەموو تاكێكی ئەم وڵاتە لەشۆڕشی ئەیلوولدا بوونی هەبووە، ئەویش ڕێزگرتن بووە لەیەكتری و ئیعترافكردن بووە بەیەكتری، كەواتە لەم خوێندنەوەیەمان بۆ شۆڕشی ئەیلوول مەبەستمان ئەوەنییە مێژووی شۆڕشی ئەیلوول بۆ خوێنەرانمان بگێڕینەوە، بەڵكو مەبەستمان ئەوەیە چۆن بەگیان و هۆشیاری سەردەمی شۆڕشی ئەیلوول ئێستا بخوێنینەوە و هەنگاو بۆ ئاییندە هەڵبگرین، واتە مەبەستمان ئەوەیە ئەو قۆناخە تێپەڕێنین و بەپێكەوەڕۆیی لەگەڵ جیاوازی قۆناخ و سەردەم، هەنگاو بۆ قۆناخێكی جیاواز هەڵبگرین، بۆیە لێرەوە بۆ قۆناخی ئێستامان دیسان دەگەڕێینەوە بۆ ئەو بنەمایەی كە بارزانی نەمر لەساڵی 1943 كاتێك شۆڕشی بارزانی دووەمی هەڵگیرساند، لەگەڵ یەكەم فیشەكی شۆڕش ئیعترافی بەگەلەكەی بەرامبەری كردووە كە گەلی عەرەبەو پێی ڕاگەیاندون كە شەڕی ئەو لەگەڵ گەلی عەرەب نییە، كورد و عەرەب بران، بۆیە شەڕی ئەو لەگەڵ ئەو ڕژێمانەیە كە برایەتی نێوان هەردوو گەلی عەرەب و كورد تێكدەدەن، ئەم ئیعتراف كردنەی بارزانی نەمر بەگەلی عەرەب، دۆستێكی زۆر و گەورەی لەوڵاتانی عەرەبی بۆ دروستكردین و خەڵكێكی زۆری عەرەب ڕێزیان لەشۆڕش و خەباتی شۆڕشەكانی كوردستان گرت، لەسەر ئاستی ناوخۆیی كوردستانیش ئیعترافكردنی بارزانی بەئایینی بەرامبەر و نەتەوەی بەرامبەر، وایكرد تەبایی و پێكەوە ژیان و سەقامگیری لەناو شۆڕش و لەناوچە ڕزگاركراوەكانی شۆڕش دروست بێت، لەسەر ئاستی سیاسیش ئیعترافی بارزانی نەمر بەو حزبە سیاسیانەی كە لەكوردستان هەبوون، وایكرد كە لەژێر چەتریی شۆڕشی ئەیلوولدا یەكڕیزی دروست بكات، تەنانەت لەكاتی هەڵەكردنیش بەرامبەر بەشۆڕش بارزانی نەمر ئەم ئیعترافكردنەی بەرامبەر ڕەتنەكردۆتەوە و بەلێبوردەیی یەكڕیزی ماڵی كوردستانی پاراستووە، بۆیە خوێندنەوەی شۆڕشی ئەیلوول و دووبارە بەگۆهێنانەوەی فیكر و چەمكەكانی بارزانی نەمر، بۆ هیچ لایەنێكی سیاسی لەمڕۆی كوردستاندا هەمووی پشتگیری نییە و هەمووشی ڕەخنە نییە، بەڵكو فیكر و چەمكەكانی بارزانی و پەندەكانی شۆڕشی ئەیلوول ئەو ئیرادە خێرەن كە دەكرێت هەموو لایەك خۆی لەسەر ڕێكبخاتەوەو هەنگاوی یەكەمی ئەم خۆڕێكخستنەوەیەش لەئیعترافكردن بەبەرامبەرەكەی لەسەر چەندی ئاستی جیاواز دەست پێدەكات، كە دەكرێت بەچەند خاڵێك ئاماژەی پێبكەین:
1- لەسەر ئاستی دامەزراوە دەوڵەتیەكان پێویستە هەموو دامەزراوە دەوڵەتیەكان ڕێز لەدەسەڵاتی یەكتری بگرن و هەموویان ملكەچی سەروەریی یاسا بن.
2- لەسەر ئاستی حزبەسیاسیەكان، دەبێت حزبی سیاسیی گەورە بێت یان بچووك ئیعترافی پێبكرێت، بێجگە لەگەلی كوردستان كەسی دیكە بۆی نییە قەوارەی حزبەسیاسیەكان پۆلین بكات، ئەم پۆلین كردنەش ئاكامی سندوقی دەنگدانەو دەبێت هەموو حزبەكان ڕێزی لێبگرن.
3- لەسەر ئاستی ئایینی دەبێت هەموو ئاینەكان ڕێزیان لێ بگیرێت و جیاوازی لەنێوانیاندا نەكرێت.
4- لەسەر ئاستی نەتەوەیی، وەك سەرۆك مسعود بارزانیش بەهاوشێوەی بارزانی نەمر ئیعترافی بەوەكردووە، كە نەتەوە هەر نەتەوەیەو نەتەوەی كەمینەو زۆرینە بوونی نییە و دەبێت هاووڵاتیانی كوردستان لەمافەكاندا یەكسان بن، دەبێت ئەمە بەردەوام بێت و زیاتر لەتایبەتمەندی ئەو نەتەوانەی لەگەڵ كورد لەكوردستان دەژین، دەبێت ئەم ئیعترافكردنە وردەكاریش بگرێتەوە.
5- لەسەر ئاستی ڕەگەز (نیر و مێ) دەبێت ئیعتراف بەمافەكانی ئافرەت بكرێت بەهاوتای مافەكانی پیاو لەكۆمەڵگەدا، ئەم مافانە ڕاستە بوونیان هەیەو لەسەر ئاستی دامەزراوە باڵاكانی هەرێمی كوردستان ئیعترافیان پێكراوە، بەڵام دەبێت بەیاسا ئەو مافانە بپارێزرێت.