دەوڵەتی كوردستان لە نێوان یۆتۆپیاو مێژوودا
August 2, 2012
راپۆرتەکان
(دەوڵەتی كوردستان لە نێوان یۆتۆپیاو دیرۆك) ناونیشانی ئەو سیمینارەبوو كە تێیدا هەر یەك لەم بەڕێزانە بابەت و لێكۆڵینەوەی سیاسی و فكری خۆیان پێشكەشی ئامادەبووان كرد
(مەحمودمحەمەد ئەندامی مەكتەبی سیاسی پارتی دیموكراتیكوردستان،
مەلابەختیار بەرپرسی دەستەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسی یەكێتی نیشتمانی بە
د. شاهۆ سەعید وتەبێژی بزووتنەوەی گۆڕان
ڕێبوار سیوەیلی سەرۆكی بەشی فەلسەفە لە كۆلێژی ئەدەبیاتی زانكۆی سەڵاحەدین
د.شێرزاد نەجاڕ سەرۆكی زانكۆی كوردستان
د.ئاراس عەبدولكەریم بەڕێوەبەری سەنتەری دیالۆگ
سۆلاڤ كاكەیی خوێندكاری دكتۆرا
د.حەیدەرلەشكری سەرۆكی بەشی مێژوو لە زانكۆی كۆیە
نەوزادجەمال مامۆستای بەشی فەلسەفەی كۆلێژی ئەدەبیات)
لە بەراییدا لە لایەن هەردوو بەڕێزان (ماجید نووری و د.سەربەست نەبی) لە چەند وتەیەكدا بە ناوی بەشی فەلسەفەی كۆلێژی ئەدەبیات و گۆڤاری گوڵانەوە بەخێرهاتنی سیاسەتمەداران و پسپۆرانی زانستە سیاسیەكان و ڕۆشنبیرانی ئامادەبووی سیمیناریان كردو ئەوەشیان ڕوونكردەوە كە پاش بە ئەنجام گەیاندنی سیمینارێك كە مانگی ڕابردوو هەشت بابەت و لێكۆڵینەوەی لەسەر(دۆزی كورد لە سووریاو ئاستەنگەكانی بەردەم گۆڕانكاری) لە خۆگرتبوو،كە بۆ كۆمەڵێك مامۆستای زانكۆو سیاسەتمەدارو بیرمەند لە لایەن بەشی فەلسەفەو گۆڤاری گوڵان ساز كران
بەم جۆرە دووەمین سیمیناری ئەم پرۆژە هاوبەشەیان هێناوەتە ئاراوە، بۆ ئەوەی گەنگەشەو مشتومڕی زیاتری لە بارەوە بكرێت كە بریتییە لە بابەتێكی هەستیاری وەك (دەوڵەتی كوردستانی یان دەوڵەتی كوردی، لە نێوان یۆتۆپیاو دیرۆكدا)....
خەبات بۆ دامەزراندنی دەوڵەت
سەبارەت بە پرسی خەباتكردن و تێكۆشان بۆ دروستبوونی دەوڵەتی كوردستان بەڕێز مەحمود محەمەد لە میانەی بابەتەكەیدا كە پێشكەشی ئامادەبووانی كرد وتی
((ئەم پرسەی دامەزراندن سەبارەت بە دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان پرسێكی نوێ نییە بەڵكو ڕۆژلەدوای ڕۆژ بایەخ و گرنگییەكانی زیاتر دەبن، شاراوەش نییە كە كێشەی نەتەوایەتی یەكێك بووە لەو كێشەكانی ناو دنیای سیاسەت و پرۆسەی بەسیاسی بوون، بە تایبەت لەو وڵاتانەی فرەنەتەوەبوون، لە پاش هەرەسهێنانی یەكێتی سۆڤیەت و كۆتایی هێنان بە دوو جەمسەری لە دنیادا ئەوە بوو تۆزێك كرانەوە لەسەر ئەم پرسە لە دنیادا هاتنە ئاراوە))
لە درێژەی بابەتەكەیدا بەوردی شرۆڤەی بۆ زەمەنی ڕاگەیاندنی دەوڵەتی كوردی كرد داخوا چ كاتێك گونجاو بێت بۆ ئەو ڕاگەیاندنەو جەختی لەوە كردەوە كە نابێت وا لێك بدرێتەوە كە ڕاگەیاندنی دەوڵەت شكاندنی پیرۆزییەكان یان شتێكی سەیرو سەمەرە بێت، پێویستیشە ئەو ڕاستییە لە بەرچاو ون نەبێت كە كوردستان بە زۆری زۆردارەكێ بە وڵاتانێكەوە لكێندراوە كە پێشتر خاكەكەی پێوەندی بەو وڵاتانەوە نەبووە، بۆ نموونە عیراق بە هەڵە دروستكراوەو تا ئێستاش پڕیەتی لە كێشەو ئاریشەو ئەستەمیشە بە چەندین ساڵانی تر ئاریشەكانی بێنە چارەسەركردن، لەو بارەیەوە وتیشی
((لێرەدا مادەم بابەتەكە لەسەر ئەوەیە دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی كاتی هاتووە یان نا، پێویستمان بە ئاوڕدانەوەیە لەسەر هەندێ حەقیقەتی مێژوویی، بۆ ئەوەی كە باس لە دەوڵەتی كوردی دەكەین باسمان نەكردبێت لە شكاندنی پیرۆزییەك، باسمان نەكردبێت لە شتێكی سەیرو سەمەرەو تازە كە لە دنیادا ڕوویدا بێت، ئەوە حەقیقەتی مێژووییە كە كوردستان لكێنراوە بە وڵاتانێكەوە كە پێشتر خۆی لەو وڵاتانەدا نەبووە، ئینگلیزەكان بە دیاریكراوی لە 22/11/1914 گەیشتنە فاو، ماوەیەكی زۆریان ویست تا ویلایەتەكانی بەسرەو بەغدایان كۆنترۆڵ كرد بەڵام نەچوونە ناو ویلایەتی موسڵەوە، بێگومان ئاشكرایە كە ویلایەتی موسڵ ماوەیەكی دوورو درێژ سەربەخۆیانە مامەڵەی لەگەڵ كرا، ئەو ویلایەتە پێشووتر ویلایەتی شارەزوور بووەو پایتەختەكەی شاری كەركوك بووە، ئەو ویلایەتە لە كەركوك و سلێمانی هەولێرو دهۆك و موسڵ پێكهاتبوو، لە ساڵی 1914 تا1917 ئینگلیزەكان هەردوو ویلایەتیان گرت دواتر لە ساڵی 1921 دەوڵەتی عیراقیان دروست كرد، بەڵام ویلایەتی موسڵ لە دەرەوەی دەوڵەتی عیراق مایەوەو بووە كێشەیەك لە نێوان بەریتانیاو وڵاتی توركیای تازە دروستكراو، ناو لە كێشەكە نرا كێشەی ویلایەتی موسڵ، كە بە سەربەخۆیی مایەوە تا ساڵی 1925، تا لە هودنەی مودروس ئەو كاتە ڕێگە بە بەریتانیەكان درا بێنە ناو ویلایەتی موسڵ و دواتر لە ساڵی 1925لكێنرا بەو دەوڵەتە دروستكراوەی كە بەریتانیەكان بە ناوی عیراقەوە دروستیان كرد))
مەبەستی بەڕێزیان لەم ئاوڕدانەوەیە ئەوەیە بڵێت پێشتریش وڵاتێك بوونی نەبووە بە ناوی عیراقەوە تا ئێمە باس لە دابڕان بكەین لێی یان سنوورەكانی بشكێنین یان مافی خەڵكانی تری تێدا زەوت بكەین. دواتر بەڕێز (مەحمود محەمەد) باسی لەو فاكتەرانە كرد كە هێزو توانا دەداتە نەتەوەیەك تا دەوڵەت دابمەزرێنێت، یان بەرەو بە دەوڵەتبوونی ببات، سەرەتا یەكەمین فاكتەر كەلە بەرچاو بگیرێت فاكتەری جوگرافیاییە، وتیشی ڕەنگە ئەم فاكتەری جیۆگرافیاییە بەو گرنگییەی سەد ساڵی پێشوو گرنگ نەبێت بە هۆی پێشكەوتنەكانی لە دنیا ڕوویانداوە، پێشتر هەڵكەوتەی جیۆگرافیا بۆ دەوڵەت بوون یان نەبوون چارەنووسساز بوو بەڵام ئێستا ئەگەرچی فاكتەرێكی گرنگە بەڵام بە تەنیا چارەنووسساز نییە، فاكتەری تر كە گرنگەو پێویستە لە بەرچاو بگیرێت ژمارەی دانیشتووانە،ئەوەش جاری وایە بۆ بەشداری كردن لە داڕشتنەوەی زۆر بڕیاری سیاسی و نێو نەتەوەیی گرنگی خۆی هەیەو، فاكتەری تر سەرچاوەكانی سامانی سرووشتییە، ئەو نەتەوانەی كە بە چاكی سەرپەرشتی سامانە سروشتییەكانی خۆیان دەكەن وئەو توانایەش بە باشی بەكاردێننەوە ئەمەش هێزێكە دەدرێتە ئەو نەتەوەیە تا بتوانرێت خۆڕاگری بكات فاكتەری تر ئایا ئەو وڵاتە توانیویەتی ئەو سەرچاوە سروشتیانە بەكاربهێنێت لە ناوخۆی خۆیدا چ بۆ ئیكتیفای نەتەوەكە چ وەك داهاتێك و پێوەندی دروست كردن لە ڕێی پیشەسازییەوە لەگەڵ وڵاتانی تر، كەواتە پیشەسازی لە ناو نەتەوەدا ئاسانكارییەكەو هێزێكە دەدرێتە نەتەوەكە بۆ بەرەو بە دەوڵەت بوون، خاڵی گرنگی تر لە فاكتەرەكاندا ئامادەییەكانی بواری سەربازییە لە ڕووی ژمارەو جۆرایەتی و چەك و كەلوپەل و مەشق و ڕاهێنان و ڕابەرایەتی كردن و بەكارهێنانی تەكنەلۆژیای تازەوەش، فاكتەری تر متمانەو باوەڕبەخۆبوونە فاكتەرێكی گرنگی تر مەسەلەی دیبلۆماسیەتی ناوخۆیی و دەرەكییە، خاڵی تری گرنگ ڕێكخستن و ئامادەسازی ناو ماڵی كوردستانییە ئەویش بە ئامادەكردنی یەكهەڵوێستی هەموو لایەنە سیاسییەكان لە كوردستان بۆ پرۆسەی بە دەوڵەت بوون كەواتە ڕێكخستنی ناوماڵی كورد لە ڕووەكانی سیاسی و نەتەوەیی و ئاینزانی وەدیبێت تا ببێتە هێزێك بۆئەو نەتەوەیە تا هەنگاوی گورجانە بەرەوە دەوڵەت بوون بنێت،فاكتەری هەرێمایەتیش باسی لێ دەكرێت كە ئێمە چۆن بتوانین لەگەڵ دراوسێكانمان نیگەرانی وخەمەكانی ئەوانیش درك بكەین و تێیان بگەیەنین كە ئێمە بە دەوڵەتبوونمان نابینە توخمێكی شەڕەنگێز لە ناوچەكەداو هیچ كێشەیەك بۆ باری ئارامی و ئاسایش و بەرژەوەندییەكانی ئەوان دروست ناكەین
زوڵمی مێژوو دەرهەق بە كورد
لە سیاسەتدا دەوترێت ژیان دان و ستاندنە، وێ دەچێت بە درێژایی مێژووی ئیسلام كورد هەر بەخششی بە دەوروبەر دابێت و لە بارەی مافەكانی خۆیشیەوە هیچی نەستاندبێت و لە بری ئەوە هەر كەوتبێتە بەر پەلامارو كوشتاروتاڵان و وێرانكاریی دەستی داگیركارانیەوە، بە تایبەتیش لە پاش شەڕی چلدێران تا بە پەیمانی زەهاوی 1639 گەیشت، كوردستان كرابووە مەیدانێك بۆ جەنگی نێوان خەلافەتی عوسمانیەكان و سەفەویەكانەوە، سەبارەت بەو مێژووەی كۆن و هاوچەرخە زۆر بیرو ڕاوو گێڕانەوەی ناو دیرۆكان هەن كە لە سیمینارەكەدا بەڕێز (مەلا بەختیار)بەم شێوەیە هەندێك مەسەلەی مێژوویی هێنانە بەر هەتەرەی پرسیار و باسان و دواتریش گفتوگۆی زیاتری بەلای بابەتەكەدا ڕاكێشاو وتی
((ئەگەر ئاوڕێك لە مێژوو بدەینەوە، مێژوو بە ئێمە دەڵێت تا سەردەمی شێخ مەحمود جگە لە خەبات لە پێناوی سەربەخۆیی كوردستان چ شتێكی تر لە ئارادا نەبووە، ئۆتۆنۆمی شتێكی نەزۆكە لە مێژووی هاوچەرخی ئێمەدا هاتۆتە پێشەوە، یەكەمین جار شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری لە دوای جەنگی یەكەمی جیهانەوە هێناویەتی و وەك تێزێك فڕێی دا بەڵام نەیخواردو نەبوو بە بەرنامەی هیچ بەشێك لە بەشەكانی كوردستان و هیچ سەردارێك لە سەردارەكانی ئەم نیشتمانە..
مەسەلەی سەربەخۆیی كوردستان لە سەدەی هەژدەیەم و نۆزدەیەم تا سەردەمی شێخ مەحمودو ڕاپەڕینەكانی ئامانجی سەرەكی بوون لە خەباتی سیاسی و خەباتی ڕزگاری نەتەوەكەی ئێمەدا، بە داخەوە لە پاش تێكشكانی دوا ڕاپەڕینی شێخ مەحمود لە سییەكان بەدواوە ئیتر بابەتی سەربەخۆیی كوردستان ئاوا بوو لە مێژووداو وردە وردە لە پاش ئەو گۆڕانكارییانەی دنیاو بە تایبەتی لە ژێر كاریگەریبوون بە تێزەكانی یەكێتی سۆڤیەت، مەسەلەی ئۆتۆنۆمی لە هەر پارچەیەكی كوردستان بوو بە ستراتیژو خرایە ناو ئیدیۆلۆژیاو چوارچێوەی بەرنامەوەو بوو بە بڕوای سیاسی حزب و هێزە سیاسییەكانیش، لە كۆتایی سییەكانەوە تا ڕاپەڕینیش سەربەخۆیی چیتر بابەتێكی جیدی نەبووەو قسەی لەسەر نەكراوە ئەگەرچی لە باشووری كوردستان قسەی لێ دەكرێت لە ڕاستیدا ئەویش هەر قسەو دروشمە، ئەگینا ئەگەر بێیتە سەركوردی باكوورو حكومەتی توركیا بێگومان ئەوەتا لەوێش لەسەر ئۆتۆنۆمی قسە دەكرێت و بەو شێوەیە هەوڵی ڕێگەچارەی سیاسی لەو وڵاتەش دەدرێت، ئایا شاڕێبازی سەربەخۆیی میللەتانی دنیا یەك ڕێگایە، ئایا خەوە بە نیسبەت ئێمەوە یان بەختمان نەبوو، ئایا سەرداران و هێزە سیاسیەكانی ئێمە نەیانتوانیوە ئەم ستراتیژە بجووڵێنن، ئایا لە سەرەتاوە ئەمە بە میرات بۆ ئێمە بە جێماوە تا بە هەمان پێداویستییەكانی ڕابردوو بە هەمان بۆچوونەكانی ڕابردووەوە مامەڵە لەگەڵ سەربەخۆیی كوردستان بكەین، ئایا ئێستا سەردەمی گڵۆباڵەو ئەم سەردەمە چ جیاوازی لەگەڵ سەردەمی جەنگی ساردا هەیەو چ جیاوازی لەگەڵ سەردەمی شێخ مەحمودو جەنگی یەكەمی جیهان و سەردەمی جەنگی جیهانی دووەم و سەردەمی كۆمارهەیەو چ جیاوازی لەگەڵ سەردەمی داگیركردنی كوردستان وسایكس پیكۆو لە قاڵبدانی بەشەكانی تری كوردستان و سیڤەرو لۆزانەوە هەیە، ئەمانە بە ڕاستی هەموویان پرسیارن و پێوەندییان بە پرسی سەربەخۆیی ئێمەوەو پرسی چارەنووسی داهاتوومانەوە هەیە))
نەشتەری تیۆركاری بۆ پرسی دەوڵەت
هەمووان دەزانین كە كوردستان لە ڕووی جیۆگرافیاوە هەڵكەوتەكەی وا ڕێكەوتووە كە كەوتۆتە سەر شاڕێگەی هاتوچۆی نێوان ڕۆژهەڵات و خۆرئاوا، بۆیە ئەو تیۆرانەی بارودۆخی وڵاتانێكی پێ دەپێورێن لە سەربەخۆبوون و گەیشتنیان بە دەوڵەتی نەتەوەیی خۆیان، ڕەنگە بە هەمان پێوەر نەتوانرێت دۆخ و ڕەوشی كوردستان هەڵسەنگێنرێت لەو بارەوە( مەلا بەختیار) دەڵێت
((تۆ ناتوانی بەیەك تیۆر و بە یەك ئاڕاستەی ئیدیۆلۆژی و بە یەك پێوەندی سیاسی سەیری دامەزراندن یان پرسی سیاسی دەوڵەت یان نیشتمانی سەربەخۆ بكەیت، دەیان نموونەی تری لەو بارەیەوە هەن، تەماشای سەردەمی جەنگی جیهانی یەكەم و دووەم و پێشترو دواتریان بكە دەیان بزووتنەوەی نیشتمانی دەوڵەتی سەربەخۆیان دامەزراند ئایا پاشكۆی سەرمایەداری بووبن یان سەربەخۆ بووبن لە سەرمایەداری یان لە توركیا توركیا دروست دەبێت لە دوای دەوڵەتی عوسمانلی بە حیساب كەمالییەكان دژی كۆلۆنیالیزمن بەڵام لە وڵاتانی عارەبی و كەنداو جۆرەها دەوڵەتی پاشكۆو بەكرێگیراوی ئەوان دروست دەبن، لە ئاكامدا ئێستا عەرەب چەندین دەوڵەتی هەیە تورك و فارس دەوڵەتیان بۆ دروست دەبێت، بەڵام ئێمەی كوردو چەركەس و ئەرمەن دەوڵەتمان نییە، لە نێوان هەردوو جەنگی جیهانی یەكەم و دووەمدا جۆرەها دەوڵەتی هەمە چەشن دروست كراوە، لە دەسپێكی جەنگی ساردا كۆماری مەهاباد یازدە مانگ تەمەنی درێژ دەبێت كەچی لە دوای كۆتایی هاتنی جەنگی دووەمی جیهانی و دەسپێكی جەنگی ساردا خەباتی گەلانی گەورە گەورەی وەك كۆریاو لاوس و ڤێتنام و كەمبۆدیا دەسپێدەكات، ئەمانە بە پشتیوانی وڵاتانی گەورەی وەك چین و سۆڤیەت دەبنە سەربەخۆ لە هەمان كاتدا ئەریتریا بە پشتیوانی دەوڵەتی ئەسیوبیا سەركوتدەكرێت، كە سۆڤیەت دەڕوخێت ئەریتریا دەبێتە دەوڵەتێكی سەربەخۆ، واتە نموونەكان سەیرو سەمەرەن لە مێژوودا كە جەنگی سارد دەخوێنیتەوە سەیر دەكەیت ئێمەی كورد بەدبەختترین نەتەوەی سەر زەمینین فەلەستین لە لایەن 76 دەوڵەتی ئەندام لە ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان ئیعتیرافی پێ دەكرێت و بیست دەوڵەتی عارەبی پشتیوانێتی تا ئێستاش نەبووەتە دەوڵەتی سەربەخۆ، ئەگەر مەسەلەكە پشتیوانی بێت فەلەستین پشتیوانی هەیە ئەگەر مەسەلەكە ئیعتیرافی نەتەوە یەكگرتووەكانیش بێت فەڵەستین هەیەتی، خۆ ئێمە نیمانە قبوڵمانە، ئەگەر مەسەلە ئەوەیە چین و ڕووسیا پشتیوانی دەوڵەتانێكیان كردووەو سەركەوتووبوون، لەملاوە دەوڵەت هەیە پشتیوانیشیان لێ نەكردون و سەركەوتووش بوون،ـ نموونەی جیاواز جیاواز هەیە كە یەك پێوەر ناتوانێت هەموویان بپێوێت، با بێینەوە سەر مەسەلەی خۆمان دەوڵەت بۆ كورد واقیعە یان یۆتۆپیایە لە ڕاستیدا لێرەدا دەمەوێت هەردووسەردەمی شێخ مەحمود و كۆماری مەهاباد كەمێك هەڵسەنگێنم تا لە دوو ئەزموونەكەی خۆمانەوە وانەو پەندی باشتر وەربگرین،بۆ كەسایەتی شێخ مەحمود ئینگلیزەكان ئامادە بوون حوكمڕانی سلێمانی پێ بكەن ئەم قبوڵی نەكرد، ئەگەر حوكمڕانی سلێمانی وەك مەحمییەیەك شێخ مەحمود قبوڵی بكردایە، ئەگەری ئەوەش هەبوو بە جۆرێك لە جۆرەكان درێژە بكێشێت و پارێزگایەكی تریشی بخرایەتە پاڵ، بەڵام شێخ ئیللا سەبەخۆیی باشووری كوردستانی لا مەبەست بوو، ئینجا لە پێناویدا خۆیشی دانا، ئێوە تەماشای ئەم ئەزموونەی شێخ بكەن، شێخ مەحمود نامەیەك بۆ لینین دەنووسێت و دەڵێت وەرە پشتیوانیم لێ بكە، ئێمە هاتووین و ئامادەین ببینە پاڵپشت بۆ دەوڵەتی بەلشەویك، لینین هەر وەڵامیشی ناداتەوە، لە كاتێكدا لینین وەڵامی پاشای ئەفغانستان دەداتەوە، لینین پشی پشی بۆ ئێران دەكات و چەك و تفاق و نەوت و پارەو ئاسن دەداتە كەمال ئەتاتورك، ئەمە هۆكارەكەی بەرژەوەندییە، سۆڤیەت هاوبەرژەوەندە لەگەڵ ئێران و توركیا، پشتیوانییان لێ دەكات و پارەو چەكیان دەداتێ و پێوەندی دیبلۆماسییان لەگەڵ دەبەستێت تا وڵاتێكی وەك ئەوەی خۆمانی پێ قۆڵبەست بكات و وەڵامی میراتگری دەوڵەتی سەربەخۆی كوردان كە ئەو كات شێخ مەحمود بوو ناداتەوە))
فاكتەرە ڕێخۆشكەرەكانی بە دەوڵەت بوون
هەموو مێژوونووسان و ڕەچەڵەكناسان لەو بڕوایەدان كە كورد ڕەچەڵەكێكی زۆر دێرینەو ڕەسەنی هەیە هەر لە دوای كەوتنی دەوڵەتی میدیا ئیتر بە درێژایی مێژوو كورد نەیتوانیوە لە دەوڵەتێكی سەربەخۆدا جڤاك وهەیبەتی شارستانیەتی مەزنی خۆی كۆبكاتەوە فاكتەرەكانی گێڕانەوەی ئەم هەیبەتە بۆ كورد لە دروست بوونی دەوڵەتێكدا خۆ دەبینێتەوە بەڵام ئاخۆ ئێستا ئەو فاكتەرانەی ڕێگەخۆشكەرن بۆ بە دەوڵەت بوونەوەی كورد كامانەن بەڕێز( مەحمود محەمەد) لە باسەكەیدا هەندێكیانی باس كردن وەك لە پێشەكی وتارەكەدا ئاماژەمان پێیاندا بەڵام ئەم خاڵەیان كە بە گرنگتری دەزانین بە پێویستمان زانی وردتر بیخەینەوە بەر زەین و وتی
((ئەگەر هاتوو ئێمە پشتیوانی ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكانمان دابین كردوو توانیمان لە ڕێی ئەوانەوە دەوڵەتێك تەبەنی ئەم پرۆسەیە بكات و چەندین دەوڵەتانێكیش پشتیوانی لێ بكەن كارێكی ئاسان دەبێت بۆ بەرەو دەوڵەت بوون، ڕێگەیەی تر ڕێكەوتنە لەگەڵ حكومەتی عیراقیدا بە تەوافوق و بە جیابوونەوەیەكی ئاشتیانەو بوونی دوو دەوڵەتی كوردستان و عیراق وەك دوو هاوسێی باش لە تەنیشت یەكتر بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەكان، سێیەم فاكتەر دەوڵەتێكی زلهێز پاڵپشت بێت بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان بۆ ئەوەی پاش دامەزراندنی دەوڵەتەكە لە مەترسییەكانی كە دەرهاویشتەی دروستبوونی دەوڵەتەكەن بیپارێزێت لە ڕووی سیاسی و ئابووری و سەربازییەوە، هەندێك جار لە ڕێگەی دروست بوونی ئاژاوەو تێكچوونی نەخشەی جیۆگرافی ناوچەكە بە هۆی دەرهاویشتەی جەنگەوە،وەك لەو دوو جەنگە جیهانیەی یەكەم و دووەم دەوڵەتی زۆر دروست بوون،ڕێگەی پێنجەم ئەوەیە كە لە ناوخۆ ئەوەندە هێزێكی سەربازی پتەوو بە توانامان هەبێت كە منەتمان بە هیچ كام لەو ڕێگایانەی كە پێشتر باس كران نەبێت تا بتوانین بەرگەی هەموو هەڕەشەو مەترسییەكان بگرین كە لە پاش دامەزرانی دەوڵەت لێمان دەكرێت،ئەو فاكتەرانەی باسم كردن ئەگەر ئامادەكراون و ئەو شێوازو ڕێگایانەی كە باسمان كرد شك بەرین بەڵێ دەكرێت دەوڵەتی كوردی ڕابگەیەنین ئەگەر ئامادەش نین با هەموومان پێكەوە ئامادەسازییان بۆ بكەین و چەند شێوازو ڕێگەیەك ئامادەبكەین تا پێكەوە بەرەو دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان هەنگاو بنێین..))
دەوڵەتی كوردستان وەك ئامانج
زیندووترین نموونە كە لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست وەك كەموێنەترین نەتەوەی مێژوویی كە تا ئێستا بێ دەوڵەت بێت و كە باس دەكرێت بریتییە لە كوردستانی دابەشكراو، زۆربەی شرۆڤەكارانی فكری پێیان وایە گەر كورد وەك یەكەیەكی نەتەوەیی خاوەنی دەوڵەتی خۆی بوایە دەبووە باندۆری بگۆڕو یەكلاكەرەوە بۆ سەقامگیركردنی تەناهی و ئاسایش و ئاشتی بۆ دەوروبەریشی، بەڕێز (شاهۆ سەعید) بەم شێوەیە لێكدانەوەی خۆی هەبوو لە سیمینارەكەدا كاتێك وتی
((له رووی تێرمی فیکری سیاسییه‌وه "راگه‌یاندنی ده‌وڵه‌تی کوردستان" وه‌ک (ئامانج) پێناسه بکه‌ین نه‌ک وه‌ک (خه‌ون) یان وه‌ک (ئومێد) یان وه‌ک (مه‌ته‌ڵ و ئهگهر). واته گواستنه‌وه‌ی تێرمه‌که له یۆتۆپیاوه بۆ مێژوو وه‌ک له ناونیشانی سیمیناره‌که‌دا هاتووه. چونکه هه‌میشه یۆتۆپیا مه‌دلولێکی فه‌نتازی ئایدیاڵی هه‌یه که مرۆڤ چاوه‌ڕوانی ده‌کا، به‌ڵام مێژوو مه‌دلولێکی واقیعی پراگماتی هه‌یه که مرۆڤ له‌گه‌ڵی ده‌ژی. یۆتۆپیا زاده‌ی خه‌ون و ئومێده به‌ڵام مێژوو زاده‌ی به‌ریه‌ککه‌وتنی ئامانجه جیاوازه‌کانه. لێره‌دا مه‌به‌ستمان نییه له بایه‌خی ره‌هه‌ندی فه‌نتازی و یۆتۆپی مرۆڤ که‌م بکه‌ینه‌وه، به‌ڵکو مه‌به‌ستمانه سیاسه‌ت بخه‌ینه نێوان دوو که‌وانه‌وه وه‌ک کایه‌یه‌کی ئه‌بستراکت له پێوه‌ندیدا به تێرمی ئامانجه‌وه لێی بڕوانین، واته گواستنه‌وه له‌و پرسیاره‌وه که کوردستانی سه‌ربه‌خۆ وه‌ک به‌هه‌شت وێنا ده‌کا بۆ ئه‌و پرسیاره‌ی که کوردستانی سه‌ربه‌خۆ وه‌ک شوێنی پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندی مرۆڤ ده‌بینێ؟))
كوردستانیبوونی دەوڵەت
دواوەتر بەڕێز (شاهۆ سەعید) لە بابەتەكەیدا كۆمەڵێك وتەزای خستە ڕوو كە بۆ دامەزراندنی دەوڵەت پێویستن و سەبارەت بە كوردستانیەت زیاتر بە هزرێكی لیبرالەوە بیرۆكەكانی خۆی گەیاند كاتێك وتی
((له به‌شێکی زۆری خاکی کوردستاندا جگه له کورد، تورکمان و عه‌ره‌ب و کلدۆئاشورو نه‌ته‌وه‌کانی تر هه‌ن، له رووی پێکهاته‌ی ئاینییه‌وه موسڵمان و مه‌سیحی و کاکه‌یی و یه‌زیدی هه‌ن، له‌ڕووی پێکهاته‌ی مه‌زهه‌بییه‌وه له‌ناو موسڵمانانی کوردستاندا شیعه‌و سوننه هه‌یه. واته پێناسه‌ی کوردستانیبوون له‌وه فراوانتره ته‌نیا له کوردبووندا جێگه‌ی ببێته‌وه، سه‌رکردایه‌تی کورد به‌م ئاراسته‌یه کاری نه‌کردووه، نه‌ک له ناوچه دابڕاوه‌کاندا به‌ڵکو له‌ناو هه‌رێمیشدا نه‌یتوانیوه پێکه‌وه‌گونجان له‌نێوان هاووڵاتیاندا بسازێنێ و چه‌مکی هاووڵاتیبون جێگیر بکا.
به درێژایی شۆڕشی کورد، ئه‌و شۆڕشه‌ی له‌ژێر ناوی کوردایه‌تی رۆیشتووه، کێشه‌ی سه‌ره‌کی گه‌لی کورد له‌گه‌ڵ داگیرکه‌راندا له‌سه‌ر ئه‌وه بووه که داگیرکه‌ران پێناسی کوردیان نه‌سه‌لماندووه، واته وه‌ک گه‌لێکی جیاواز ته‌ماشای کوردیان نه‌کردووه، به‌ڵکو وه‌ک گه‌لێکی پله دوو ته‌ماشاکراوه. کاتێ گه‌لێک وه‌ک پله دوو ته‌ماشا ده‌کرێ مانای ئه‌وه نییه جیاوازیی له‌نێوان ئه‌و گه‌له و گه‌لی سه‌رده‌ست سه‌لمێندراوه، به‌ڵکو مانای ئه‌وه‌یه وه‌ک هه‌مان گه‌لی پله یه‌ک ئه‌ژمار ده‌کرێ به‌ڵام به شێوێندراوی (واته مه‌مسوخ). بۆیه لای تۆرانیه‌کانی تورکیا "کورد" وه‌ک تورک ته‌ماشا ده‌کرێ نه‌ک نه‌ته‌وه‌یه‌کی جیاواز، به‌ڵام تورکێکی پله دوو (تورکی شاخاوی)، له ئێران کورد وه‌ک گه‌لێکی تایبه‌ت ته‌ماشا ده‌کرێ به‌ڵام له نه‌سیجی ئێرانیدا، وه‌ک به‌شه ره‌سه‌ن و لادێیه‌که‌ی فارس، که ئه‌وه‌ش پچووککردنه‌وه‌یه به‌ڵام له به‌رگی ستایشدا. له‌ناو ناسیۆنالیستی عه‌ره‌بیشدا زۆرجار باس له پێناسی ئاینی کورد، یان پێناسی مه‌زهه‌بیی کورد ده‌کرێ وه‌ک برایه‌کی ئاینیی، ئه‌وه‌ش نکوڵیکردنه له لایه‌نه نه‌ته‌وه‌ییه‌‌که‌ی پێناس.
له‌به‌ر ئه‌وه‌ی کورد دژی نکوڵکردن له پێناسی نه‌ته‌وه‌یی خه‌باتی کردوه ده‌بێ کاتێ باس له ده‌وڵه‌تی کوردستان ده‌که‌ین پێناسی کوردستانیبوون فراوان بکه‌ین به‌جۆرێک هه‌موو ئه‌و نه‌ته‌وه‌و ئاین و ئاینزایانه بگرێته‌وه که له‌سه‌ر خاکی کوردستانن، له‌به‌ر دوو هۆی سه‌ره‌کی: یه‌که‌م بۆ ئه‌وه‌ی ره‌وایه‌تی ببه‌خشینه داواکاریی دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی کوردستان که ده‌وڵه‌تێکه بۆ کۆتایی هێنان به شۆڤێنیزم و ده‌مارگیریی نه‌ته‌وه‌یی گه‌لانی سه‌رده‌ست داده‌مه‌زرێ. دووه‌م: چونکه هه‌موو ناوچه سنووریه‌کانی کوردستانی باشوور ناوچه‌ی فره نه‌ته‌وه‌و فره مه‌زهه‌بن، گه‌ڕاندنه‌وه‌ی ئه‌و ناوچانه پێویستی به هه‌نگاوێکی له‌و جۆره هه‌یه. به‌بێ گه‌ڕانه‌وه‌ی ئه‌و ناوچانه‌ش قسه‌کردن له ده‌وڵه‌تی کوردستان زیان له ئامانجی سه‌ربه‌خۆیی ده‌دا.))
پلاندانان بۆ بردنه‌وه‌ی داهاتوو
ڕاستیەكی حاشا هەڵنەگرە كە لە ڕابردوودا بیری نەتەوایەتی یەكێك بووە لە بەهێزترین فاكتەرەكانی شۆڕشەكانی كورد دژ بە داگیركارانی بە تایبەتی لە سەدەی نۆزدەیەم و دوای ئەویشدا، بە ڕای بەڕێز (ڕێبوار سیوەیلی) بۆ ئەوەی لێكدانەوەمان بۆ داهاتوو بگۆڕین لە بابەتەكەیدا كۆمەڵەك پرس و بیركردنەوەی خستە ڕوو كە دواتر خۆی لە قەرەی ئەم لێكدانەوەی دا و گفتوگۆیەكی زۆریشی لە لایەن ئامادەبووانەوە لەسەر وروژان سیوەیلی وتی ((سه‌رده‌مێكی نوێ ناچارمان ده‌كات به دید و بیركردنه‌وه‌یه‌كی نوێوە بچینه پێش و له‌سه‌ر بنه‌مای تێگه‌یشتنێكی تازه‌وه بیرله خۆمان و كێشه‌كه‌مان، ئەم داهاتوو بكه‌ینه‌وه. ئه‌م سه‌رده‌مه‌ی نوێبیرە ناچارمان ده‌كات له‌مه‌ودوا، له‌جیاتی ئه‌وه‌ی چه‌قی بیركردنه‌وه‌مان ئاراسته‌ی ڕابردوو بكه‌ین و له‌گه‌ڵ شكسته‌كانماندا خه‌مبارانه بچینه خه‌ڵوه‌ته‌وه، داوامان لێده‌كات جه‌خت بكه‌ینه‌وه سه‌ر بڕیاری هه‌نووكه‌یی و پلاندانان بۆ بردنه‌وه‌ی داهاتوو. به‌م مانایه‌ش ئهگهر شه‌ڕ و خه‌باتی ئێمه له سه‌ده‌ی بیسته‌مدا به‌مه‌به‌ستی خۆسه‌لماندن و پیشاندانی پاساوێك بووه بۆ مانه‌وه، ئه‌وه بۆ شه‌ڕی ئه‌م سه‌ده‌یه‌ی ئێمه‌ی كورد پێویسته خه‌باتكردنێكی هه‌مه لایه‌ن بێت بۆ بردنه‌وه‌ی داهاتوو. بۆ ئه‌وه‌ی بتوانین خۆمان له‌و ئه‌نجامانه دووربخه‌ینه‌وه كه هه‌تا ئێستا به‌ده‌ستمان هێناون، به‌جۆرێ له مه‌زڵومیه‌ت و نائومێدییان گه‌یاندوین، ئه‌وه پێویسته له سێ ئاستی پێوه‌ندیدا سه‌رله‌نوێ سیاسه‌تی خۆمان دابرێژینه‌وه. ئاستی ناوخۆیی كه پێوه‌ندیی به كێشه سیاسی و ئابووری و ئیداری و ژینگه‌یی و ئه‌خلاقییه‌كانی هه‌رێمی كوردستانه‌وه هه‌یه به مه‌به‌ستی ئاماده‌كردنه‌وه‌ی نه‌وه‌كانی داهاتوو تا به ئینتیمایه‌كی نیشتیمانیانه‌وه، تا هه‌ست به به‌رپرسیارێتی بكه‌ن و په‌روه‌رده‌بكرێن.
دووه‌م له ئاستی ناچه‌كه‌دا له په‌یوه‌ندیمان به ده‌وڵه‌تانی دراوسێوه كه له‌ڕووی ئایدیۆلۆژییه‌وه ڕێگرن له‌به‌رده‌م ئه‌وه‌ی كورد ده‌وڵه‌تی خۆی هه‌بێت. ئهگهر له په‌یوه‌ندیی به‌مه‌وه ده‌وڵه‌تانی وه‌كو ئێران و توركیا وه‌ربگرین، ئه‌وه پێویستیمان به‌وه دەبێ له په‌یوه‌ندییه‌كانماندا گۆڕانكارییه‌كی نه‌وعی دروستبكه‌ین و بزانین ئاخۆ چ كارتێكی سیاسی و ئابوورییمان هه‌یه تا له خزمه‌ت پڕۆژه نه‌ته‌وه‌ییه‌كه‌مان به‌كاریان بهێنین و ئه‌و تێگه‌یشتنه‌یان له‌لا دروستبكه‌ین، كه بوونی ده‌وڵه‌تێكی كوردستانی ئارام بۆ ئه‌وانیش باشتره وه‌ك له په‌نگخواردنه‌وه‌ی كوردیانه‌ی خه‌مه نه‌ته‌وه‌ییه‌كان و به هه‌ڵواسراوی مانه‌وه‌یان. له ئاستی په‌یوه‌ندیشماندا به ڕای گشتی جیهانی و ده‌وڵه‌تانی ئه‌وروپا و وڵاته زلهێزه‌كانه‌وه، پێویسته ئه‌و پێشه‌كیانه ئاماده بكه‌ین، كه ئه‌وان له‌سه‌ریانه‌وه پشتگیریی ڕاگه‌یاندنی ده‌وڵه‌تی كوردی له هه‌رێمی كوردستاندا ده‌كه‌ن. بۆیه كۆی پرۆسه‌كه له سه‌رده‌می ئێستادا گۆڕانی به‌سه‌ردا هاتووه و پێویسته له‌ماوه‌یه‌كدا كه بۆخۆمانی داده‌نێین، پێنج ساڵ تا زیاتر، له هه‌وڵی دروستكردنی ئه‌و بنه‌مایانه‌دا بین، بۆ ئه‌وه‌ی ڕێگرییه‌كان له ده‌مه‌ی ڕاگه‌یاندنی ده‌وڵه‌تدا كه‌م بكه‌ینه‌وه و مه‌سه‌له‌كه هه‌ر به‌وه كۆتایی نه‌یه‌ت ببینه خاوه‌ن دهوڵهت، به‌ڵكو ببینه خاوه‌ن حكومڕانییه‌كی باش، كه توانای به‌ره‌نگابوونه‌وه‌ی بارودۆخه ناوخۆیی و جیهانیه‌كانی هه‌بێت مافی چارەنووسی هەر نەتەوەیەك بە پێی پرەنسیپە نێو دەوڵەتیەكان
ئەگەر تەماشایەكی وردی بڕوانامەی كۆمەڵەی نەتەوەكانی دوای جەنگی یەكەمی جیهانی و ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكانی دوای جەنگی دووەمی جیهانی بكەین بە ڕوونی دەردەكەوێت كە ڕێكخراوەكان لە نەتەوەكان( دەوڵەتەكان) پێكهاتوون و ئەو داڕشتن و ناواخنە تا ئەمڕۆش وەك خۆی ماوەتەوە، سەبارەت بە مافی سەربەخۆیی بوونی نەتەوەیەكیش بە پێی یاسا نێو دەوڵەتیەكان بەڕێز دكتۆر (شێرزاد نەجار) لە میانەی باسەكەی خۆیدا وتی
((مەسەلەیەكی زۆر زەحمەتەو پێوەندی هەیە بە كۆمەڵگەی نێو دەوڵەتی و باڵانسی هێزەكانەوەو هەروەها پێوەندی بە ئاشتەوایی نێودەوڵەتییەوەیە، هەر شتێكیش بەمانەوە پێوەندار بێت ئەوا زلهێزانی دنیا قسەی لە بارەوە دەكەن بۆ ئەوەی بواری پێ بدەن یان بواری پێ نادەن، مافی چارەنووسی هەر نەتەوەیەك كە پێوەندار بێت بە ئاشتی نێودەوڵەتییەوە ئەوا ئەنجومەنی ئاسایشی سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكان و زلهێزانی دنیا بڕیاری لەسەر دەدەن، ئەم خاڵە بناغەیەكە بۆ ڕێكخستن و ئاسایشی نێودەوڵەتی و گرنگی زۆری پێ دەدرێت، لێرەدا ئاوڕدەدرێتەوە بۆ ڕاگەیاندراوی مافی مرۆڤ لەم بارەیەوە، یان بڕیاری كە لە مادەی دوو بڕگەی چواردا هەیە هەروەها ڕاگەیاندراوێكی زۆر گرنگمان هەیە لە ئەنجومەنی گشتی دەرچووە بە ژمارە26 كە لە 24/10/1970 ئەمە پێوەندارە بە پێوەندییە نێودەوڵەتیەكان و ڕێكخستنیان لەوێدا بەندێكی گرنگ هاتووە پێوەندی بە مافی چارەنووسەوەیە تێیدا هاتووە(( ئەركی هەر دەوڵەتێكە ڕێگر بێت لەبەردەم هەر كارو كردەیەكی نابەجێ كە گەلان بێبەش دەكات لە بڕیاردان لە چارەنووسی خۆیان و سەرخۆبوونیان)) لەم خاڵەدا بە ئاشكرا گرنگی دراوە بە سەربەخۆیی و مافی چارەنووس و سەربەخۆیی گەلان، ئەم ڕاگەیاندراوە لە 1970وە دەرچوێنراوە بەڵام لای ئێمە سوودی لێ نەبینراوە كەواتە فیقهی یاسای نێودەوڵەتی تەقلیدی پەرەی پێدراوە، مافی چارەنووس تەنیا لە ناو موستەعمەرات نەماوەتەوە بەڵكو كەوتۆتە ناو ئەو دەوڵەتانەشەوە كە لە چەندین نەتەوە پێكهاتێت بەو مەرجەی كاریگەری خراپی بۆ ئاشتی نێو دەوڵەتی نەبێت و هەروەها بەو مەرجەی كە لە ژێر جەورو ستەمی حكومەتێكی ستەمكار بن و بیانەوێ ڕزگاریان بێت لە ژێر دەستی، ئەمە مافێكە لە ناو بنەماكانی یاسای نێودەوڵەتی))
ڕەوایەتیدان بە جیابوونەوە لە دەستووردا
بەدەرلە چوارچێوەی یاسا نێودەوڵەتیەكان دواتر بەڕێز نەجاڕ لەسەر ڕەوایەتیپێدانی دەستوورەكان ئاخافت و لە بارەی پرسی سەربەخۆیی و جیابوونەوەی نەتەوەیەك لە دەوڵەتێكدا و وتی
((لە ڕاستیدا بە دەگمەن مافی جیابوونەوەو مافی چارەنووس لە ناو دوتوێی دەستوورەكانی دەوڵەتان بوونی هەیە، تەنیا دەستووری ئەسیوبیامان هەیە كە لە ساڵی 1994 دەرچووە لە مادەی 37یدا هاتووە ئەو میللەتانەی سەربەخۆییان بیەوێت لە ناو وڵاتدا دەتوانن داوای جیابوونەوە بكەن، هەروەها دەستووری كۆمارێكی بچوك لە دەریای كاریبی لە دۆمینیكان پێی دەڵێن كۆماری سانت كیتس كە لە دەستووری هەمواركراوی 1983 ماف دراوە بە لیڤیس كە ڕۆژێك لە ڕۆژان بتوانێت جیابوونەوەی خۆی ڕابگەیەنێت كە ژمارەی دانیشتوانی 49 هەزار كەسەو قەبارەی خاكیان270 كیلۆمەتر دوجایەو فیدرالیەتن و لە كۆمنویلسی بەریتانیدان و لە ڕیزبەندی دەوڵەتاندا بە ژمارە 188 دێت، خۆی 195 دەوڵەتمان لە جیهاندا هەیە، دەستووری یەكێتی سۆڤیەت لە 1924 و 1936 و 1977 بەندێكی تایبەتی تێدایە بەم مافە كە دەتوانن كۆمارەكانی سەر بەوی جیابنەوە لە ڕووسیا، یەك دەوڵەت كە ئەویش فنلەندەیە بوار نادات بە جیابوونەوە كەواتە هەندێك دەستوور ئەم مافی جیابوونەوەیان تێدایە بەڵام چۆن دەتوانرێت ئەم مافە بەكاربهێنرێت، ئایا بە داخوازینامەیەكە یان بە مانگرتنە یان بە هانابردنە بۆ نەتەوەیەكگرتووەكان ئەمانەی تێدا دیاری نەكراوە، لە دەستووری ساڵی 1998ی كەنەدا بە نیسبەت كیوبیك ئەمەی تێدایە كە بە ڕاپرسی بكرێت، هەروەها ئەوەی ئیرلەندای باكوور هەروایە، لە هەندێ دەستووردا وتراوە نابێت یەكێتی هەرێمایەتی پارچە پارچە بكرێت هەشیانە تێیدایە، ئەگەرچی دەستوورەكانی عیراقی بەندێكی وایان تێدا نییە بەڵام كە تەماشای سوێندخواردنی ئەندام پەرلەمان و سەرۆكی كۆمار و سەرۆكی وەزیران و وەزیران بكەیت ئیلتیزامێك دەخاتە سەر شانیان كە دەوترێت(السهر علی وحدە العراق) لە ماددەی یەكەمی دەستوردا بڕگەیەك تێیدا هاتووە كە پابەند بوون بەو دەستوورە خاك و گەل و سەروەری عیراق دەپارێزێت، تەفسیری پابەند بوون بەم دەستوورە چییە، ئەمە تەمومژی تێدایە و گرێبەند كراوە بە دادگای باڵای فیدراڵەوە تا ڕوونیبكاتەوە، ئەمە لە دوا بڕكەی پێشەكییەكەو لە مادەی یەكیش هەیە، گرفتەكە لێرەدایە لە ئیجرائاتەكە، ئێستا چیك و سلۆڤاك بە دانوستان و دیالۆگ و ڕاپرسی تەواو بوو، سرب و میتینیگرۆ هەمان گرفتیان بە ڕاپرسی و ڕیفراندۆم چارەسەر كرد، یان كۆسۆڤۆ بێ ڕیفراندۆم یەك لایەنە سەربەخۆیی ڕاگەیاند، لە ساڵی 2008 بێ ئەوەی گوێبداتە هیچ لایەنێكی دەرەكی ئەو مەسەلەیە لە نەتەوە یەكگرتووەكان خرایە ڕوو ئەوانیش لە هەمان سەڵدا داوایان لە دادگای نێودەوڵەتی كرد ڕای خۆی بدات سەبارەت بەم مەسەلەیە ئەویش بۆ یەكەم جار لە مێژووی یاسای نێودەوڵەتی ڕایەكی گرنگی دا كە وتی ئەسڵەن كۆسۆڤۆ نابێ بێتە دادگاكەو پرسیارمان لێ بكات سەبارەت بە سەربەخۆیی، مادام ئەم ڕاگەیاندنی سەربەخۆییە دژ بە مەبدەئەكانی یاسای نێودەوڵەتی نییە ماف لای خۆیەتی، مافی جیابوونەوە دژ بە مەبدەئەكان نییە، پرسیارەكە ئەوەیە ئەو هەموو جینۆسایدەی بەسەر كوردا هاتون بۆ نەبووە بەڵگەیەك تا لە دانوستانی دانانی دەستووری 2005 داوا نەكرا بڕگەیەكی دیاریكراو لە ناو ئەو دەستوورە دابنرێت تا لە دوا ڕۆژدا ببێتە مافێك بۆ كورد بتوانێت داوایەكی ئاوها بڵند بكاتەوە، چ بۆ ناوخۆی وڵات چ بۆ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و نەتەوە یەكگرتووەكانیش، ئایا ئەوانەی لە داڕشتنەوەی دەستووردا بەشداربوون ئاگایان لەم مەسەلەیە نەبووە،چونكە یاسای نێودەوڵەتی لە چوارچێوە تەقلیدیەكەی دەرچووە ئێستا)) هەر لەم سیاقەدا خاتوو (سۆلاڤ كاكەیی) بەرسڤ و كۆڵەگەی بابەتەكەی زیاتر بە زمانیكی دەستووریانە بوو، ئەم پێی وا بوو كە
((مەودای سەقامگیریی دەوڵەت لەڕووی دەستووری و سیاسییەوە پەیوەستە بە ئاستەكانی تەبایی و پێكەوەژیان لەنێوان هەموو گرووپ و پێكهاتەكانی گەل، لەبەرئەوەی فەرامۆشكردنی كەمینەكان دەبێتە هۆی ئەوەی كەمینەكان بەدوای چارەسەری دیكە بگەڕێن، دوور لە بژاردنی نیشتمانی، ئەویش لەڕێگەی پەنابردنەبەر بژاردنی نێودەوڵەتی كە رێگەدەدات بە دەستێوەردانی نێودەوڵەتی لەسەر سیادە و یەكپارچەیی خاكی وڵاتان بە بیانووی پاراستنی كەمینەكان.
هەربۆیە، باشترین بژاردن لەبەردەم ئەم جۆرە دەوڵەتانە – مەبەستم لە دەوڵەتانی فرەنەتەوەیە – زامنكردنی مافی كەمینەكانی لە دەستووردا، بەوشێوەیەی كە هەمووان بەشدار بن لە حوكمڕانی بەبێ دوورخستنەوەو فەرامۆشكردنی گرووپێك یان تەفزیڵكردنی گرووپێكی دیكە. لەبەرئەوەی مەسەلەی فەرامۆشكردن و دوورخستنەوە یان تەفزیڵكردن پەیوەستە بە رێژەی ئەو ئیمتیازاتانەی كە دەدرێت بە گرووپێك و گرووپەكانی دیكەی لێ بێبەش دەكرێت، رژێمی سەددام-ی لەناوچوو (1979 – 2003) ئەم لایەنەی پیادە دەكرد لەڕێگەی بەخشینی پۆست و ئیمتیازات بۆ گرووپێكی دیاریكراو، كە عەرەبی سوننەیە، هەربۆیە و لەئاكامدا، عەرەبی سوننە لەڕووی نەتەوەییەوە عەرەبن و لەڕووی تایفەگەریشەوە سوننەن.
لەدەرئەنجامدا، تایفەی شیعە دووچاری كوشتن و ئەشكەنجەدان بوو – ئەمە وێڕای ئەوەی كە شیعە (عەرەب)یشە – هەمان حاڵەت كورد دەگرێتەوە كە ئەویش دووچاری كوشتن و كۆمەڵكوژی و جینۆساید بوو، ئەمە وێڕای ئەوەی كە كورد (سوننە)یشە.
لەڕاستیدا، لەمیانی پەیوەندیەكەی نێوان نەتەوە و دەوڵەت دوو بیردۆز لە فیقهی دەستووریدا هەیە، كە بریتین لە:
1. بیردۆزی ئەسبەقییەتی نەتەوە لەسەر دەوڵەت: وەكو نەتەوەی ئەڵمانی و ئیتاڵی، لەبەرئەوەی پێكهێنانی ئەم دوو نەتەوەیە دەگەڕێتەوە بۆ پێش درووستبوونی دەوڵەتی ئەڵمانی و ئیتاڵی.
2. بیردۆزی ئەسبەقییەتی دەوڵەت لەسەر نەتەوە: وەكو نەتەوەی ئەمریكی كە پاش دامەزراندنی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا پێكهات.
لەبەرئەوەی چەمكی نەتەوە چەمكێكی سیاسی و كۆمەڵایەتیە بۆیە دەكەوێتە ژێر كاریگەریی بەرژەوەندییە سیاسییەكانی ئەو وڵاتەی كە بیرمەندەكانی هەڵدەستن بە داڕشتنی پێناسەكەی، هەمان شت ئەو فاكتەرانە دەگرێتەوە كە گرووپەكانی لێ پێكدێت بۆ درووستبوونی نەتەوە.
لەبەرئەوەی ئەگەر بیرمەندەكانی ئنگلیز بیانەوێ باس لەسەر نەتەوەی ئنگلیزی بكەن ئەوە بێگومان زمانی ئنگلیزی وەكو فاكتەرێك وەردەگرن بۆ پێناسەكردنی نەتەوەكەیان و سەرنج نادەنە فاكتەری یەكێتیی جوگرافی لەبەرئەوەی فاكتەری جوگرافی كۆكەرەوەی نەتەوەی ئنگلیزی نییە كە لە جیهاندا بڵاوەیكردووە، خودی بەڕیتانیا تەنیا بریتیە لە چەند دوورگەیەكی پەرتءبڵاو.
هەربۆیە، ئەو فاكتەرانەی كە گرووپێكی خەڵك دەكات بە نەتەوە – تەنانەت گەر یەك فاكتەر لەبەردەست هەبێت یان زیاتر – ئەوە بەوشێوەیەی لای خوارەوەیە:
یەكێتیی جوگرافی، یەكێتیی زمان، یەكێتیی ئایین، بەرژەوەندیی هاوبەش، ئیرادەی جەماوەری، مێژووی هاوبەش، چارەنووسی هاوبەش، دابءنەریتی هاوبەش.. وتاد))
ئەمەی خاتوو سۆلاڤ لەسەر دەدوا لە زانستی ڕامیاریی و كۆمەڵناسی هاوچەرخیشدا كە باس دێتە سەر پێناسەی نەتەوە هەر پەنا دەبرێتە بەر ڕیزكردنی ئەو كۆڵەگانەی لە سەرەوە باسی لێ كردون..
(نەتەوە)و (دەوڵەت) کامیان بەهای بوونی ئەوی دییە
بەڕێز دكتۆر (ئاراس عەبدولكەریم) لە دوتوێی پێواژۆ سیاسی و یاساییەكەی دەوڵەت هاتە دەرەوە تا بە ماكە ئەنتۆلۆژیەكانی كە بە ناوچەوانی نەتەوەوەن شرۆڤە بكات بۆیە ئەم لە پوختەی قسەكانیدا وتی
((ناسنامەی تاکی سەر بە نەتەوەیەکی بێ دەوڵەت، مەحاڵە ناسنامەی هاووڵاتیەکی ئازادو سەربەخۆ بێت، لەحاڵەتێکدا نەتەوەیەکی سەردەستە ناسنامەی نەتەوەیی ئەمی خستبێتە پەراوێزەوەو لەنێو مێژووی خۆیدا چەپاندبێتی، لەباشترین حاڵەتدا هاووڵاتیەکی پلە دوو یان خوارترەو مەسەلەی بوونی سیستمی دیموکراسی و عەدالەتی کۆمەڵایەتی مەحاڵە سروشتی هیچ سیستمی سیاسیی نەتەوەیەکی سەردەستە بێت کە ئازاد و سەربەخۆیی نەتەوەیەکی تری پێشێل کردبێ.
ناسنامەی کورد لە ڕەهەندە مێژوییەکەیەوە و بەحوکمی پارچەکردنی نەتەوەو دابەشکردنی بەسەر چەند دەوڵەتێکی نەتەوەییدا، گەورەترین کێشە لە فڕێدانی ئەم نەتەوە پارچەکراوەیە بۆنێو مێژووی چەند دەوڵەتێکی نەتەوەیی دی و پارچەکردن و بگرە شێواندنی مێژووی خۆیەتی.
لێرەوە ئەگەرچی گوتاری سیاسی-ناسیونالیزمی و تەنانەت ئەدەبیی کوردیش سیناخن لە دەستەواژەی وەک (ئێمە قوربانیی دەستی مێژووین) و (غەدرێکی مێژووییمان لێکراوە)، وێڕای ڕاستی ئەم بۆچوونەش بەڵام ئیشکالیی گەورە لە مامەڵەکردنی ئێمەیە لەگەڵ مێژوودا و وێناکردنێتی لە فۆرمی دۆزەخێکدا کە لەدەستی هەڵبێین، هاوکات بوونی کورد دەبێتە بوونێکی زۆر پاسیڤ و بۆخۆی دەبێتە بابەتێک تا لەنێو مێژوودا ئیشی لەسەر بکرێت، واتە وەک کاراکتەرێکی ئاکتیڤ لەدەرەوەی مێژوو ڕادەگیرێت. هەربۆیە مەسەلەی هەڵهاتن لە مێژوو دەبێ کورتبکرێتەوە بۆ هەڵهاتن لە مێژووی دەوڵەتی نەتەوەیی نەتەوە سەردەستەکانی خۆی، تا ئەم دابڕانە مێژووییە ئەنتۆلۆجیەش ڕوونەدات، ئەستەمە کورد بتوانێ بچێتەو نێو مێژووی خۆی یان ڕاستتر بڵێم لەنێو مێژوودا شوێنێکی دیارو کاریگەری خۆی هەبێت، هەڵبەتە ئەم هەوڵە بەردەوام هەبووە، شۆڕش و ڕاپەڕینە نەتەوەییەکانی کورد ڕەنگە جدیترین ساتەوەختی مێژووی ئەم نەتەوەبووبن بۆ ئەو دابڕانە لە پەراوێزبوون و گەڕانەوەی بۆ نێو مێژوو.
بەگەڕانەوەشمان بۆ پرسیارە ئەنتۆلۆجیە سەرەتاییەکەی (بوون و بەها)، کەبۆخۆی پرسیارێکی ئەرەستۆییانەیەو دواتر فارابی و کندی وەک پرسێکی فەلسەفی هێناویانەتە نێو دنیای ئیسلامەوە و دواجار لای ئیبن سینا (بەوحوکمەی سەردەمی ئەو سەردەمی زێڕینی پرسە فەلسەفیە گەورەکان بووە) بووەتە دیارترین پرس کەلای ئەو هەمیشە (بەها) لەپێش (بوون)ەوەیەو ئەوە بەهایە کە مانایەک دەدا بە بوونی هەر شت و بونیادێک، بەتەنها بۆ خواوەند نەبێ کە بوون و بەها لای ئەو دەبنە یەک شت کە دەلالەت بدەنە حەقیقەتێک کە ئیبن سینا بە (واجب الوجود) ناوی دەبات، لێرەشدا و تایبەت بەم باسە، ئەگەر ئەو پرسە بورووژێنین کەداخۆ ناسنامەی نەتەوەو مێژووەکەی کامیان بەهایەو مانایەک دەبەخشێتە بوونی ئەوی دی و لەوێشەوە (نەتەوە)و (دەوڵەت) کامیان بەهای بوونی ئەوی دییە و داخۆ ئەوە بوونی دەوڵەتە کە مانایەکی دروست دەداتە ناسنامەی نەتەوە یاخود ناسنامەی مێژووییانەی نەتەوەیە کە بەهاو ئیعتیبار دەبەخشێتە (دەوڵەتی نەتەوەیی)، بەڕای من ئەم دوو چەمکە بۆ حاڵەتی کوردی بەشێوەیەک یەکانگیرو تەواوکەری یەکترین کە هەمان دۆخی پەڕگیرییانە (اسپنائی) ی (واجب الوجود)ەکەی (ئیبن سینا) دەیگرێتەوە. واتە بەبێ بوونی دەوڵەتی نەتەوەیی بون (کەینوونە)ی نەتەوە ناسنامەو مێژووەوە لەگەڵ کەینوونەی ئینسانی کورددا هەمیشە لە قەیرانێکی قووڵی ئەنتۆلۆجی و مێژووییدا دەمێنێتەوە. بوونێک کە وێڕای ئەوەی سەر بە دنیاو ژینگەی خۆی نییە، هاوکات بوونێکی زۆر پەراوێزییانەی نامێژووییانە دەبێت، هەربۆیە پرسی (دەوڵەتی نەتەوەیی) بۆ کورد دەبێتە ئەو پرسە سەرەکییەی کە بتوانێ لەم ڕەهەندەوە وەڵامێکی ئەو قەیرانە بداتەوە.
-فه‌لسه‌فه واته دهوڵهت دروستکردن
فەلسەفە وەك توخمێك لە دەستنیشان كردنی چەمكی نەتەوەو دەوڵەتیشدا ڕۆڵی كارانگاز دەگێڕێت چونكە كاتێك باس لە دەوڵەت بكرێت پێویستە باس لە فەلسەفەش بكرێت بەڵكو پێویستە زمانی دەربڕینی دەوڵەت فەلسەفیانە بێت بۆیە (مامۆستا (نەوزاد جەمال) چمكی ئەم بابەتە هەستەوەرەی لە سیمینارەكەدا گرتبوو بەڕێزیان لە پوختەی گەیاندنی مەبەستەكانی بابەتەكەیدا وتی
(( دهوڵهت بێ فه‌لسه‌فه نابێ. فه‌لسه‌فه‌ش ناتوانێ بێ دهوڵهت و قه‌واره‌یه‌کی سیاسی و یا فۆرمێک له‌په‌یمان و گرێبه‌ستی کۆمه‌ڵا‌یه‌تی، به‌ئاسایی جێگیربێ. ئهگهر سه‌یری بارودۆخی کوردستان بکه‌ین، ده‌بینین فۆرمێ له گه‌شه‌و چوونه قۆناغێکه‌وه له‌زۆربه‌ی بواره‌کاندا وایکردووه 'خوێندنی فه‌لسه‌فه"ش بایه‌خدارو پێویستیه‌کی. به‌تایبه‌ت کات و ده‌رفه‌ت و سه‌رپه‌رژان بۆ مشتومڕی فه‌لسه‌فیی و هزری له‌ئێستادا زێتر له‌ئارادا‌یه.
-فه‌لسه‌فه واته دهوڵهت دروستکردن، به‌چه‌ند به‌ڵگه‌یه‌ک:
1- لهروانگهی مێژووییه‌وه ده‌ستپێکی فه‌‌لسه‌فه‌ی سیستماتیک و دامه‌زراندنی ئه‌کادیمییای ئه‌فلاتون، هاوزه‌مه‌نه له‌گه‌ڵ بیرکردنه‌وه له‌پر‌سی دهوڵهت و فه‌رمانڕه‌وا که له کتێبی "کۆمار"دا ره‌نگده‌داته‌وه. پێش ئه‌و مێژووه ده‌قی فه‌لسه‌فی و به‌شێوه‌یه‌کی سیستماتیک و خاوه‌ن پرۆژه‌یه‌ک له‌ژێر باری تێزێکدا نه‌نووسراوه. که‌واته نووسینی ده‌قی فه‌لسه‌فی، له‌راستیدا به‌نده به‌ره‌نگڕشتن بۆ دهوڵهت. هاوکات فه‌لسه‌فه لای ئه‌فلاتون رۆڵی په‌روه‌رده‌کارێ ده‌گرێته‌به‌‌ر، چاوبڕینه رۆڵی فه‌لسه‌فه له‌کۆمه‌ڵگه‌دا، بنیاتنانی ده‌وڵه‌تێ دا که حکومه‌تێکی داوه‌ری بیبات به‌ڕێوه. که‌واته پرۆژه‌ی فه‌لسه‌فه ته‌ریبه به‌پرۆژه‌ی ده‌وڵه‌تسازی.
2- فه‌لسه‌فه، واته دهوڵهت له‌سه‌ر ئاستی هزریی. ده‌وڵه‌تیش واته فه‌لسه‌فه له‌ئاستی بیرکردنه‌وه‌دا. بۆیه وه‌کچۆن ده‌بێ فه‌لسه‌فه له‌ره‌وتێکی تێورییکه‌وه بڕوات بۆ کاری سه‌رتاپاگیر له‌زه‌مینه‌ی واقیعدا، ئاوه‌هاش دهوڵهت پێویستی به بنه‌مایه له‌سه‌ری دابمه‌زرێ و ده‌ستینشانبکرێ. به‌ده‌ربڕینێکی تر: فه‌لسه‌فه ده‌وڵه‌تی یا مه‌مله‌که‌تی هزره، ئه‌قڵ فه‌رمانڕه‌واو ئاستی باڵای بڕیاردانه.
3- فه‌لسه‌فه بیرکردنه‌وه‌یه‌کی رادیکاڵ-بنه‌ره‌تی و بونیادییه، ده‌وڵه‌تیش پرۆسه‌یه‌کی بنه‌مایی و بناغه‌ییه بۆ پێکهێنانی کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی سیاسی له‌سه‌ر ئاستێکی باڵا که سیستمی ئه‌قڵ تێیدا به‌کاره. دهوڵهت وه‌ک "پێکهیاته‌یه‌کی ئه‌قڵیی" له‌سه‌ر ئاستێکی به‌رزی سیاسی هه‌ڵده‌سوڕێ، وه‌ک ته‌ونێکی رێکخراوو پێکه‌وه‌گرێدرا به‌به‌رنامه‌یه‌کی ئه‌قڵانی کارده‌کات. که‌واته: دهوڵهت مه‌نزومه‌یه‌کی ئه‌قڵی و فۆرمێکی پێشکه‌و‌توه له "کۆمه‌ڵگه" و هاوکات شێوازی بریاردان و رایکردنی کاروبارو په‌یوه‌ندیه‌کانی که به‌گشتی ئه‌قڵانیه‌ت ره‌نگی تێداده‌داته‌وه یا ده‌بێت ئه‌قڵانی بێ.
بۆیه پرسی "دهوڵهت" له‌فه‌لسه‌فه‌دا لهروانگهی پرسیارێکی بونیادییه‌وه شرۆڤه‌ده‌کرێ که‌ئه‌ویش پرسی زه‌روره‌تی ده‌وڵه‌تسازی و مه‌سه‌له‌ی ره‌وایه‌تییه: بۆ دهوڵهت ده‌بێ هه‌بێ؟ ئایا پێویست و زه‌رووره و ناچارییه؟ ئه‌ی ئهگهر دهوڵهت نه‌بوو، چیده‌گۆڕێ له‌ژیانی ئێمه‌دا؟ ئامانج و مه‌به‌سته شیاوه‌كانی دهوڵهت و سنوره‌‌كانی چالاكی كامانه‌ن؟ كێ فه‌رمانڕه‌وایه‌تیی ده‌كات؟ "بۆ ده‌بێ من ملكه‌چی دهوڵهت بم، ئهگهر ره‌وایه‌تی له‌بڕیارو كاره‌كانی دا نه‌بێ"؟ چه‌ندان پرسیاری تر. ده‌کرێ فه‌یله‌سوفی دهوڵهت هیگڵ(1770-1831) وه‌ڵامی ?
