((كۆمەڵگەی كراوە، هەوڵێكە بۆ گەڕان بەدوای پراكتیزەكردنی میتۆدی زانستی ڕەخنەگرانە و ئاقڵانە بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی كۆمەڵگە، دەیەوێت پرانسیپەكانی بونیادنانەوەی كۆمەڵگەی دیموكراتی شیبكاتەوە، ئەو پرانسیپانەی ناویان لێنراوە ((ئەندازەی كۆمەڵایەتی تەدریجی) لەبەرامبەر ((ئەندازەی كۆمەڵایەتی یۆتوبیادا))، كۆمەڵگەی كراوە هەوڵدەدات هەندێك لەو ئاستەنگانە لابەرێت كە دەبنە ڕێگر لەبەردەم چارەسەركردنی كێشەكان و دووبارە بونیادنانەوەی كۆمەڵایەتی بەشێوەیەكی ئەقڵانی. ئەم باسە ڕەخنە لەو فەلسەفە كۆمەڵایەتیانە دەگرێت كە بەشێوەیەكی بەرفراوان دژی ڕیفۆرمی دیموكراتین.. كۆمەڵگەی كراوە كەهێزی ڕەخنەگرانەی مرۆڤ لێوەی سەرچاوە دەگرێت، هەوڵێكە بۆئەوەی ئەوە پیشانبدات كە هێدمەی وەرچەرخان لەكۆمەڵگەی داخراوەوە بۆ كۆمەڵگەی كراوە یەكێكە لەو هۆكارانەی كە لەوانەیە ببێتە هۆكاری سەرهەڵدانی ئەو بزاڤانەی كە هەوڵیان داوە و تائێستاش هەوڵدەدەن ئەم شارستانییەتە بڕوخێنن و بمانگێڕنەوە بۆ كۆمەڵگەی داخراو، كۆمەڵگەی كراوە هەوڵدەدا و هاوكاریمان دەكات بۆ ئەوەی زیاتر لەفیكری شمولی تێبگەین، هەروەها یارمەتیمان دەدات بۆئەوەی لەبایەخی درێژەدان بەخەباتمان بۆ ڕووبەڕووبونەوەی فیكری شمولی بەردەوام بین)).

كارل پۆپەر



پرۆفسیۆر فوئاد زەكەریا لەو پێشەكیەی بۆ كتێبی (العقل و الثورة)ی هیربەرت ماركۆزی نووسیوە دەڵێت، ماركۆز لەم كتێبەدا دەیەوێت باسی یاسای وەرچەرخانمان لەچەندایەتیەوە بۆ چۆنایەتی لای هیگڵ بۆ بكات و دەیەوێت ئەوەمان پێ بڵێت كە ئەم یاسایە چەمكی وەرچەرخانی تەدریجی ڕەتدەكاتەوەو جەخت لەسەر وەرچەرخانی كتوپڕ و ڕیشەیی و لەناكاو دەكاتەوە، زەكەریا دەڵێت لێرەوە ماركۆز ڕاستەوخۆ دەمانباتە بواری سیاسەت و ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كە ئەم یاسایە(یاسای وەرچەرخان لەچەندایەتیەوە بۆ چۆنایەتی) دژی بیرۆكەی ڕیفۆرمە و ئامانجی گۆڕانی ڕادیكاڵانەیە، یاساكەی هیگڵ بانگێشەیە بۆ نەهێشتی كۆن و گۆڕینییەتی بۆ دژی بەشێوەیەكی گشتی))، بەڵام ئەوەی لێرەدا پرسیاری گرنگ هەڵدەگرێت ئەوەیە ئایا هیربەرت ماركۆز مەبەستی لەگۆڕانكاری ڕیشەیی و لەناكاو چییە، ئایا مەبەستی لەنەهێشتنی كۆن و گۆڕینی بارودۆخ بۆ دژی ئەو كۆنە چییە؟ بێگومان هیربەرت ماركۆز لەسەرجەم كتێبەكانیدا جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە ئەو بەم مانایانە یاسای وەرچەرخانی چەندایەتی و چۆنایەتی بەكارهێناوە:

1- هیربەرت ماركۆز هەوڵیداوە بەدووبارە خوێندنەوەی لایەنی جەدەلی لەفەلسەفەی هیگڵیدا، فەلسەفە وەك ڕەتكردنەوە و ڕەفزكردنی بارودۆخی وەزعیی ڕاهین پێناسە بكاتەوە، ڕەتكردنەوەی ئەو بارودۆخەش لای ماركۆز دژایەتیكردنی كۆمەڵگەی سەرمایەداری و كۆمەڵگەی لیبرال دیموكراتی بووە، ئەمەش مانای ئەوەیە هەوڵەكانی ماركۆز و هاوڕێكانی ((نەوەی یەكەمی قوتابخانەی فرانكفۆرتی) بۆ ئەوەبووە كە سیستمی دیموكراتی و كۆمەڵگەی كراوە بگۆڕن بۆ سۆشیالیستی، واتە گەڕانەوە بۆ فەلسەفەی ماركسی بەشێوەیەكی نوێ. بیانووی ئەوان بۆ گۆڕینی كۆمەڵگەی دیموكراتی ئەوە بووە (ئەو حكومەتانەی ئێستا لەوڵاتانی ڕۆژئاوا كاری كۆمەڵگە بەڕێوە دەبەن، بایەخ بە بەرژەوەندی تاك دەدەن، ململانێی گەورە لەنێوان تاكەكان هەیە، ئەم ململانێیە بواری ئەوەی نەهێشتۆتەوە بیر لەبەرژەوەندی گشتی بكرێتەوە) لەمەش زیاتر حكومەتە دیموكراتیەكان بەهۆی بایەخدانیان بەكێشەی دەرەكی و مەترسی هەڵكشانی مەدی شیوعیەت، مرۆڤی تاك ڕەهەندیان دروستكردووە، كە تەنیا بیر لەكاركردن و بژێوی ژیانیان دەكەنەوە و هەست بەو چەوسانەوەیە ناكەن كە لەسەریانە.

2- هیربەرت ماركۆز و هاوڕێكانی بەجەختكردنەوەیان لەسەر ئەوەی كە بارودۆخی وەزعی ڕاهین، دەبێت رەتبكرێتەوە واتە كۆمەڵگەی لیبرال دیموكراتی ڕۆژئاوا، كە بڕوایان بەڕیفۆرمی كۆمەڵگە هەیە لەسەر بنەمای دیموكراتی و ئەقڵانی، ئەوا ڕیفۆرمی دیموكراتیانەی تەدریجی ناتوانێت كێشەكانی كۆمەڵگە چارەسەر بكات، بۆیە پێویستە ڕیفۆرمی دیموكراتیانە بگۆڕێت بۆ گۆڕانی ڕیشەیی كتوپڕ، ئەمەش واتە ڕووخانی سیستمی لیبرال دیموكراتی و بونیادی دەوڵەتێكی مەركەزی بەهێز هاوشێوەی دیكتاتۆریەتی پرۆلیتاریا، ئەمەش لەو ڕوانگەیەوە كە ماركس دەڵێت،(ئەگەر ئەركی فەیلەسوفەكان هەتا ئێستا تەفسیركردنی جیهان بووبێت، ئەوا لەئێستا بەدواوە دەبێت بیر لەگۆڕینی جیهان بكەنەوە)، بێگومان دیارە مەبەستی ماركس لەگۆڕینی جیهان، گۆڕینی جیهانی لیبرال دیموكراتی بووە بۆ جیهانی دیكتاتۆریەتی پرۆلیتاریا.

سەرهەڵدانی فیكری دژ بەسیستمی دیموكراتی

لەناو كۆمەڵگەی دیموكراتیدا

كارل پۆپەر لەكتێبی كۆمەڵگەی كراوەدا ڕەخنەی ماركس بۆ جوولەكە بەوجۆرە پیشاندەدات، بەوەی ماركس ڕەخنە لەجوولەكە دەگرێت لەبەر ئەوەی جوولەكە پێیانوایە دەبێت حكومڕانی بۆ ئەو گەلە بێت كە خوا دەستنیشانی كردووە(شعب اللە المختار)، بەڵام ماركس خۆشی چینێك دەستنیشان دەكات و حكومڕانی تەسلیمی ئەو چینە دەكات كە چینی پرۆلیتاریایە، بۆیە پرسیاری ئەوە لەماركس دەكات ئایا جیاوازی نێوان (چینی دەستنیشاكراو و گەلی دەستنیشانكراو چیە؟)، ئەمەش مانای ئەوەیە فەلسەفەی ماركسی بێجگە لەبوونی چینێك ئەوانی دیكە ڕەتدەكاتەوە و سەرجەم فرەیی كۆمەڵگە لەنێو چینی پرۆلیتاریادا دەتوێنێتەوە، بەمانایەكی دیكە چۆن ماركس كۆمەڵگە لەیەك چین و یەك بیروبۆچووندا بچووك دەكاتەوە، بەهەمان شێوە ماركسیەكان و ئەوانەشی بەخۆیان دەڵێن چەپی تازە، كۆی دامەزراوەكانی كۆمەڵگەی دیموكراتی و شێوازی ڕیفۆرمی ئەقڵانی و دیموكراتیانە ڕەتدەكانەوە و داوا دەكەن كۆی سیستمە سیاسیەكە بگۆڕێت و سیستمێكی دیكەی جیاواز بێتە ئاراوە كە تەنیا دیموكراتی لەسندوقی هەڵبژاردندا بچووك دەكاتەوە، هەر بۆیە لەهەموو وڵاتانی ڕۆژئاوا(ئەوروپای ڕۆژئاواو ئەمریكای باكوور) هەروەها لە دەوڵەتانی تازە پێگەیشتووی وڵاتانی ئەمریكای لاتین و ئەفریقیا و دەوڵەتانی سۆڤیەتی پێشوو، هەموو ئەو حزب و گرووپە سیاسیانەی بەمجۆرە دژایەتی سیستمی دیموكراتی و هەنگاوەكانی ڕیفۆرمی دیموكراتیانە دەكەن، دەبینن لەسەر یەك ئەقڵیەت بانگێشە بۆ گەندەڵی و سەركوتكاری سیستمە دیموكراتیەكان دەكەن، هەربۆیە ئەگەر بەمیتۆدی لیڤی شتراوس، بگەڕێینەوە بۆ بونییەی ئەقڵی هەموو ئەو بیروبۆچوونانەی كە بەئاراستەی ڕەتكردنەوەی سیستمی دیموكراتی(بەمانای سیستمی دامەزراوەیی و ئابووری بازاڕ) بیردەكەنەوە، هەستدەكرێت هەموویان هێندەی بڕوایان بە ڕەتكردنەوەی وەزعی ڕاهین و تێكدانی بارودۆخی ئێستای سیستمی دیموكراتی هەیە، هەرگیز بڕوایان بەوە نییە لەناو سیستمە دیموكراتیەكە پرۆسەی بونیادنان و ڕیفۆرمی دیموكراتیانە بەردەوام بێت، بۆیە هەتا ئەگەر سیستمی دیموكراتی وەك بەرهەمی ئەقڵی مۆدیرنە كە توانی شۆڕشی تەكنۆلۆژیا لەجیهاندا بەرپا بكات، بگاتە ئەو ئاستەی ئازادی لەهەموو جیهاندا فەراهەم بكات و كۆمەڵگە بگەیەنێتە قۆناخی كۆتایی مێژوو، ئەوا هەڵگرانی ئەو بیروبۆچوونانە هەر دژی ئەو سیستمە دیموكراتیە ڕادەوەستن و بانگێشە بۆ گۆڕانی ڕیشەیی دەكەن، ئەمەش واتە ڕووخانی سیستمە دیموكراتیەكە، ئەم حاڵەتە لەنیوەی دووەمی سەدەی نۆزدە لەفەرەنسا بووە هۆكاری سەرهەڵدانی فەلسەفەی وەزعی لەسەر دەستی ئۆگست كۆنت، ئەو گەیشتە ئەو قەناعەتەی پێویستە بارودۆخی ئاژاوەی سیاسی و كۆمەڵایەتی كە لەئاكامی شۆڕشی فەرەنسا هاتۆتە ئاراەوە چارەسەر بكرێت و قۆناخی شۆڕش و تێكدان دابخرێت و قۆناخی بونیادی سیستم و ئاوەدانكردنەوە دەست پێبكاتەوە، ئۆگست كۆنت تەنیا بڕوای بە پێشكەوتن نەبوو، بەڵكو جەختی لەسەر بایەخی سیستم و سەقامگیری دەكردەوە، ئەمەش لەو ڕوانگەیەوە پێشكەوتن مانای هەنگاو هەڵگرتنە لەقۆناخێكەوە بۆ قۆناخێكی باڵاتر، بۆیە نابێت مانای ئاژاوە و ناسەقامگیری بگرێتەوە، ئەم بۆچوونانەی ئوگست كۆنت كە بووە بنەمایەك بۆ بونیادی فەلسەفەی وەزعی، بووە دەسپێكی ڕێكخستنەوەی كۆمەڵگەی مۆدیرنە، هەربۆیە پێشكەوتنەكانی كۆمەڵگەی مودێرنە وەك بەرهەمی ئەو فەلسەفە وەزعیە سەیردەكرێن كە ئوگست كۆنت لەنیوەی دووەمی سەدەی نۆزدە هێنایە ئاراوە، بەڵام ئەگەر سەیری موناقەشە و لێدوانە فیكرییەكان بكەین، هەست دەكەین ئەوانەی بڕوایان بە فەلسەفەی ڕەتكردنەوە و ڕووخان هەیە، زۆر بەتوندی دژی هەردوو قوتابخانەی فەلسەفەی وەزعی و فەلسەفەی شیكاری ئینگلیزی ڕادەوەستنەوە و پێیانوایە ئەم دوو فەلسەفەیە ڕۆژئاوا بەرەو لێكهەڵوەشانەوە دەبات، لەكاتێكدا ئەوەی ئەقڵی ڕۆژئاوا وەك بەرهەمی ئەقڵی مۆدێرنە پێی گەیشتووە لەمێژووی مرۆڤایەتیدا بێ وێنەیە، سەبارەت بەمەزندەكانی لێكهەڵوەشانەوەی كۆمەڵگەی لیبرال دیموكراتی ڕۆژئاوا، كارل پۆپەر لەكتێبی (گەڕان بەدوای جیهانێكی باشتردا) ئاماژە بەوە دەكات چۆن لەسەر چەمكی (لێكهەڵوشانەوەی ڕۆژئاوا) هەڵوەستەی كردووە و لەمبارەوە نووسیوویەتی: (داوای لێبوردن ئەكەم كە ناونیشانی باسەكەم ئەم پرسیارەیە (ڕۆژئاوا بڕوای بەچییە؟)، بەڵام كاتێك، بیر لەمێژووی زارەوەی (ڕۆژئاوا) دەكەمەوە، لام سەیرە ئەم چەمكە لەدوای وەرگێڕانی كتێبەكەی شبنلجەر بەناونیشانی (نەمانی ڕۆژئاوا) بڵاوبۆەوە، كە لەچاپە ئینگلیزیەكەیدا بووە بە(لێكەهەڵوەشانەوەی ڕۆژئاوا)، لەگەڵ ئەوەی من نامەوێت خۆم بەشبنلجەرەوە گرێبدەمەوە، لەبەر ئەوەی لای من شبنلنجەر نەك هەر پەیامبەرێكی ساختەبووە بۆ ئەو پیشبینەی كە بە لێكهەڵوەشانەوەی ڕۆژئاوا كردویەتی، بەڵكو ئەو لێكهەڵوەشانەوەی ڕاستەقینەی خستۆتە ڕوو، كە ئەویش لێكهەڵوەشانەوەی ڕۆژئاوا نییە، بەڵكو ئەو، ئەو پێشبینیانەی ئاشكرا كردووە كە تێكشكانی ویژدانی فیكری زۆر لەبیرمەندانی ڕۆژئاوا دەخاتە ڕوو، ئەوانەی هەوڵدەدەن خەڵكی تینوو بۆ مەعریفە بە بەكارهێنانی وشەی بریقەدار چەواشە بكەن، بەكورتی ئەوانە ئەو خەڵكانەن كە سەدەیەك پێش ئێستا شۆبنهاوەر بەكارەساتی فیكری ئەڵمانی ناوی بردوون))، لەوانەیە لەخوێندنەوەی ئەم پەرەگرافەی پۆپەر و پرسیاركردنی (ئایا ڕۆژئاوا بڕوای بەچی یە؟) كە خۆی بەناونیشانێكی دزراوی نووسەری (كۆمەڵگەی كراوەی) دەزانێت، كە بێگومان هەر مەبەستی خۆیەتی، دەیەوێت دوو سەردەم پێكەوە گرێبداتەوە:







یەكەمیان: سەردەمی نووسینی كتێبی كۆمەڵگەی كراوە كە ئەو لەكۆتایی سییەكانی سەدەی ڕابردوو نوسیوویەتی، ڕژێمی فاشیەتی بەدوژمنی كۆمەڵگەی كراوە داناوە.

دووەم: سەردەمی دوای نازیەت و دوای سەركەوتنی ڕۆژئاوا بەسەر فاشیەت و بەرپاكردنی شۆڕشی تەكنۆلۆژیا، لەبەر ئەوەی ئەم باسەی لەساڵی 1958 پێشكەشكردووە، لەم سەردەمەشدا ئەو خەڵكانەی بەدوژمنی كۆمەڵگەی كراوە داناوە كە لەچوارچێوەی قوتابخانەی فرانكفۆرتی بانگێشەیان بۆ فەلسەفەی ڕەتكردنەوە كردووە و دژایەتی فەلسەفەی وەزعی و فەلسەفەی شیكاری ئینگلیزیان كردوو و پێیان وابووە كە ڕۆژئاوا لێكهەڵدەوەشێت، بەڵام وەك مێژوو سەلماندی، دوای نزیكەی 31 ساڵ بەسەر ئەو باسەی پۆپەردا لەبری ئەوەی ڕۆژئاوا هەڵوەشێتەوە، دیواری بەرلین ڕووخا و بلۆكی سۆشیالیستی هەڵوەشایەوە.

لێرەوە ئەگەر ئەم پرسیارە بوروژێنین، ئایا هۆكاری سەرهەڵدانی ئەم بیرۆكانەی كە دژایەتی سیستمی دیموكراتی دەكەن لەناو كۆمەڵگەی دیموكراتی چین؟ ئەوا دەگەینە ئەو بڕوایەی لەبەر ئەوەی كۆمەڵگەی كراوە بەرهەمی سیستمی لیبرال دیموكراتیە و ئەم سیستمەش ژینگەیەكە بۆ پیشاندانی توانای ڕەخنەگرانەی تاكەكان، ئەوا زۆر ئاساییە لەناو كۆمەڵگەی ڕۆژئاوا بەئازادی بیرە دژەكانی دژ بەسیستمی دیموكراتی گەشە بكات و هەروەها بەئاسانیش بڵاو ببنەوە، هەر بۆ نموونە هەموو بەرهەمە فیكرییەكانی هیربەرت ماركۆز لەویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و لەسەر لایەنە سلبیەكانی كۆمەڵگەی ئازاد و دیموكراتی ئەمریكا هاتوونە ئاراوەو، هەر لەژێر دەسەڵاتی حكومەتی دیموكراتی ئەمریكاشدا، كتێبەكانی بەئازادی چاپكراون و بەجیهاندا بڵاوبوونەتەوە، ئەمەش چۆن ئێستا سەركردەی گروپە ئیسلامیە توندڕەوەكان لەكاتێكدا ناتوانن لەوڵاتەكانی خۆیان بمێننەوە، بەناچاری ڕوودەكەنە ژینگە ئازادەكەی ڕۆژئاوا، بەڵام لەناو ئەو ژینگە ئازادەی ڕۆژئاوا فیكرێك بەرهەم دەهێنن كە هەموو ئامانجی ئەوەیە ئەو ئازادییە بڕووخێنت كە خۆی بەناچاری پەنای بۆ بردووە، هەروەك چۆن ئوسامە بن لادن سوودی لەژینگەی ئازادی ڕۆژئاوا وەرگرت و توانی گەورەترین كارەسات دروست بكات، كە كارەساتی 11ی سێپتەمبەر و تەقاندنەوەی سەنتەری بازرگانی جیهانی بوو لە نیویۆرك.

فیكری ڕەتكردنەوە و گۆڕانكاریی ڕیشەیی

لەسێبەری ئەزموونی دیموكراتی كوردستاندا

بڕوا بوون بەدیموكراتی، تەنیا بەشداریكردن نییە لەپرۆسەی هەڵبژاردن و بەدەستهێنانی چەند كورسیەك، بەڵكو بڕوابوونە بە بنەماكانی گەمەی دیموكراتی و ڕێزگرتن، لەو یاسا و دامەزراوانەی ئەو سیستمە بەرهەمی هێناون، بۆیە كاتێك حزب یان بزووتنەوەیەكی سیاسی لەژینگەیەكی لەمجۆرە بێتە ئاراوە و بەئاشكرا بانگێشە بۆ گۆڕینی ڕیشەیی سیستمە سیاسیەكە بكات و بە ڕووكەشیش خۆی بەشێك بێت لەكۆی گشتی پرۆسەی سیاسیی لە وڵاتدا، ئەوا ئەم پرۆسەیە دەبێت لەناو كایەی فێڵی دیموكراتی و فێڵكردن لەدیموكراتی خۆی یەكلایی بكاتەوە، ئەم یەكلایی كردنەوەیەش مێژوو حكومی لەسەر دەدات نەك بانگێشەی ئەم لایەنی سیاسیی دژی لایەنێكی سیاسیی دیكە، بۆیە گرنگە لەم حاڵەتە لەسەر هەردوو لایەنی فێڵی دیموكراتی و فێڵكردن لەدیموكراتی هەڵوەستە بكەین.

فێڵی دیموكراتی و فێڵكردن لەدیموكراتی

بیرمەندی گەورەی مەغریبی پرۆفیسۆر محەمەد سەبیلا لەوەڵامی پرسیارێكی گوڵاندا و سەبارەت بەهەڵكشانی ڕەوتە ئیسلامیەكان لەپرۆسەی هەڵبژاردنی وڵاتانی عەرەبیدا لەدوو لایەنەوە هەڵوەستەی لەسەر زارەوەی (فێڵ) كرد، یەكەمیان (فێڵی مێژوو) كە ئەو پێی ڕاگەیاندنین بەمانا هیگڵیەكەی بەكاری ناهێنێت، دووەمیان (فێڵی دیموكراتی)، لەیەكەمیاندا مەبەستی ئەوەبوو، ئەوەی پێی دەڵێن بەهاری عەرەبی، ئێستا لەڕووكاردا شتێكمان پیشاندەدا و لەگەوهەردا شتێكی دیكە، ئەم جیاوازییەی نێوان ڕووكار و گەوهەری ناو لێنا (فێڵی مێژوو)، واتە مێژوو لەم قۆناخە شتێكمان پێدەڵێت كە تەنیا ڕووكارە و گەوهەرەكەی شتێكی دیكەیە، سەبارەت بەهەڵكشانی ڕەوتە ئیسلامیەكانیش و سەركەوتنیان بە پەیژەی سندوقی دەنگداندا بۆ دەسەڵات، ئاماژەی بەوەكرد، ئەمەش فێڵی دیموكراتیە، ڕاستە دیموكراتی بەسندوقی دەنگدان فیكرێكی دژ بەدیموكراتی دەباتە دەسەڵات، بەڵام دیموكراتی تەنیا سندوقی دەنگدان نییە و پرۆسەیەكی موتەكامیلە، هەر بۆیە ئەوەی بەرێگەی سندوقی دەنگدان دەگاتە دەسەڵات ئەگەر دوای گەیشتنی بۆ دەسەڵات بەتەواوی پرۆسە دیموكراتیەكە پابەندبوو، ئەوە فێڵی دیموكراتی سەركەوت و هێزێكی نادیموكراتی گۆڕی بۆ هێزێكی دیموكراتی، خۆ ئەگەر ئەو هێزە نادیموكراتیە بیەوێت فێڵ لەدیموكراتی بكات و خۆی بڕوای بەدیموكراتی نەبێت و بیەوێت وەك هێزێكی دیموكراتی خۆی نمایش بكات تەنیا لەبەر ئەوەی لەهەڵبژاردن بەشداری كردووە، ئەوا فێڵ لەدیموكراتی ناكرێت، هەروەك چۆن هیتلەریش نەیتوانی فێڵی لێ بكات، سەبارەت بەفێڵی مێژووش بەو مانایەی محەمەد سەبیلا لەدیمانەكەی گوڵاندا بەكاری هێناوە، ئەو مەبەستی ئەوەبوو، ئەگەر ئەو گۆڕانكارییانەی وڵاتانی عەرەبی بەمانای وشە بەهار بێت و دەسپێكی قۆناخی ڕۆشنگەری و ئەقڵانی بێت لەوڵاتانی عەرەبی، ئەوە پێویستە ڕووكار و گەوهەری هاودژ نەبن، بەڵام ئەگەر هاودژبن، ئەوا ئەوەی ئێستا لەم مێژووەدا بانگێشەی بۆ دەكرێت، سبەینێ شتێكی دیكەمان پێ دەڵێت، كەواتە ئەم ئەزموونەی (فێڵی دیموكراتی و فیڵكردن لەدیموكراتی) لەماوەی لەسەدەی بیستەم هەتا ڕووخانی دیواری بەرلین دوو هاودژ بوون لەناو كۆمەڵگەی دیموكراتی بوونیان هەبووە، بەڵام بەڕووخانی دیواری بەرلین دەركەوت ئەو بیروبۆچوونەی دەیویست فێڵ لەدیموكراتی بكات لەبەردەم فێڵی دیموكراتی چۆكی دەدا و لەبری ئەوەی دیموكراتی لەبەریەكهەڵوەشێت، هەڵگرانی فیكری شمولی و دوژمنانی دیموكراتی لەبەریەك هەڵوەشان.







بۆیە لێرەوە شتێكی ئاساییە لەئەزموونی هەرێمی كوردستانیشدا بیروبۆچوونێكی سیاسیی دەربكەوێت، كە هەوڵبدات فێڵ لەدیموكراتی بكات یان لەناو پرۆسەی سیاسی دیموكراتیدا داوای نەمانی سیستمی دیموكراتی بكات، بۆیە لەم حاڵەتەدا پێویستە ئەوانەی دەیانەوێت فێڵ لەدیموكراتی بكەن، دەبێت ڕووبەڕووی فێڵی دیموكراتی ببنەوە، ئەمەش بەو مانایەی هەموو ئەو میكانیزمانەی دیموكراتی بواری پێداوە هەڵگرانی فیكری شمولی و لایەنگرانی گۆڕانی ڕیشەیی و لەناكاو پەنای بۆ بەرن، دەبێت لەناو سیستمە سیاسیەكە بواریان پێ بدرێت تاقی بكەنەوە و لەگەڵی ڕابێین، هەر بۆ نموونە ئێستا ئەو بیروبۆچوونە لەكوردستان بوونی هەیە كە بەئاشكرا داوای ڕووخانی سیستمی دیموكراتی هەرێمی كوردستان دەكەن، ئەمەش ناشارنەوە و بەوجۆرە ئاماژەی بۆ دەكەن ئەم ڕژێمە سەركوتكارە و تۆتالیتارە و خۆسەپێنە، بۆیە دەبێت ڕژێمی خۆسەپێن و سەركوتكار و تۆتالیتار بڕووخێنرێت، ئەم وەسفانەی لایەنێكی وەك بزووتنەوەی گۆڕان بۆ حكومەت و دامەزراوە شەرعیەكانی هەرێمی كوردستانی دەكەن، هەمان ئەو وەسفانەن كە ماركۆز، سیستمی لیبرال دیموكراتی هاوتای ڕژێمی فاشیەت دەكات و دەڵێت: (لەسەردەمی جەنگدا(مەبەستی جەنگی جیهانی دووهەمە) ئەوە ئاشكرا نەبوو، ئەو هێزەی توانی بەهۆی باڵادەستی تەكنۆلۆژی و ئابوورییەوە فاشیەت تێكبشكێنێت، خۆی پشتگیری ئابورییەك دەكات كە فاشیەتی بەرهەم هێناوە.. توندوتیژی و سەركوتكاری فیكری شمولی هاندەرن بۆ بونیادی كۆمەڵگە لەسەر بنەمای سەركوتكاری لیبرالی.. ئەمەش ئەو ئەركە دەخاتە سەر شانی تیۆری ڕەخنەیی و ڕەخنەگرانی كۆمەڵگە كە ئاراستەكانیان یەك پێبگرن و لیبرالیزم بەسەركوتكاری و شمولیەتەوە گرێبدەنەوە)، كەواتە ماركۆز وەك مامۆستای هەڵگرانی بیروبۆچوونەكانی ڕەتكردنەوەی سیستمی دیموكراتی لیبرالی، داوا لەقوتابیەكانی دەكات كە تیۆرە ڕەخنەییەكانیان و ڕەخنەگرەكانیان ئاراستەی هەوڵەكانیان یەكبخەن بۆئەوەی لیبرالیزم گرێبدەنەوە بەسەركوتكاری و شمولیەت، هەر بۆیە كاتێك دەبینە شاهیدی ئەو هەوڵانەی كە ئێستا بۆ ناشرینكردنی حكومەت و ئەزموونی دیموكراتی هەرێمی كوردستان دەدرێت، لەسەرەتا هەست بەنامۆبوونێك دەكرێت، بەڵام پاش ئەوەی دەگەڕێینەوە بۆ ئەو سەرچاوانەی كە لەسەدەی بیستەم بۆ ناشرینكردنی لیبرالیزمی، بۆمان دەردەكەوێت، هەڵگرانی گۆڕانی ڕیشەیی و گۆڕینی سیستەم دەقاودەق پشت بەنەقڵكردنی هەمان ئەو بۆچوونانە دەبەستن كە لەماوەی 60-80 ساڵی ڕابردوو لەئەوروپا و ئەمریكا بازاڕ گەرمی بۆكراوە و لەدوای ڕووخانی دیواری بەرلینیشەوە فەشەلی خۆی ئیعلان كردووە، بۆیە لەم حاڵەتەدا، دەبوو لەبری ئەوەی پشت بەنەقڵ ببەستن، باشتر بوو پشت بەئەقڵ ببەستن و بەشێوەیەكی ئەقڵانی و زانستی كۆمەڵگەی خۆیان بخوێننەوە، نەك تەنیا پشت بەنەقڵكردن ببەستن، ئەدۆنیس شاعیر و بیرمەندی گەورەی عەرەب لەكتێبی (الثابت و المتحول) ئاماژە بە گەورەترین ئاستەنگ دەكات كە بۆتە هۆكاری دواكەوتنی ئەقڵی عەرەبی بە(پشت بەستن بەنەقڵ و پشتكردن لەئەقڵ) بەو جۆرە ئەو ئاستەنگە شرۆڤە دەكات كە عەرەب هێندەی پشت بەنەقڵ دەبەستێت، پشت بەئەقڵ نابەستێت، هەر ئەمەش وایكردووە كە لەجیهانی ئەمڕۆدا عەرەب خاوەنی هیچ نەبێت و جێگە دەستی بەهیچ شارستانییەتێكی ئەم جیهانەوە دیار نەبێت، لەم چوارچێوەیەدا و لەڕوانگەی نەقڵكردنەوە، هەندێك نموونە دەخەینە ڕوو كە لایەنێكی سیاسی وەك بزووتنەوەی گۆڕان هەوڵیداوە ئەزموونی حكومڕانی كوردستان و هەردوو حزبی سەرەكی پارتی و یەكێتی لەناو ڕای گشتی پێ پیشانبدات:

1- بێجگە لەسوریا و هەرێمی كوردستان لەهیچ شوێنێكی جیهاندا حزب و حكومەت تێكەڵاوی یەكتری نین، بۆیە حكومەتی هەرێمی كوردستان لەڕژێمی بەعسی سوریا دەچێت. هیربەرت ماركۆزیش دەڵێت هیچ جیاوازییەك لەنێوان فاشیەت و لیبرالیزمدا نییە.

2- هیچ جیاوازییەك لەنێوان مەكتەبی سیاسیی حزبە كوردییەكان و مەجلیسی قیادەی سەورەی حزبی بەعسی عێراق نییە. ماركۆزیش دەڵێت هەردوو حزبە سەرەكیەكەی ئەمریكا لەسەر ئاستی دەرەكی لەترسی مەترسی شیوعیەت تەفاهومیان هەیە، بەڵام لەسەر ئاستی ناوخۆ زۆر بەزەحمەت لێك جیادەكرێنەوە و هەردووكیان یەك كڵێشەن، ئەمەش مانای ئەوەیە هەردوو حزبی دیموكراتی و كۆماری ئەمریكا وەك یەك حزب وان و پێكەوە لەحزبێكی تۆتالیتار دەچن، كە بزووتنەوەی گۆڕانیش هەمان تەعبیر بۆ پارتی و یەكێتی بەكاردەهێنێت.

3- دوای دەركەوتنی گۆڕانكارییەكانی بەهاری عەرەبی كە لەتونسەوە دەستی پێكرد، بانگێشەی ئەوە دەكرا، جیاوازی لەنێوان حكومەتی هەرێمی كوردستان و تونس نییە، كە میسر دەستی پێكرد گۆڕا بۆ بەراورد لەنێوان میسر و كوردستان، كە لیبیا دەستی پێكرد، دەیانگوت حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەزموونی قەزافی دووبارە دەكاتەوە.

4- هەر لە سەرووبەندی گۆڕانكارییەكانی بەهاری عەرەبی هەوڵەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ وەڵامدانەوەی داخوازی هاووڵاتیان و كۆتایی هێنان بەخۆپیشاندان، ئەو بەزمە هاتە ئاراوە كە حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەزموونی دەوڵەتی پۆلیسی دووبارە دەكاتەوە و دەیانوت ئێستا لەكوردستان نموونەی دەوڵەتی پۆلیسی پیادەدەكرێتەوە.

5- دوایین ناوو ناتۆرە كە بۆ ئەزموونی حكومڕانی هەرێمی كوردستان هەڵبژێراوە و ئێستا بازاڕ گەرمی بۆ دەكرێت، ئەوەیە لە كوردستان بونیادی جمهوری ویراسی بونیاد دەنرێت، كە بێگومان هاوكات لەگەڵ بەرەو پێشەوەچوونی گۆرانكارییەكان و زیاتر هەنگاو هەڵگرتن بۆ دیموكراتی، ناوو ناتۆرەی زۆری دیكە بۆ ئەزموونی دیموكراتی هەرێمی كوردستان دەدۆزرێتەوە.







بەڵام ئەوەی جێگەی پرسیارە ئایا تاچەند ئەم هەوڵانە دەچنە چوارچێوەی پرۆسەی ڕەخنەگرتن لەكۆمەڵگەی دیموكراتیدا؟ بێگومان هەموو ئەمانە دەچنە بازنەی ڕەخنەوە، لەبەر ئەوەی كۆمەڵگەی دیموكراتی بەرهەمی هەڵە و ڕاستكردنەوەیە، هیچ شتێك یان هەنگاوێك لەكۆمەڵگەی دیموكراتیدا نییە لایەنی باش و خراپی نەبێت، تەنانەت بەو لایەنە زانستیانەشەوە كە یاساكانی فیزیا و سروشتی لەسەر جێبەجێ دەكرێت، نەك سیستمی ڕێكخستنی كۆمەڵگە كە هیچ كاتێك وەك یاساكانی فیزیا و سروشت ورد نین، بۆیە مێژووی دەوڵەتانی لیبرال دیموكراتی، مێژووی هەوڵدان و ڕاستكردنەوەیە، بەداهێنانە زانستیەكانیشەوە، كە ئێستا لەبواری بایلۆژی گەیشتۆتە ئاستی كۆپی كردنی مرۆڤ، ئەم كۆپی كردنەش هەڕەشە لەسەرتاسەری ئازادی مرۆڤایەتی دەكات و هەموو جیهان بە ناوەندە ئایینی و عەلمانییەكانەوە لەهەوڵی ئەوەدان، سنوورێك بۆ ئەم داهێنانە زانستیە دابنرێت و ڕێگەی لێ بگیرێت و بڵاو نەبێتەوە، هەروەك چۆن ماوەی نزیكەی 70 ساڵە هەموو جیهان سەرقاڵی ئەوەیە لایەنە سلبیەكانی وزەی نیوكلیاری كۆنترۆڵ بكات بۆئەوەی كارەساتێكی دیكەی هاوشێوەی هیرۆشیما و ناكازاكی دووبارە نەبێتەوە، لەم ژینگەیەدا كە ژینگەی كۆمەڵگەی كراوەیە بۆ ڕەخنە، ئامانجی ڕەخنەش لەم كۆمەڵگەیە بۆ ڕاستكردنەوەی هەڵەكانە، هەر بۆیە هەتا ڕەخنەكان بەمجۆرە بن لەكۆمەڵگەی كراوەدا ڕەخنە داینەمۆی هەڵسوڕانی تاك و كۆمەڵگە دەبێت، بەڵام كە هەوڵدرا فێڵ لەڕەخنە بكرێت و ڕەخنە بكرێتە چەكێك بۆ ڕووخانی سیستمە دیموكراتیەكە، ئەوا ئەوانیش هەمان چارەنووسی هیربەرت ماركۆزیان دەبێت، كە وەك جۆرج تەرابیشی لەپێشەكی كتێبی مرۆڤی تاك ڕەهەند ئاماژەی پێكردووە، كاتی ئەوە هاتووە كە بۆچوونەكانی ماركۆز بەدرۆ بخرێنەوە، ماركۆز پێیی وابوو ماوەی 100 ساڵە لەكۆمەڵگەی ڕۆژئاوا هێزی كلاسیكی بۆ شۆڕش (مەبەستی پرۆلیتاریایە) بوونی هەیە، كەچی شۆڕش لەكۆمەڵگەی ڕۆژئاوا دروست نابێت، هۆكاری ئەم نائومێدیەی كە ماركۆز پێی گەیشت ئەو ئازادییە بوو كە كۆمەڵگەی لیبرال دیموكراتی بەرهەمی هێنابوو، ڕاستە لەهەموو كۆمەڵگەیەكدا بەگشتی و لەكۆمەڵگەی لیبرال دیموكراتی بەتایبەتی خەڵكی تینو بۆ مەعریفە زۆرن، بەڵام كاتێك مەعریفە بۆ چەواشەكردنی خەڵك بەكار دێت، ئەوا خەڵك بەبێ دەنگی لەسەر سندوقی دەنگدان وەڵامی پێویستی ئەو بۆچوونە سیاسیانە دەداتەوە كە ئامانجیان ئەوەیە سیستمی دیموكراتی لەڕیشەوە هەڵتەكێنن، هەر ئەمەش تاكە ڕێگەیە بۆ هەرێمی كوردستان كە دەبێت هێندەی دیكە بایەخ بەئازادی و ئازادی ڕادەربڕین و ئازادی تاك و خۆشگوزەرانی كۆمەڵگە بدرێت، بۆئەوەی ئەو بۆچوونانەی بەئاشكرا ئەزموونی دیموكراتی كوردستان بەڕژێمەكانی وڵاتانی عەرەبی و فاشیەت پێناسە دەكەن، خەڵك لەسەر سندوقی دەنگدان وەڵامی پێویستیان بداتەوە، پۆپەر گووتەنی كۆمەڵگەی كراوە هێندە بەهێزە، كاتێك ڕووبەڕووی نەیارانی كۆمەڵگەی كراوە دەبێتەوە، بەدوای خاڵە لاوازەكانیان ناگەڕێت، بەڵكو لەبەهێزترین خاڵەوە ڕووبەڕوویان دەبێتەوە، ئەو خاڵەش ئەوەیە كە مرۆڤایەتی ئازادیی بەهیچ شتێكی دیكە ناگۆڕێتەوە.