سەرۆك وەزیرانی عێراق لەگەڵ ئەوەی لەبارودۆخێكی باشدا نییە و هەموو پێكهاتەكانی عێراق لێی ناڕازین، بەڵام هێشتا لەسەر ڕەفتارە تاكڕەوییەكانی خۆی بەردەوامە و هەر ڕێگەیەك ببێتە هۆكاری مانەوەی خۆی لەدەسەڵاتدا بەبێ گوێدانە دەستوور و پرۆسەی دابەشكردنی دەسەڵات، ملی ئەو ڕێگایە دەگرێت. ئەم ئاراستەیەش جیا لەوەی حكومەتی بەغدای دووچاری شەلەل كردووە و ناتوانێت خزمەتگوزارییە پێویستەكان بۆ هاووڵاتیان دابین بكات، لەهەمانكاتدا بارودۆخێكی ئەوتۆی دروستكردووە كە نەتوانرێت كۆنترۆڵی باری ئەمنی بكرێت، هەروەك چۆن هەفتەی ڕابردوو زنجیرەیەك تەقینەوە بەشێك لەشارەكانی عێراقی گرتەوە بەكەركوكیشەوە، بۆیە ئەو قەیرانە سیاسیەی كە بەهۆی سیاسەتی تاكڕەوی و خۆسەپێنی سەرۆك وەزیرانەوە پیادەكرێت، خەریكە دەگاتە ئەو ئاستەی كە ئاییندەی عێراق بەرەو هەڵدێر و تاریكی ببات، سەبارەت بەم بارودۆخەی ئێستا پرسیارمان لەپرۆفیسۆر مایكل نایت كرد، تۆژەری باڵا لەئامۆژگای واشنتۆن بۆ سیاسەتی ڕۆژهەڵاتی نزیك و تایبەتمەند لەسەر دۆسێی عێراق لەئامۆژگای ناوبراو، سەبارەت بەم پرسە و لەلێدوانێكی تایبەتی بۆ گوڵان پرۆفیسۆر مایكل نایت بەمجۆرە بۆچوونی خۆی بۆ گوڵان خستەڕوو: (بەشێك لەو توندوتیژیەی لەعێراقدا هەیە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە پەلە نەكرا لەكۆتایی هێنان بەو هەلومەرجەی لەساڵانی 2006 و 2007 دا هەبوو، كە هەلومەرجێكی هاوشێوەی شەڕی ناوخۆبوو. بوونی دۆخێكی تائیفی سلبی لەعێراقدا بۆتەهۆی مانەوە و بەردەوامبوونی ڕێكخراوی ئەل قاعیدە لەعێراقدا، چونكە ئەمە دۆخێكە سوننەكان ترسیان هەیە لەو حكومەتەی شیعەكان باڵادەستن تێیدا. سیاسەت ڕۆڵی نییە لەدرێژەپێدانی یاخیبونەكەی عێراق. ئەگەر ئاشتەواییەكی تائیفی ڕاستەقینە لەعێراقدا بكرایە، ئەوا بەڕەوتێكی زۆر خێراتر سەقامگیری بۆ عێراق دەگەڕایەوە. لەم قۆناخەشدا كە بارودۆخەكە گەیشتۆتە ئەم قۆناخە پێموایە زەرورەتی سیاسیی حكومەتی عێراقی ناچار كردووە دووبارە دەست بەپرۆسەی ئاشتەوایی بكاتەوە لەگەڵ پێكهاتەی سوننە لەعێراقدا. بەهۆی هەوڵەكانی دیالەو سەلاحەددین بۆ پێكهێنانی هەرێم و هەوڵەكانی سەندنەوەی متمانە لەحكومەت، مالیكی دركی بەوە كردووە پێویستی بەپشتیوانی سوننەكان دەبێت. لەبەر ئەوەی پێویستی بەخاوكردنەوەی سەركردە و سەربازەكانی پێشوی سوننە هەیە، ئەوا ئەگەری ئەوە هەیە مالیكی پرۆسەی ئاشتەوایی بەجددی وەربگرێت)).
لەلایەكی دیكە و سەبارەت بەو گۆڕانكارییەی مەزندە دەكرێت لەسوریا ڕووبدات و ئەگەر ئەو گۆڕانكارییە لەسەر حكومەتی عێراق و مانەوەی بارودۆخی ئێستای عێراق لەژێر دەسەڵاتی حكومەتی نوری مالیكدا، پرۆفیسۆر مایكل نایت لەدرێژەی لێدوانەكەیدا بۆ گوڵان گووتی: (سەبارەت مانەوەی بارودۆخی ئێستا و دانی باجی ئەم بارودۆخە لەلایەن هاووڵاتیانەوە، من پێموایە تا هەڵبژاردنی داهاتوو لەعێراق ئەنجامدەدرێت و حكومەتێكی ڕاست و گونجاو هەڵدەبژێرن، بەڵام سەبارەت بەگۆڕانكارییەكانی سوریا من پێموایە كاریگەرییە ڕاستەوخۆكەی لەسەر عێراق كاریگەریەكی كەم دەبێت، بەڵام ئەگەر ڕژێمی ئەسەد بڕووخێت و حكومەتێك لەجێی دابمەزرێت كە بەتوندی دژی شیعەكان بێت یاخود بە پاڵنەری تۆڵە هەڵسوكەوت لەگەڵ عێراقدا بكات بەهۆی ئەو هەڵوێستەی لەكاتی ڕاپەڕینەكەی سوریادا گرتیەبەر، ئەوا كاریگەریەكی سلبی گەورەی لەسەر عێراق دەبێت. هەر كاتێك عێراق و سوریا دژی یەكتر بوون، ئەوا ئاسایشی هەردوولا زەبری بەردەكەوێت)).
ئەم بۆچوونەی پرۆفیسۆر نایت لەگەڵ بۆچوونە ناوخۆییەكانی عێراق یەكدەگرێتەوە، لەمبارەوە پەرلەمانتاری لیستی ئەلعراقیە حامید موتلەگ جەختی لەسەر ئەوە كردەوە كە پێوەندییەكی پتەو لەنێوان قەیرانی سیاسیی و ڕەوشی ئەمنی هەیە، لەمبارەوە و لەدرێژەی لێدوانەكەیدا بۆ گوڵان جەختی لەسەر ئەوەكردەوە و گووتی: (پێوەندییەكی پتەو لەنێوان قەیرانی پرۆسە سیاسییەكە و ڕەوشی ئەمنی هەیە، هەروەها مەسەلەئەمنییەكان پێوەندییەكی زۆر پتەویان لەگەڵ گەندەڵی دارایی و ئیداری هەیە، هاوكات هەندێك هەن پێیانخۆشە بارەكە هەروەكو خۆی بمێنێت بۆئەوەی دەستی سزا و دادگا و یاسا نەیانگاتێ و خۆیان بدزنەوە، هەربۆیە ڕەوشی سیاسیی ئەمڕۆ پەیوەستدارە بەم لایەنە: لایەنی ئیستغلالكردنی پارە و سامان و خۆدزینەوە لەیاسا، هاوكات بوارێكی فراوان بۆ تیرۆریستەكان خۆشدەكات و مەجالیان پێدەدات كردەوەكانیان ئەنجام بدەن).



قەیرانی سیاسی عێراق
چارەسەركردنی ئاسان نییە
ئەوەی قەیرانی پرۆسەی سیاسیی عێراقی ئاڵۆز كردووە، ئەو ئەقڵیەتەیە كە نایەوێت دەستوور جێبەجێ بكریت و نایەوێت دەستوور ببێتە نەخشەی ڕێگە بۆ بونیادنانەوەی عێراقی نوێ، عێراقی دیموكراتی و فیدرالی و پەرلەمانی، سەبارەت بەم لایەنەش پرسیارمان لەپرۆفیسۆر ئەلەم پاییند بەڕێوەبەری سەنتەری دیراساتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەزانكۆی ئۆهایۆ كرد و لەوەڵامی گوڵاندا پرۆفیسۆر پاییند بەمجۆرە لەسەر بارودۆخی ئێستای عێراق قسەی كرد و گوتی: (هەر كەسێك –لەدەرەوە بێت یان لەناوەوە-دیراسەتی دۆخی عێراق بكات بۆی دەردەكەوێت چارەسەری كێشەی عێراق كارێكی ئاسان نییە، ئەویش بەهۆی ساڵانی دوورودرێژی جەنگ و دیكتاتۆریەتی سەددام و ئێستاش بەهۆی دابەشبوونی شیعە و سوننەكان لەلایەك و كێشەی كورد و عەرەب لەلایەكی دیكەوە. هەروەها دۆخی وڵاتانی دراوسێ و دەستێوەردانی ئێران لەعێراق، بەهەمان شێوە هێشتا ئەمریكا و هێزە هاوپەیمانەكان هێزیان لەعێراقدا هەیە. كەواتە دۆخێك لەعێراقدا هەیە كە كەس پێشبینی ئەوە ناكات بەم زووانە هەلومەرجەكە باشتر بێت، بەتایبەتی كە دەستوورەكە وەك خۆی بمێنێت و ئەو سكاڵا و گرفتانەی وەك كورد و سوننەكان هەیانە چارەسەر نەكرێن، ئەوا دۆخە هەستیارەكە بەرەو خراپتر دەچێت، لەبەر ئەوە پێموایە ئەگەری خراپتربوونی دۆخەكە لەئارادایە ئەگەر كێشە سیاسی و كۆمەڵایەتیەكانی دیكە چارەسەر نەكرێن. هەروەها ئەگەر بۆ مێژوو بگەڕێینەوە دەبینین هەمیشە سوننەكان جڵەوی حكومڕانیان بەدەستەوە بووە، تەنانەت لەسەردەمی ئیمبراتۆریەتی عوسمانییەكاندا تاوەكو جەنگی جیهانی یەكەم كە عێراق كەوتە ژێر كۆنتڕۆڵی بەریتانییەكانەوە، واتە تاوەكو ئەم دواییە سوننەكان دەسەڵاتیان بەدەستەوەبوو، تاوەكو ڕووخانی دەسەڵاتی سەددام، ئەمە مێژووە و ئەمە خەلفیەتەكەیە، واتە كێشەكان ڕیشەی مێژووییان هەیە و بەداخەوە حكومەتی ئێستا كێشەی كورد و كێشەی كەمینەی سوننەكانی چارەسەرنەكردووە. هەروەها مەسەلەی دەستێوەردانی دەرەكی هەیە لەعێراقدا، ئەمەریكا و هاوپەیمانەكان لەعێراقدا ئامانجی جیاوازیان هەبوو، ئێران بەرژەوەندی ئەمنی جیاوازی هەبوو، ئێستاش دۆخی سوریا بەرەو خراپتر دەچێت كە دەوڵەتێكی دراوسێیە، دواتر دەوڵەتە سوننەكانی دەرووبەری عێراق و كێشەی لوبنان بەشێوەیەك لەشێوەكانی كاریگەری هەیە، هەروەها ناكۆكی عەرەب ئیسرائیل، واتە وێنەكە ئاڵۆزە. بەداخەوە لەدوای ڕووخانی دەسەڵاتی سەددام لە2003 تا ئێستا نزیكەی نۆ ساڵە هێشتا حكومەت چارەسەری كێشەی تائیفی و ئیتنی نەكردووە، لەبەر ئەوە جۆرێك لەنائارامی و ناجێگیری لەعێراقدا لەئارادا دەبێت. لەڕاستیدا كەس ناتوانێت بەدڵنیاییەوە پێشبینی ئاییندەی عێراق بكات. ئێوە باستان لەوە كرد پرۆسەی ئاشتەوایی لەعێراقدا تەواو نەكراوە، لەڕاستیدا نموونەیەكی باش هەیە لەم ڕووەوە كە بریتییە لەئەفریقیای باشوور كە سپی پێستە باڵادەستەكان هەموو جۆرە ناڕەوایی و تاوانێكیان ئەنجامدا دژی زۆرینەی ڕەشپێستەكان، بەڵام كاتێك نێلسۆن ماندێلا دەسەڵاتی گرتەدەست دەستی نەكرد بەكاری تۆڵەسەندنەوە، بەڵكو دەستی بەپرۆسەی ئاشتەوایی كرد، لەبەر ئەوە پێویست بەپێكهێنانی كۆمیتەیەكی لەم چەشنە دەكات لەوڵاتانی دوای شەڕ و ناكۆكی، وەك عێراق، لوبنان و لیبیا و ئەفغانستان و تەنانەت لەئێرانی دوای شا، ئەمانە ڕوویان نەداوە، بەڵكو پەنا براوەتە بەر هێز، ویستیویانە لەڕێی چەك و پۆلیس و سەربازەوە مل بەخەڵكەكە كەچ بكەن، ڕەنگە ئەمە تا ڕاددەیەكی دیاریكراو سەركەوتوو بێت، بەڵام نابێتە هۆی چارەسەركردنی ئەو كێشانەی ڕیشەی قووڵیان هەیە، وەك كێشەی ئیتنی و ئاینی و تائیفی، هەروەها ناعەدالەتی كۆمەڵایەتی، لەبەر ئەوە ئەگەر ئەم كێشانە چارەسەر نەكرێن ئەوا كێشەی ئەمنی بەردەوام دەبێت، بەداخەوە بەبۆچوونی من تا ئێستا عێراق ئەو كارەی نەكردووە.))
لەلایەكی دیكە و سەبارەت بەكاریگەری سلبی پێشێلكردنی دەستوور لەلایەن سەرۆكی ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق و هەروەها كاریگەری ئیقلیمی لەسەر عێراق و كاریگەری شكستی عێراق لەسەر سیاسەتی ئیقلیمی بەشێوەیەكی گشتی، پرۆفیسۆر ئەلەم پاییند لەدرێژەی قسەكانیدا بۆ گوڵان جەختی لەسەر ئەوەكردەوە، حكومەتی عێراق دەستووری پێشێلكردووەو لەمبارەوە گووتی :(پێش هەمووشت دەستوور لەداڕشتنی مرۆڤەكانە و لەیەزدانەوە دانەبەزیوە، دەستوور دەنووسرێت و دادەڕێژرێت و دواتر خەڵكی دەنگی لەسەر دەدەن و دەبێت ڕێزی لێبگیرێت، بەڵام بەداخەوە هەندێ كەس بەئەنقەست پێشێلی دەكات، هەمان كێشە لەئەفغانستان هەیە كە دەستوور شتێك دەڵێت و دەسەڵاتدارانیش شتێكی دیكە دەكەن، ئەم كێشەیە لەعێراقیشدا بەدی دەكرێت. سەبارەت بەكاریگەری دەرەكیش لەسەر عێراق گومانی تیدانییە ئێران بەرژەوەندی ئەمنی هەیە لەعێراقدا، هەروەها لوبنانیش، واتە مەرج نییە وڵاتەكە سنووری بەعێراقەوە هەبێت بۆئەوەی بەرژەوەندی لەعێراقدا هەبێت، لەهەمان كاتدا سوریا و توركیا سنووریان بەعێراقەوە هەیە، بەهەمان شێوە دەبینین قەتەر كە دوورترە و وڵاتانی كەنداو بەگشتی و سعودیە بەتایبەتی بەرژەوەندیان لەعێراق و سوریادا هەیە و ئێرانیش ئەجێندای خۆی هەیە لەناوچەكەدا، ئەمە دیمەنەكە ئاڵۆز دەكات، هەروەها ئەمریكا و ئیسرائیلیش بەرژەوەندیان هەیە و ئەمەش دەبێتەهۆی ئاڵۆزبوونی دۆخەكە، ئەمانە ڕەهەندی دەرەكین و من باسی ڕەهەندی ناخۆییم نەكردووە كە شیعە و سوننە و كورد و توركمان و مەسیحی هەن و هەموو ئەمانە مافی خۆیان و گرفتی خۆیان هەیە كە هێشتا چارەسەر نەكراون، واتە هەندێ جار ئەگەر ڕێز لەئیرادە و خواستی كەمینەكان نەگیرێت لەلایەن حكومەتەوە ئەوا دیكتاتۆریەتی زۆرینە دروست دەبێت)).
ئەم لایەنانەی كە پرۆفیسۆر پاییند وەك مەترسی ئاماژەی پێكردن چارەسەرنەكردنی كێشەكان و پابەندنەبوونی حكومەتی عێراقەوە بەو دەستوورەی كە گەلانی عێراق دەنگیان لەسەر داوە، ئەمەش بۆتە هۆكاری ئەوەی قەیرانی سیاسیی عێراق ڕۆژ لەدوای ڕۆژ ئاڵۆزتر بێت، سەبارەت بەم لایەنە كازم شەمەری پەرلەمانتاری كوتلەی بەیزا لەلێدوانێكی تایبەت بۆ گوڵان، دوو هۆكاری سەرەكی دەستنیشانكرد و بەمجۆرە ڕای خۆی بۆ گوڵان خستەڕوو: (تێكچوونی ڕەوشی ئەمنی بەمدواییانە بۆ دوو هۆكار دەگەڕێنمەوە كە هەر یەك لەهۆكارەكان جیاوازە لەهۆكارەكەی دیكە، هۆكاری یەكەم: بێگومان هەموو قەیرانێكی سیاسی بەنێگەتیڤانە ڕەنگدانەوەی لەسەر شەقامی عێراقی دەبێت و سەرەتا و پێش هەموو شتێك ڕەنگدانەوەی لەسەر هاووڵاتی دەبێت نەك تەنیا لەڕووی خزمەتگوزارییەكان، بەڵكو زیاتر لەڕووی ئارامی و ئاسایشی هاووڵاتی، لەبەرئەوەی هێز و لایەنە دوژمنەكان سوود لەو ناكۆكی و قەیرانە سیاسییانە وەردەگرن و لەئاكامیشدا ئەو لایەنانە هەوڵدەدەن بۆشاییەكی ئەمنی بخوڵقێنن بۆئەوەی وەكو هەلێك بیقۆزنەوە، ئەمەیش بۆئەوەی هێزە سیاسییەكانی و لایەنەكانی قەیرانە سیاسییەكە لۆمەكان ئاڕاستەی لایەنی بەرامبەر بكەن و لەئاكامیشدا قەیرانێكی نوێ بخوڵقێ، هۆكاری دووەم: هەستدەكەم ئەم هۆكارەی دووەم شتێكی تازەیە لەمیانی ڕەوشی ئەمنیی ئەمڕۆمان، دەبینین كە ئەوە یەكەمجارە حكومەت هەڵستێت بەبانگێشتكردنی ئەندامانی پێشووی سووپای عێراقی و گەڕانەوەیان بۆ سووپا گرەنتی دەكات، گەڕانەوەیەكی نەرمونیان و ئارام، بەبێ مەرج و بەبێ كۆتوبەند، بگەڕێنەوە و بەشێوەیەكی ئاسایی ڕۆڵی خۆیان بگێڕن، لەلایەنێكی دیكەوە گەڕانەوەی پەنابەرە عێراقییەكان كە زۆربەی ئەو پەنابەرانە داواكراون، هەیە لەڕووی سیاسی و هەشە لەڕووی دادوەری، ئەوەی كە لەڕووی سیاسییەوە داواكراوە هیچ كێشەیەكی نییە و لێرەوە داوا لەحكومەت دەكەین لێبوردەییان بۆ دەربكات لەبەرئەوەی جیاوازی بیروڕا كێشەیەكی ئەوتۆ نییە، بەڵام مەسەلەی ئەو كەسانەی كە لەدادگا و لەڕووی دادوەرییە داواكراون ئەوە ئەمەیان مەسەلەیەكی دیكەیە، هەربۆیە من پێموایە كە ئەم دوو هۆكار لەهۆكارە سەرەكییەكانن لەپشت ڕووداوەكانی ئەمدواییانەدا و هیوادارم حكومەت ئەو ڕاستییە بزانێت كە هەموو قەیرانێكی سیاسی ڕەنگدانەوەی تێگەتیڤانەی لەسەر هاووڵاتیان دەبێت، بۆیە هەتا پێیدەكرێت پێویستە دووربكەوێتەوە لەوروژاندنی قەیرانەكان لەگەڵ هاوبەشە سیاسییەكانی)).



ئەوەی پەرلەمانتار شەمەری ئاماژەی پێكرد، هەر بۆ ئەم ڕاپۆرتە پرۆفیسۆر مایكل نایت سەبارەت بەهەنگاوەكانی مالیكی بۆ خۆ نزیككردنەوە لەسوننە ئاماژەی پیكردووە، بەڵام پرسیاری سەرەكی لەسەر ئەم باسە ئەوەیە ئایا مالیكی بۆ چارەسەركردنی ئەم كێشانە ئەو هەنگاوانەی هەڵگرتووە، یان وەك مایكل نایت ئاماژەی پێكردووە بۆ ئەوەیە لەدەسەڵاتدا بمێنێتەوە؟ بێگومان لەگەڵ ئەوەی وەڵامی ئەم پرسیارە داهاتوو دەیداتەوە، بەڵام بەپشت بەستن بەسیاسەتی مانۆركردنی مالیكی و خواستی مالكی بۆ تاكڕەوی و دیكتاتۆری، پیشبینی ئەوە دەكرێت كە مالیكی نەتوانێت كێشەكان چارەسەر بكات و وەك پرۆفیسۆر ئەلەند پایندیش بۆ ئەم ڕاپۆرتە ئاماژەی پێكردووە، كاتیك مالیكی نەتوانێت كێشەی پێكهاتە جیاوازەكان چارەسەر بكات و نەتوانێت پابەند بێت بەدەستوور، ئەوا هەتا مالیكی لەدەسەڵاتدا بێت و بەم ئەقلیتەی ئێستا حكومڕانی بكات، چارەسەری كێشەكانی عێراق ئاسان نابن.