نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ ئەنجومەنی باڵای خانمان كۆدەبێتەوەو وێڕای دووپاتكردنەوەی پاڵپشتی خۆی بۆ دۆزی ئافرەتان، هۆكاری دواخستنی ئاوڕدانەوە لەو پرسە گرنگە بۆ «پێكهێنانی حكومەت و كۆكردنەوەی ئامار و داتای پێویست و توێژینەوەی مەیدانی لە بارەی پرسی ژن» دەگەڕێنێتەوە.
گۆڤاری گوڵان بەپێویستی زانی، ئامار و داتاكانی توندوتیژی بەرامبەر بە ئافرەتان، هەروەها رێكار و پێشنیارەكان بۆ بنبڕكردنی ئەو دیاردە ناشارستانییە لە كارێكی مەیدانیدا رووماڵ بكات.
كۆبوونەوەی سەرۆكی حكومەت لەگەڵ ئەنجومەنی باڵای خانمان
ئێوارەی رۆژی 6/8/2012 بەڕێز نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان سەردانی ئەنجومەنی باڵای خانمانی كردوو لەگەڵ سەرۆك و ئەندامانی ئەو ئەنجومەنە كۆبووەوە. لەم كۆبوونەوەیەدا سەرۆكی حكومەت گوێی لە كێشە و پرسەكانی تایبەت بە ئەنجومەنی باڵای خانمان گرت و رایگەیاند، هەفتەی داهاتوو لە كۆبوونەوەیەكی تایبەتی ئەنجومەنی وەزیرانی حكومەتی هەرێمی كوردستان، پرسی ژنان و رەوشی ئێستای ژن لە هەرێم بەگشتی و پرسی كوژرانی (نیگار رەحیم) لەگەرمیان، كە دەنگدانەوەیەكی گەورەی بەدوای خۆیدا هێنا، تاوتوێی دەكرێت.
هەر لەو كۆبوونەوەیەدا، سەرۆكی حكومەت هۆكاری دواخستنی چالاكییەكانی كابینەكەی بۆ چارەسەری پرسی خانمان، بۆ «پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت و كۆكردنەوەی ئامار و داتای پێویست و توێژینەوەی مەیدانی لە بارەی پرسی ژن» گەڕاندەوە، بۆئەوەی بتوانن پلانێكی گونجاو بۆ جێبەجێكردن رابگەیەنن».
پێشتر لە لێدوانێكی رۆژنامەگەریدا سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای خانمان (پەخشان زەنگەنە) گوتبووی:»ماوەی (8) مانگە‌ ئەنجومەنەكەمان هیچ كۆبوونەوەیەكی نەكردووە».



نێچیرڤان بارزانی:
هەموو پێویستییەك بۆ كاراكردنی
ئەنجوومەنی خانمان فەراهەمدەكرێت
لەمیانەی یەكەم كۆبوونەوەی ئەنجومەنی باڵای كاروباری خانمان لەگەڵ سەرۆكی حكومەتدا،(پەخشان زەنگەنە) ئاماژەی بۆ ئەو كێشانە كرد كە رووبەڕووی ئەنجومەنەكەیان بووەتەوەو باسی هەریەك لەپرسی پێداویستییەكانی ئەنجومەن لەڕووی یاسایی و ئیداری و جێبەجێكردنەوە كرد، بە پێویستیشی زانی بە ئیرادەی سیاسیی و بڕیاری ئەنجومەنی وەزیران پشتیوانییان بكەن بۆ جێبەجێكردنی ئەو ستراتیژییەتەی،كە ئەنجومەن بە مەبەستی بەرەو پێشبردنی رەوشی ژنان، ئامادەیان كردووە.
وەك لە راگەیەندراوی كۆبوونەوەكەدا هاتووە، سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان رایگەیاندووە، ئەوان وەك حكومەت هەموو هەوڵێكیان دەخەنەگەڕ بۆ ئامادەكردنی یاسای ئەنجومەنەكە و وەڵامی ئەرێنی داواكارییەكانیان دەدەنەوە، هەروەها گوتوویەتی «هەموو پێویستییەك بۆ كاراكردنی ئەو ئەنجومەنە فەراهەم دەكەین».
یاسای بەرەنگاربوونەوەی خێزان لەتوندوتیژی و كۆسپەكانی بەردەمی
یاسای ژمارە (8)ی ساڵی 2011 - یاسای بەرەنگاربوونەوەی خێزان لە توندوتیژی لە هەرێمی كوردستان. ئەم یاسایە پشت بە حوكمی بڕگەی (1) لە ماددەی (56)ی یاسای ژمارە (1)ی ساڵی 1992ی هەمواركراو، لەسەر داوای ژمارەی یاسایی ئەندامانی پەرلەمانی كوردستان لە دانیشتنی ئاسایی ژمارە (28)ی رۆژی 216/2011 بڕیاری دەرچوواندنی دراوە. لە (10) ماددە پێكهاتووە، سزاكانی سەرپێچیكردن لەو یاسایەشدا دەستنیشان كراون. بەڵام پرسیار ئەوەیە بۆچی تا ئێستا یاساكە جێبەجێنەكراوە؟
پەرلەمانتار هاژە سلێمان جێگری سەرۆكی لێژنەی بەرگری لە مافی ئافرەت، لەوەڵامی ئەو پرسیارەدا دەڵێت» پار لێژنەی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژیی خێزانی لەلایەن پەرلەمانی كوردستانەوە هەمواركرا، ئەوەی كە زیاتر شوێنی سەرنجی كۆمەڵگەیە، دواكەوتنی جێبەجێكردنی یاساكەیە، كەتا ئێستا جێبەجێنەكراوە، بۆ نموونە لەیاساكەدا بەندێك هەیە كە دەڵێت: دادگایەكی تایبەت بە توندوتیژیی خێزانی هەبێت، ئەو دادگایەش كە لەناو یاساكەدا جێگیرمان كردبوو، بریتی بوو لەوەی كە ئەو دادگایە لەدادوەر و لێكۆڵەرەوەی داد و سەرجەم فەرمانبەرانی ژن پێكبێت، لەڕووی یاساییەوە دادگای تایبەتمەند بە توندوتیژیی خێزانی سەر بە ئەنجومەنی دادوەری دەبێت، هۆكاری دواكەوتنی جێبەجێكردنی یاساكەش دروست نەبوونی ئەو دادگا تایبەتمەندەیە، كە بەداخەوە تائێستا ئەو دادگایە دروست نەبووە» .
ئەنجومەنی دادوەری لەتوانایدا نییە
دادگایەكی تایبەت بەتوندوتیژی خێزانی دابمەزرێنێت
پەرلەمانتار هاژە سلێمان جەخت لەوە دەكاتەوە كە بۆ ئەو مەبەستە بەدواداچوونیان كردووەو بۆیان دەركەوتووە كە ئەنجومەنی دادوەری لەمانگی (9ــ ی 2011)دا فەرمانی دامەزراندنی ئەو دادگا تایبەتمەندەی داوە، بەڵام «تائێستا بەشێوەیەكی كارا ئەم دادگایە نەچۆتە بواری جێەجێكردنەوەو نەتوانراوە ئەم دادگایە پێكبهێنرێت»، گوتیشی «ئێمە بۆئەم مەبەستە لەمانگی (4 ـی2012) سەردانی ئەنجومەنی دادوەریمان كرد و وتووێژێكی دوور و درێژمان كرد، ئەنجومەنی دادوەری پێیڕاگەیاندین كە ئەوان لەتوانایاندا نییە دادگایەكی لەو شێوەیە دابمەزرێنن، چونكە ئەوەندە كارمەندی یاسایی، بەتایبەتی دادوەری شارەزایان نییە لەم دادگایەدا بیخەنەكار، لەبەر ئەوە تائێستا وەك پێویست نەیانتوانیوە ئەو دادگایە بخەنە بواری كاركردنەوە» .
جێگری سەرۆكی لێژنەی بەرگری لە مافی ئافرەت لە پەرلەمانی كوردستان، ئەوەشی خستەڕوو كە هەر لە بەدواداچوون و هەوڵەكانیان بەردەوام بوون و گوتی :»دووهەفتە پێش ئێستا نووسراوێكمان لە ئەنجومەنی دادوەری بەڕێزەوە پێگەیشت، كە ئەوان ئامادەن لەسەرجەم دادگاكاندا رۆژێك بۆ كەیسەكانی توندوتیژیی خێزانی دەستنیشان بكەن و دادوەری ئافرەت و لێكۆڵەرەوەی دادی ئافرەتیش دەستنیشان بكەن، بەڵام دیارە ئێمە وەك لێژنەی ژنان پێمانوایە كە پێویستە دادگا تایبەتمەندەكە پێكبهنرێت، بۆ ئەوەی بەشێوەیەكی رێكوپێك كەیسەكان بەڕێوە بڕوات» .
دامەزراندنی پێكهاتەیەك لەپۆلیسی ئافرەت
جێبەجێكردنی یاساكە دوادەخات
ئەو پەرلەمانتارە ئاماژە بۆ خاڵێكی دیكە لەناو یاساكەدا دەكات كە بریتییە لەوەی پێكهاتەیەك لە پۆلیسی ئافرەت دروستبكرێت بۆ بەدواداچوونی كەیسەكان، كە سەربە بەڕێوەبەرایەتیی توندوتیژی دەبێت، گوتیشی « ئێمە بۆ ئەم مەبەستەش سەردانی بەڕێز وەزیری ناوخۆمان كردو بەدواداچوونی خۆمان لە وەزارەتی ناوخۆ ئەنجام دا، وەزیری ناوخۆش ئاماژەی بەوەدا كە رێژەی پۆلیسی ئافرەت زۆر كەمە، چونكە بەڕێوبەرایەتیی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی لەسەرجەم شارو شارۆچكەكاندا هەن، ئەوەش پێویستی بە پۆلیس ئافرەتی زۆر هەیەو ئەو رێژە زۆرەی پۆلیسی ئافرەتیشیان نییە، لەبەر ئەوە ئەم خاڵەش بۆتە هۆی دواكەوتنی جێبەجێكردنی یاساكە».



دابونەریت و ئاستی وشیاریی كۆمەڵگە ڕێگرێكی گەورەیە لەوەی ئافرەت كێشەی خۆی لەدادگا چارسەر بكات
هەر لە درێژەی ئاخافتنەكەیدا بۆ گوڵان، جێگری سەرۆكی لێژنەی بەرگری لە مافی ئافرەت لە پەرلەمانی كوردستان، «دابونەریت و كەلتووری كۆمەڵگە»ی بە ڕێگرێكی گەورە زانی بۆ ئەوەی ئافرەت نەتوانێت كێشەی خۆی بباتە دەرەوە، یان لەدادگا چارسەری بكات، گوتیشی «نەریتێك هەیە خەڵك كێشەی ناوماڵی خۆیان نابەنە دەرەوەی ماڵ، یان ناچن لەدادگاكان چارەسەری كێشەكەیان بكەن، ئەمە بێجگە لەوەی كە كۆمەڵگەی ئێمە هەتا ئێستا بەشێوەیەكی تەواو وشیارییان بەرامبەر یاساكە نییە، چونكە بەر لە دەرچوونی یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژیی خێزانیش، هەندێك یاسای عێراقی هەبوون كێشەكانیان پێ چارەسەر دەكرا، وەك (قانون الجزاء، قانونی عقوباتی ئێراقی) بە پێویستیشی زانی لەئاستێكی بەرفراواندا كۆمەڵگە سەبارەت بەگشت یاساكان وشاربكرێتەوە، بۆ ئەوەی تاكەكانی بتوانن كێشەكانیان لە رێگەی یاساوە چارەسەر بكەن.
ئامارەكانی بەڕێوەبەرایەتیی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی و ماڵی داڵدەی ئافرەتانی هەڕەشەلێكراو
بەڕێوەبەرایەتیی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی بەرامبەر بە ئافرەتان، ئاماری چوار مانگی یەكەمی ساڵی 2012 لە هەرچوار پارێزگاكەی هەرێمی كوردستان بەم شێویە دەخاتەڕوو:
(15) حاڵەتی كوشتنی ئافرەتان، (11) حاڵەتی خۆكوشتنی ئافرەتان، (120) حاڵەتی سووتانی ئافرەتان، (27) حاڵەتی خۆسووتاندنی ئافرەتان و (204) حاڵەتی ئەشكەنجەدانیان تۆمار كردووە. هەر لەو ماوەیەش (876) ئافرەت سكاڵایان تۆماركردووەو (48) ئافرەتیش رووبەڕووی «گێچەڵی سێكسی» بوونەتەوە .
بەڕێوەبەری ماڵی داڵدەی ئافرەتانی هەڕەشەلێكراویش بەم جۆرە ئامارەی شەش مانگی یەكەمی دەخاتەڕوو:
لەشەش مانگی یەكەمی ساڵی 2012 واتا لە (1-1-2012) هەتا (30-6-2012) ژمارەی حاڵەتەكان (257) حاڵەت بوون كە ڕوویان كردۆتە ماڵی داڵدەی ئافرەتانی هەڕەشەلێكراو، هەشت حاڵەتیش ڕەوانەی دەزگای چاكسازی كراون، هەشت حاڵەتیش تەنیا ڕاوێژكاریان ویستووە، لەبەر ئەوەی شوێنی خۆیان ئارام بووە.
گوڵان بەپێویستی زانی، ئامار و داتاكانی توندوتیژی بەرامبەر بە ئافرەتان، هەروەها رێكار و پێشنیارەكان بۆ بنبڕكردنی ئەو دیاردە ناشارستانییە لە تەوەرێكی بەرفراواندا رووماڵ بكات.
میكانیزمەكانی جێبەجێكردنی یاساكە دیاریكراون، بەڵام كاریان بۆ نەكراوە
هەر سەبارەت بە هەمان پرس، عەلی كەریم سەرۆكی ئەنستیوتی كوردستان بۆ مافەكانی مرۆڤ بەم جۆرە رای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی:
«ئیمە دەرچوونی یاساكە بە هەنگاوێكی گرنگ بۆ داكۆكیكردن و پاراستنی مافەكانی هەمووان دەزانین، بەتایبەتی ژن و منداڵ لەناو خێزاندا، بەڵام بەداخەوە لەبەر ئەم هۆكارانە كاری پێناكرێت، كە لەچەند خاڵدا ئاماژەی پێدەكەم :
1. دەسەڵات و دامەزراوە جۆراوجۆرەكانی جێبەجێكردنی یاساكە بە پۆلیس و دادگاشەوە بڕوایان پێی نییە .
2. كۆمەڵگە نازانێت یاسایەكی وا هەیەو بە ناوەڕۆك و بەند و بەشەكانی هۆشیار نییە.
3. میكانیزمەكانی جێبەجێكردنی یاساكە دیاریكراون، بەڵام كاریان بۆ نەكراوە، بەتایبەتی دروستكردنی دادگایەكی تایبەتمەند بە توندوتیژیی خیزان.
4. میدیا و رۆشنبیران و دەستەبژێری كۆمەڵگەی مەدەنی و زانكۆكانیش بێباكن بەرامبەر یاساكەو جێبەجێكردنی و ئامادەكردنی كۆمەڵگە بۆ قبووڵكردنی یاساكەو پابەندبوون پێیەوە.
5. پەرلەمان خۆی لە جێبەجێنەكردنی یاساكە بێدەنگ كردووە.
6. خەڵكێكی زۆر بە بێئاگایی دژایەتیی یاساكە دەكات و بە ناوزڕاندنی دەزانێت.
ئەوەی توندوتیژی دژی ئافرەت ئەنجامدابێت وسكاڵای لەسەر تۆماركرابێت، بەفەرمانی دادوەر دەستگیر كراوە
بەڕێوەبەری ماڵی داڵدەی ئافرەتانی هەڕەشەلێكراو بەهار رەفیق، لە وەڵامی ئەو پرسیارەدا كە ئایا بەهۆی توندوتیژی بەرامبەر بەئافرەتان كەس سزا دراوە، بە گوڵانی گوت :»ئەو كەیسانەی كە ڕەوانەی لای ئێمەكراون، یان هەر ئافرەتێك كە هاتبێتە لای ئێمەو سكاڵای یاسایی لەسەر كەسێ تۆماركردبێت كە توندوتیژی لەدژی بەكارهێناوە، ئەوا تۆمەتبار بەفەرمانی دادوەر دەستگیر كراوە، یان هەر ئیجرائاتێكی یاسایی كە پێویست بووبێت بەرامبەری كراوە، واتا ئەوەی كە توندوتیژی دژی ئافرەت ئەنجامدابێت و سكالای لەسەر تۆماركرابێت، ڕاستەوخۆ دەستگیركراوە».
گوتیشی «لەو كەیسانەی كەلای ئێمەن، كەمترین رێژەیان توندوتیژیی جەستەیین، واتە زۆربەیان رووبەڕووی توندوتیژی دەروونی و مەعنەوی بوونەتەوە».




چالاكوانی بواری مافەكانی ژنان (كازیوە ساڵح)، رای وایە «ئەو توندوتیژییەی ڕووبەڕووی ژنی كورد دەبێتەوە لە كوشتن و توندتیژیی فیزیكی و ئەتك كردنی ڕۆحی و مەعنەوی، پەرچەكرداری توندوتیژی بەرهەم دەهێنێتەوەو لە بەرانبەردا ژنانیش توندوتیژ دەبن بەرانبەر بە پیاوان، گوتیشی «ئەم جۆرە دڕندەییەی كە باوە بەرانبەر بە ژن، ژنی بكوژ بەرهەم دەهێنێت».
ئەو چالاكوانە ئەوەشی خستەڕوو كە لە هەشتی مارسی ٢٠٠٦ وتارێكی نووسیوە و تێیدا داوای كردووە «ڕیكخراوێكی پیاوانە بكرێتەوە بۆ هۆشیاركردنەوەی پیاوان. گوتیشی «پاش ماوەیەكی كورت،پیاوان ئەم خەونەشیان هێنایەدی و ڕێكخراوێكی پیاوانەیان كردەوە، بەڵام نەك بۆ هۆشیاكردنەوەی پیاوان بەڵكو بۆ سكاڵا و كڕووزانەوە و ناردنە دەرەوەی ڕیپۆرتی توندوتیژییەكان بەرانبەر بە خۆیان».
جەختی لەوەش كردەوە كە «توندوتیژی یەكێكە لە هۆیەكانی لەشفرۆشی و بازرگانی سێكسی».
لە ئاماری نێونەتەوەییەكاندا
پیاوی كورد لە ریزی یەكەمی لیستی ژنكوژەكاندایە
كازیوە هێما بۆ ئەوەش دەكات كە «ژنی كورد هەتا ئێستا خۆڕاگرترین ژنی سەر زەوی بووە، لەگەڵ ئەوەشدا لەڕووی ئاماری نێونەتەوەییەوە پیاوی كورد لە یەكەمی لیستی ژنكوژەكاندایەو لە هەر یەك لە ئامارەكانی ئەڵمانیا و بەریتانیا و سوید، زۆرترین ژن لە دەرەوە بە دەستی كورد كوژراوە، ئەمە و دۆخی مامەڵەكردنی ڕۆژانەی پیاوی كورد لە گەڵ ژنی ڕۆژئاواییدا، پیاوی كوردی كردووەتە خاوەنی خراپترین ناوبانگ». هەروەها دەڵێت «پیاوی كورد بەرپرسە بەرانبەر دروستكردنی ئەو ناوبانگە نەوییەو ئەو توندوتیژییەی ئەمڕۆ هەیە و بەرپرسیشە لەو لەشفرۆشییەی لە داهاتووی نزیكدا دێتە ئاراوە، چونكە ئەم دووفاقی و بێدەنگییەی پیاوان و سەیرنەكردنی ئەو كێشەیە وەكو كێشەیەكی كەلتووری و كۆمەڵایەتی و دەروونی دەمانگەیەنێتە ئەو راستییە كە نایانەوێت مافی ژنان وەك مافی مرۆڤ سەیر بكەن».
یەكێك لە هۆكارەكانی زیادبوونی توندوتیژی
نەبوونی خێزانێكی تەندروستە
لەلای خۆیەوە بەرپرسی بەشی كۆمەڵایەتی یەكێتیی ئافرەتانی كوردستان لە ئەنجومەنی پارێزگای هەولێر، خەندە ئەسعەد، ئامار و داتاكانی خۆیانی بەم جۆرە بۆ گوڵان خستەڕوو:
«ئێمە وەك ئەنجومەنی قەزای هەولێری یەكێتیی ئافرەتانی كوردستان لەماوەی شەش مانگی یەكەمی 2012 نزیكەی سی حاڵەتی توندوتیژی سەردانی ئێمەیان كردووە، هەریەكەشیان كێشەكەی جۆرێك بووە، ئێمەش بەهاوكاریی ئەو ستافە كۆمەڵایەتییەی كە لێرە كاردەكەین، توانیومانە تاڕادەیەكی باش كێشەی زۆربەیان چارەسەر بكەین، هەندێكیشان كێشەكانیان چارەسەر كراوەو هەندێكی دیكەش لە كەیسی توندوتیژییەكان بە هەماهەنگی ڕەوانەی شڵتەرەكان دەكەین».
خەندە ئەسعەد هۆكارەكانی بەكارهێنانی توندوتیژی دژ بە ئافرەتانیشی بەم جۆرە پۆلین كرد «یەكێك لە هۆكارە گەورەكانی زیادبوونی توندوتیژی، بۆ نەبوونی خێزانێكی تەندروست دەگەڕێتەوە، چونكە خێزانێك لەسەر بنەمای نەبوونی متمانە بێت، یان دروستبوونی خێزان بەڕێگەی زۆرەملێ ئەمانە كاریگەرییەكی زۆریان هەیە». گوتیشی «بەداخەوە زۆر لەخێزانەكان لەسەر بنەمای لێكتێگەیشتن و پێكەوە گونجان دروست نەبوون، بۆیە زۆربەی خێزانەكان بەشێوەیەك لەشێوەكان ناتوانن پێكەوە بگونجێن و كێشەیان دەبێت».
لەبارەی جۆرەكانی توندوتیژی و ئەو كێشەیانەی كە ڕوو لە ئەوان دەكەن، گوتی:»كێشەكان جۆراوجۆرن هەر لە توندوتیژیی جەستەییەوە هەتا دەگاتە توندوتیژی سووكایەتی پێكردن بەهەموو جۆرەكانیەوە، وەك جنێو و تیروتوانج و قسەوقسەڵۆك و گاڵتەپێكردن، بوونی هەیە».
لەوەڵامی ئەو پرسیارەشدا كە ئایا یاسای توندوتیژی بەرامبەر بە ئافرەتان دەتوانێت رێگە لە بڵاوبوونەوەی توندوتیژی بگرێت، خەندە ئەسعەد گوتی:
«بێگومان ئەگەر یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی بەشێوەیەكی گشتگیر بچێتە بواری جێبەجێكردنەوە، كاریگەرییەكی زۆری دەبێت لەسەر كەم بوونەوەی توندوتیژی، چونكە ئەو یاسایە سزای داناوە بۆ ئەوكەسانەی كە توندوتیژی بەكاردەهێنن، ئەمەش كاریگەریی خۆی هەیە، گوتیشی:»بەداخەوە لە كۆمەڵگەی ئێمەدا خەڵكانێك هەن هیچ گوێ بەمرۆڤ نادەن و هەڵسوكەوتیان نادروستە، بەڵام ئەگەر یاسایەك هەبێت، سزایان بدات، ناچار دەبن خۆیان چاك بكەن».