دیكتاتۆر تەڵەكانی خۆی لەناو پرۆسەی دانوستاندندا دەشارێتەوە



((ئایا گەلان چۆن دەتوانن ڕێگری لە سەرهەڵدانی دیكتاتۆری بكەن و بەسەر دیكتاتۆرەكاندا زاڵ بن؟ ساڵانێكی زۆرە ئەم پرسە بۆتە جێگەی بایەخی سەرەكی من، ئەم بایەخدانەشم لەوە سەرچاوەی گرتووە كە نابێت مرۆڤایەتی بەهۆی ڕژێمە دیكتاتۆرەكانەوە ملكەچ و سەركوت بكرێت، بۆیە ئەم بایەخدانەم بەرەنجامی خوێندنەوەمە بۆ بایەخی ئازادی مرۆڤایەتی و سروشتی سیستمە دیكتاتۆرەكان.. لێرەوە و لەسەرچاوەی بایەخدانەكانم و پسپۆریمەوە، هیوایەك لەناخمدا ڕسكاوە بەوەی ڕێگەیەك هەیە بۆ ڕێگرتن لە زۆرداری، هەروەها ڕێگەیەك هەیە، دەتوانرێت بەبێ ئەوەی پەنا بۆ ڕەفتاری هاوشێوەی دیكتاتۆرەكان ببرێت، بەسەركەوتوویی خەبات دژی دیكتاتۆرەكان بكرێت و بەسەر دیكتاتۆریەكاندا زاڵ بین، هەروەها ڕێگەش نەدەین سەرلەنوێ دیكتاتۆری تازە دروست بێتەوە. لێرەدا گرنگە ئەوە لەبەرچاومان بێت ئەگەر دوای ڕووخانی ڕژێمێكی دیكتاتۆری دەستەیەك پێگەی خۆی بچەسپێنێت، ئەوا ئاڕاستەی سیستمە سیاسیەكە دەگۆڕێت بۆ سیستمێكی زۆر هەمەجی، زۆر خراپتر لەڕژێمی پێشوو، سەرەنجامیش ئەم دەستەیە كە وەك حكومێكی تازە دەركەوتوون و خەڵك هیوای پێیانە، هەموو ڕەفتارێك دەكەن بەبێ ئەوەی ڕەچاوی دیموكراتی و مافەكانی مرۆڤ بكەن.. زۆرجار بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی سیستمە دیكتاتۆرییەكان، هەندێك كەس لەخەباتی دیموكراتی ماندوو دەبن و دەگەنە ئەو دەرەنجامەی، دەبێت لەگەڵ دیكتاتۆرەكان ڕێكبكەون، ئەمەش وەك ئەوەیە ئەو كەسانە گەیشتبنە ئەو قەناعەتەی ئەو ڕژێمە دیكتاتۆرییە تا هەتا هەتایە هەر دەمێنێتەوە، هەربۆیە كاتێك هیچ هەلێك بوونی نابێت بۆ چەسپاندنی دیموكراتی، ئەو خەڵكانەی كە بڕوایان بەوتووێژ هەیە لەگەڵ دیكتاتۆرەكان، هیوادەخوازن بەڕێگەی وتووێژ و سازشكردن ئەوەی پێیان دەكرێت ڕزگاری بكەن و سنوورێك بۆ ڕەفتارەكانی دیكتاتۆر دابنێن، ئەم ڕێگە چارەیە تەنیا لەیەك حاڵەتدا دەكرێت پێی ڕازی بین، ئەو حاڵەتەش ئەو كاتەیە كە هیچ ڕێگە چارەیەكی دیكەی واقیعی بوونی نەبێت.. ڕاستە وتووێژ ئەگەر لەكاتی گونجاودا بێت و پرسە سەرەكیەكان لەمەترسیدا نەبن، ئامڕازێكی گرنگە و ناكرێت بۆ چارەسەری هەندێك كێشەی هەمەجۆر فەرامۆشبكرێت یان ڕەتبكرێتەوە، بۆ نموونە چارەسەركردنی كێشەی مانگرتنی كرێكاران و زیادكردنی مووچەكانیان بەڕێگەی یاسایی و لەرێگەی سەندیكاكانی كرێكارانەوە، بەڵام ئەم كێشەیە لەگەڵ بەردەوامبوونی دیكتاتۆریەت جیاوازە كە بونیادی ئازادی و سیاسیی لەمەحەك دەدات، هەربۆیە بەشێوەیەكی گشتی كاتێك ئەو مەسەلانەی كاریگەریان لەسەر مەحەكی ئازادی مرۆڤایەتی و پێشكەوتنەكانی ئاییندەی كۆمەڵگە هەبێت، ئەوا وتووێژ یان دانوستاندن نابێتە ئامرازێك بۆ گەیشتن بەچارەسەرێك كە هەموو لایەكی پێ ڕازی بێت، هۆكاری ئەمەش ئەوەیە لەم دانوستاندنانەدا ناكرێت سازش لەسەر هەندێك مەسەلە بكرێت، بۆیە لەم حاڵەتەدا تەنیا ڕێگە ئەوەیە كە دەبێت وەرچەرخان لەهاوسەنگی هێز بۆ بەرژەوەندی بزاڤە دیموكراتیەكان بێتە ئاراەوە، بۆئەوەی بتوانرێت پرسە سەرەكیەكان بپارێزرێت، ئەم وەرچەرخانەش لەهاوسەنگی هێز بۆ بەرژەوەندی دیموكراتخوازان بەدوورخستنەوەی دانوستاندن وەك ئامڕازێك لەگەڵ دیكتاتۆر ڕوودەدات)).


ڕووخانی دیكتاتۆرەكان و
مەترسی سەرهەڵدانەوەی دیكتاتۆری نوێ
ئایا بەڕووخانی ڕژێمە دیكتاتۆرەكان، قۆناخی بونیادی دیموكراتی دەست پێدەكات و سەركەتوو دەبێت؟ یان دوای ڕووخانی دیكتاتۆرەكان مەترسی سەرهەڵدانەوەی دیكتاتۆرێكی تازە دەست پێدەكاتەوە؟ ئەم پرسانە مەسەلەی گرنگی هەموو قۆناخێكی ڕاگواستنن كە لەدوای ڕووخانی ڕژێمە دیكتاتۆرەكانەوە دێنە ئاراوە، بەتایبەتیش دوای ئەوەی كە هەڵبژاردن ئەنجامدەدرێت و بەڕێگەی هەڵبژاردن دیكتاتۆرێكی دیكە سەرهەڵدەداتەوە، سەبارەت بەم لایەنە و سەختی قۆناخی بونیادنانەوەی سیستەم و وڵات دوای ڕووخانی دیكتاتۆرەكان، پرسیارمان لەپرۆفیسۆر سەمت گانگۆلی ئوستادی زانستی سیاسەت لەزانكۆی ئیندیا كرد كە پسپۆر و تایبەتمەندە لەسەر پرسی كەلتوور و شارستانیەكان، سەبارەت بەم پرسە بەمجۆرە ڕای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی و گووتی: (بونیادنانی دیموكراسی دوای ڕووخانی ڕژێمە دیكتاتۆرییەكان زۆر زەحمەتە و كارێكی ئاسان نییە، هۆكاری ئەمەش لەبەر ئەوەیە كەلتووری سیاسیی دیموكراسی بوونی نییە و، بونیادی كەلتوورێكی سیاسی دیموكراتی و چەسپاندنیشی پێویستی بەكات هەیە، هەربۆیە دیكتاتۆرییەت میراتێكی قورس لەپاش خۆی جێدەهێڵێت و بەزاندنی ئەو میراتەش بەو ئاسانییە نییە. هەروەها ئەو ڕۆشنبیرییە سیاسیەی لەسایەی ڕژێمە دیكتاتۆرییەكان دروست بووە، دیموكراسی تەنیا لەچوارچێوەی سندوقی دەنگداندا بچووك دەكاتەوە، بەڵام سندوقی دەنگدان تەنیا یەك پێكهاتەیە لەپێكهاتەكانی دیموكراسییەت و چەندین پێكهاتەی دیكە لەخۆدەگرێت وەكو میدیای ئازاد و نواندنی ڕێز لەبەرامبەر مافی كەمینەكان و پاراستنی مافی ڕادەربڕین لەگەڵ دانپێنان بەمافی مەدەنی و هەروەها پێویستە هەندێك كۆت و بەند هەبێت لەسەر دەسەڵاتی جێبەجێكاری، ئەم هەموو لایەنانەیش تەنیا لەڕێگەی هەڵبژاردنی ئازادەوە گرەنتی ناكرێت، لەبەرئەوەی هەڵبژاردنەكان تەنیا پێكهاتەیەكە لەپێكهاتەكانی سیستەمی دیموكراسی. هەربۆیە بەداخەوە هەمیشە ئەو مەترسییە هەیە كە ئەو كەسانەی كە لەڕێگەی سەندووقەكانی دەنگدان بگەنە دەسەڵات ئەگەری ئەوەی هەیە ئەو كەسانە واتێبگەن كە ئەو دەنگدانە تەنیا بۆ یەك جارە، بۆیە پێویستە دەنگدەرەكان وریابن و بزانن دەنگ بەكێ دەدەن و كێ دەگەیەنن بەدەسەڵات لەبەرئەوەی ئەگەر بێت و دەنگ بەكەسانێك بدەن كە تەنیا مەبەستیان هەبێت بۆ گەیشتن بۆ دەسەڵات لەڕێگەی سەندووقەكانی دەنگدان و پاشان مافی خەڵكانی دیكە فەرامۆش بكەن، ئەوە ئەوكات ئەو شتە دەبێت بەتراژیدیایەكی گەورە، هەربۆیە من هیوادارم ئەم دیاردەیە لەعێراق و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ڕوونەدات. بەتایبەتی ئەگەر لەعێراق ڕووبدات، ئەوا بێگومان ئاكامی پێچەوانەی لێدەكەوێتەوە لەسەر ناوچەكە، لەبەرئەوەی ئەگەر هات و دیموكراسییەت لەعێراق شكستی هێنا ئەوكات دەبێتە بەربەستێك لەبەردەم بزاو و هەوڵی دیكە بۆ چەسپاندنی دیموكراسییەت لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا)).
كەواتە ئەوەی پرۆفیسۆر سەمت گانگۆلی جەختی لەسەر دەكاتەوە، هەوڵێكی جددی دەوێت بۆ سڕینەوەی میراتی دیكتاتۆری، ئەو میراتەی قوربانی دەكاتەوە جەلاد و هەروەها لایەنێكی سیاسیی ئۆپۆزسیۆن كە پێشتر خۆی دژی دیكتاتۆری خەباتی كردووە، ئێستا كە گەیشتۆتە دەسەڵات هەمان هەوڵی تاكڕەو مەیلی دیكتاتۆری تێدا دروست بۆتەوە یان هەوڵدەدات خۆی وەك دیكتاتۆر بسەپێنێتەوە، بۆیە لەم حاڵەتەدا گرنگە هەوڵی بزاڤ و لایەنە دیموكراتخوازەكان بۆ ئەوە بێت، وەك جین شارب دەڵێت، بەشێوازی ناتوندوتیژی بەبێ ئەوەی ڕەفتاری هاوشێوەی دیكتاتۆرەكان دووبارە بكرێتەوە هەوڵبدەن ئەو پرسە سەرەكیانەی پەیوەستن بە بنەماكانی دیموكراتی و ئەو ڕۆڵەی لەدەستووردا بۆ بزاڤ و لایەنە دیموكراتیەكان دەسنیشانكراوە بپارێزن و لەخەباتی دیموكراتیانە بۆ ڕێگرتن لەلادانی پرۆسەی دیموكراتی ماندوو نەبن، ڕاشكاوانەتر نابێت هێز و لایەنە دیموكراتخوازەكان لەسەر ئەو پرانسیپانەی دەبنە مەحەكی ئازادی و مافە سیاسی و مەدەنیەكان سازش بكەن، یان ئەو پرانسیپە سەرەكیانە لەمەترسیدا بن و بەهیوای ئەوەبن بەوتووێژ و كێشەكان چارەسەر بكرێت، ئەگەر لەم چوارچێوەیەدا ڕەوشی ئێستای عێراق لەبەر چاوبگرین و هەڵوەستەیەك لەسەر ئەو تەنگژەیە بكەین كە ئێستا لەنێوان سەرۆك وەزیرانی عێراق و بەشی زۆری پێكهاتەكانی عێراق دا هەیە، هەست دەكەین لەنێو هەموو لایەنەكاندا هەڵوێستی بەڕێز مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بۆ ڕاستكردنەوەی پرۆسەی سیاسی لەعێراق و ڕێگرتن لەبەلاڕێدا بردنی پرۆسەی دیموكراتی عێراق، هەڵوێستی ئەو سەركردە دیموكراتیەیە كە لەخەباتكردن لەپێناوی پاراستنی ماندوو نابێت و ئەو ئیرادەیەی هەیە كە دەتوانێت بەشێوازی دیموكراتی و ناتوتدوتیژی ڕووبەڕووی ئەو هەوڵانە ببێتەوە كە مەبەستیانە لەڕێڕەوی پرۆسە دیموكراتیەكە لابدەن، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا كاتێك باسی دانوستاندن و وتووێژ دەكرێت لەنێوان سەرۆك وەزیران و پێكهاتەكانی دیكەی عێراق بەلیستی هاوپەیمانی كوردستانیشەوە، ئەوا لێرەدا و سەبارەت بەشێوازی ئەم وتووێژە دوو پرسی گرنگ دێتە ئاراوە كە بریتین لە:
1- ئایا پێكهاتەكانی دیكەی عێراق لەناویشیاندا هاوپەیمانی كوردستانی دەتوانن سازش لەسەر كام پرس بكەن بۆ ئەوەی لەگەڵ سەرۆك وەزیران ڕێكبكەون؟
2- ئایا ئامانجی سەرۆك وەزیران چییە هەتا لایەنەكان بتوانن قبوڵی بكەن؟
ئەگەر لەسەر ئەم پرسە هەڵوەستە بكەین و بە وردی لێی وردبینەوە و سەیری هەڵوێستی پارتی دیموكراتی كوردستانیش بكەین لەسەر زاری بەڕێز فازڵ میرانی سكرتێری مەكتەبی سیاسی كە لەدیمانەیەكی كوردستان تیڤی ئاماژەی پێكردووە و دەڵێت: (ئێمە نە مەبەستمان بانگێشتكردن بووە نە لێسەندنەوەی متمانە، مەبەستمان جێبەجێكردنی ئەو ڕێككەوتنانەبووە كە كردوومانە.. ڕێككەوتنی هەولێرمان هەیە كە بەو ڕێككەوتنە (مالیكی) بوو بەسەرۆك وەزیران، (مام جەلال) بوو بەسەرۆك كۆمار، (ئوسامە نوجێفی) بووە سەرۆكی پەرلەمان، بەپێی ئەم ڕێككەوتنە كە بە دەستپێشخەری جەنابی سەرۆك بارزانی بوو، ئێمە دووەم دەوڵەتی عێراقمان دامەزراند.. هەروەها ڕێككەوتنی هەولێر تەنیا دانانی ئەو سێ سەرۆكایەتیە نەبوو كە وا خرایە ڕوو، هەریەك گەیشتە كورسی خۆی و سەرۆكایەتی خۆیان جێگیر كرد، بۆیە كەس بەدوای ئەو لایەنانەی ڕێككەوتنەكە نەچوو كە پێوەندی بەعێراقیەكان و كوردستانیەكانەوە هەبوو، بەڵام پارتی و سەرۆك بارزانی بەشوێن ئەمە كەوتن، ئەمە یەكێك بوو، دووەمیان ئێمە گوتمان ڕێككەوتنێكی دووقۆڵی لەنێوان ئێمە و حزبی دەعوەدا هەیە كە مالیكی خۆی وەك سەرۆكی حزبی دەعوە لەگەڵ جەنابی سەرۆك بارزانی ئیمزای كردووە، ئێمە داوامانكردبوو بگەڕێینەوە بۆ هاوپەیمانی نیشتمانی، هەروەها بۆ ڕێككەوتنەكەی هەولێر و گەڕانەوە بۆ ڕێككەوتنە دوو قۆڵیەكە، بەڵام گوێنەدانی هاوپەیمانی نیشتمانی عێراقی بەڕێككەوتنەكان و نەزانینی مامەڵەكردن لەگەڵ ئەم داخوازیانە، هەروەها نەبوونی یەكسانی، هۆكارێك بوو كە مالیكی تێیكەوت و هەم هاوپەیمانی نیشتمانی عێراقیش كە نوێنەریان سەرۆك وەزیران، بەدەنگ داخوازییەكانی هاوپەیمانی كوردستان و هاوپەیمانیەكانی خۆیان نەهاتن، لەبری ئەمە هاتن لەچیایەكی بەرزەوە سەیری شوێنێكی نزمیان كرد، ئەمەش هەڵەیەكی ستراتیژی بوو).
ئەوەی سكرتێری مەكتەبی سیاسی پارتی دیموكراتی كوردستان لەو دیمانەیە ئاماژەی پێكردووە، وروژاندنی چەندین پرسیارە كە لەناوەرۆكی وەڵامەكەیدا دەیدۆزینەوە، ئەویش ئەو پرسیارەیە ئایا هاوپەیمانی كوردستانی یان لایەنەكانی دیكە بەهاوپەیمانی نیشتمانی عێراقیشەوە كە ئێستا بەرنامەیەكیان بۆ ڕیفۆرم ئامادەكردووەو بەنیازن شاندێكیان سەردانی هەرێمی كوردستان بكات، ئەوا ئەمە مانای ئەوەیە وەك سكرتێری دیوانی سەرۆكایەتی هەرێم بەدەزگاكانی ڕاگەیاندنی ڕاگەیاندووە، ڕەفتارەكانی سەرۆك وەزیران گەیشتۆتە ئەو ئاستەی كە هاوپەیمانی نیشتمانی عێراقیش(ئیئتیلافی شیعەش) پێی قبوڵ ناكرێت، بۆیە لێرەوە دەكرێت، ئەو پرسە سەرەكیانەی كە سكرتێری مەكتەبی سیاسی پارتی دیموكراتی كوردستان جەختی لەسەر دەكاتەوە، وەك (پابەندبوون بەدەستووری عێراق، پابەندبوون بەتەواوی خاڵەكانی ڕێككەوتنامەی هەولێر، پابەندبوون بەو ڕێككەوتنە دووقۆڵیانەی لەنێوان هاوپەیمانی نیشتمانی و هاوپەیمانی كوردستانیدا ئیمزا كراون)، ئەمانە ئەو پرسیارانەن كە دەبێت هەموو پێكهاتەكانی عێراق بەلیستی هاوپەیمانی نیشتمانی عێراقیشەوە بەمەحەكی پاراستنی دیموكراتی و ئازادی لەعێراقدا سەیر بكەن و، نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی عێراقیش پابەندبوونی خۆی بەم پرانسیپانەوە ڕابگەیەنێت بۆئەوەی بتوانرێت بەهەموو لایەك پرۆسەی سیاسی عێراق بخرێتەوە سەر سكەی خۆی، هەربۆیە ئەگەر بەرنامەكەی هاوپەیمانی نیشتمانی عێراقیش ئەم پرسە سەرەكیانە لەخۆی نەگرێت و نەیكاتە مەرجی پێشوەختە بۆ گەڕانەوەی سەرۆك وەزیران بۆ پابەندبوون بەڕێككەوتنەكان و دەستووری عێراقەوە، لەم حاڵەتەشدا كە ئامانجی تەواوی پێكهاتەكان لەسەروو هەمووشیانەوە هاوپەیمانی كوردستانی، جێبەجێكردنی ئەو دەستووریە كە عێراقی نوێ دەكاتە دەوڵەتێكی فیدرالی و دیموكراتی، بەگەڕانەوەی نوری مالیكی بۆ دەستوور كلیلی چارەسەركردنی كێشەكان جارێكی دیكە دەدۆزرێتەوە، بەڵام ئەگەر دانوستاندن یان وتووێژ بەو مەبەستە بێت كە سازش یان نەرمی نواندن لەسەر پرسە سەرەكیەكان بێت بەتایبەتیش جێبەجێكردنی ڕێككەوتنەكان كە جێبەجێكردنی دەستووری عێراقە، ئەوا دیسان دووبارەی دەكەینەوە، وەك بیرمەندی جیهانی جین شارب ئاماژەی پێكردووە، دانوستاندن لەسەر پرسە سەرەكیەكان و مەحەكی ئازادی مرۆڤایەتی و ئازادییە سیاسی و مەدەنیەكان و پرانسیپەكانی دیموكراتی ناكرێت، تەنیا ڕێگەیەك كە بتوانرێت هێز و لایەنە عێراقیەكان، عێراقی نوێی پێ بپارێزن دەبێت دووركەوتنەوەبێت لەو وتووێژ و دانوستاندنانەی كە پرسە سەرەكیەكان بۆ بەرژەوەندی تاكە كەسێك و تاكە لایەنێك دەخاتە ژێر پرسیارەوە، لەم حاڵەتەدا هێزە عێراقیەكان كە ناتوانن لەسەر ئەم پرسانە هیچ نەرمی و سازشێك بكەن، جارێكی دیكە ڕووبەڕووی ئەو پرسیارە دەبنەوە، ئایا ئامانجی سەرۆك وەزیرانی ئێستای عێراق چییە هەتا پێكهاتەكانی دیكەی عێراق بتوانن قبوڵی بكەن؟ پرسیاری لەمە گرنگتر ئەوەیە ئەگەر ئامانجی بەردەوامبوون بێت لەسەر تاكڕەوی و پاوانكردنی دەسەڵات، ئایا هیچ پێكهاتەیەكی عێراقی بەهاوپەیمانی نیشتمانیشەوە كە لیستی سەرۆك وەزیران بەشێكە لەو هاوپەیمانیە دەتوانن قبوڵی بكەن؟ ئایا ئەگەر قبوڵی بكەن، عێراق ناگەڕێتەوە بۆ سەردەمی دیكتاتۆری و خۆسەپێنی؟ بۆیە ئەم پرسیارانە بەرەو ئەوەمان دەبات كە ڕازی بوون بەدانوستاندن بەبێ گەڕانەوە و پابەندبوونی كردەیی سەرۆك وەزیران و هاوپەیمانی نیشتمانی بەدەستوورو ڕێككەوتنەكانەوە، عێراق بەرەو ئاییندەیەكی تاریك و بەلاڕێدابردنی دیموكراتی دەبات. سەبارەت بەم لایەنە كە باس لە بەرنامەی چاكسازی هاوپەیمانی نیشتمانی عێراقی دەكرێت، د.شاكر كتاب سەرۆكی حزبی كاری نیشتمانی عێراقی و ڕاوێژكاری وەزیری بەرگری عێراق لەلێدوانێكی تایبەتیدا بۆ گوڵان بەمجۆرە لەسەر ئەم وەرەقەی چاكسازییەی هاوپەیمانی نیشتمانی بۆ گوڵان هاتە ئاخاوتن: (دیمەنە سیاسییەكەی ئەمڕۆ زیاتر جۆرێك لەسڕبوونی بەخۆیەوە بینیووە، ئەمەش واتە ئێمە لەنێوان دوو قۆناغی قەیرانێكی دیاریكراوداین، قۆناخی یەكەم كە داواكاری هەبوو بۆ سەندنەوەی متمانە لەمالیكی، قۆناخی دووەم ئەو وەرەقەی چاكسازییە كە هاوپەیمانی نیشتمانی خستویەتەڕوو بۆ ئەوەی لەسەر بنەمای ئەو وەرەقەیە چاكسازی بكرێت و، بانگەشە هەیە بۆ دیالۆگ و جۆرە وەڵامدانەوەیەك هەیە بۆ ئەو دیالۆگە بۆمەبەستی دانوستان لەسەر وەرەقەی چاكسازی ئەنجامبدرێت، بەڵام ئەو وەڵامدانەوەیش پەیوەستە بەچەند مەرجێكی دیاریكراو لەلایەن زۆربەی لایەنەكانەوە، ئێمە ئەمڕۆ لەناوەندین لەنێوان قۆناغی پێشوو و قۆناغێكی نوێ، بەڵام باوەڕناكەم لەقۆناغی نوێدا بتوانین بەئاسانی كێشەكان چارەسەر بكەین لەبەرئەوەی ڕیشەی قەیرانەكانی قۆناغی ڕابردوو هەر دەمێنێ و پێموایە كە پێوەندییەكان و كەشوهەواكە دووبارە گرژی بەخۆیانەوە دەبینن بەتایبەتی لەبەرئەوەی نامتمانەیی هەیە لەبەرامبەر ئەو دیالۆگە و وەرەقەی چاكسازییەكان...و تاد. ئەوەی ڕاستی بێت من داوامكرد وەرەقەی چاكسازییەكە لەلایەن لێژنەیەكی نیشتمانی گشتگیر ئامادەبكرێت و نەك قەتیسكراوی خودی هاوپەیمانی نیشتمانی بێت بەتەنیا، هاوپەیمانی نیشتمانی هەڵستاوە بەدەركردنی وەرەقەی چاكسازی كە پەیوەستدارە بەچارەسەركردنی بارودۆخی سیاسی كە خودی خۆی بەرپرسیارە لەگەیشتنی باری سیاسیی وڵات بۆ ئەو بارە، لەگەڵ تێبینی و بەرهەڵستكارییەكان لەبەرامبەر سیاسەتی هاوپەیمانی نیشتمانی و شێوازی چۆنیەتی بەڕێوەبردنی كاروبارەكانی دەوڵەت، هەربۆیە بەڕای من ئەوە شتێكی نادروستە كە هاوپەیمانی نیشتمانی هەڵستێت بەدەركردنی كاغەزی چاكسازییەكان، بەڵكو خۆی لەخۆیدا پێویستە ئامادەكردنی كاغەزەكە لەڕێگەی كۆنگرەیەكی نیشتمانی ئەنجام بدرێت هاوشێوە لەگەڵ ئەو كۆنگرەیەی كە فەخامەتی سەرۆك كۆمار بانگەشەی بۆ كرد بۆ سازدانی و بەرنامەكەی كە بریتی بوو لە8 خاڵ، ئەم كۆنگرە نیشتمانییە ئەگەری هەیە كاغەزێكی چاكسازیی تەواوی لێ دەرچێت و بكەوێتە ئەستۆی بەرپرسیارەتیی هەموو لایەنە سیاسییەكان كە لەكۆنگرەكەدا ئامادە دەبن. لەلایەكی دیكە كە پەیوەستە بەچۆنیەتی پیادەكردنی دیموكراسی لەعێراقدا، من پێموایە هۆكاری سەرەكی دەگەڕێتەوە بۆ نەبوونی كەلتووری دیموكراسی و عورفێكی ڕاستەقینەی دیموكراسی لەعێراق، ئێمە لە وڵاتێكین تازە لەدیكتاتۆرییەت دەرچووین و هێشتا هەر ڕووحییەتی بەرهەڵستكاری و زاڵبوون لەسەرمان ماوە، تاكو ئەمڕۆیش هێشتا هەر خولیای ئیمتیازات و دەسەڵاتین، ئەمڕۆ هەموو ململانێكە لەسەر دەسەڵاتە نەك لەسەر بەرنامەیەكی نیشتمانی، ململانێكان لەنێوان بەرنامەی نیشتمانی و بەرنامەی دیكەی نانیشتمانی نییە، بەڵكو ئەمڕۆ هەموو مەسەلەكە پەیوەستە بەدەسەڵات و ئیمتیازات و ئەمەیش لەئاكامدا پاڵ بەدیموكراسییەت دەنێت بەرەو دواوە، لەلایەنێكی دیكەوە زۆربەی خەڵك و زۆربەی سەركردەكانی پرۆسە سیاسییەكە بانگەشە بۆ دیموكراسییەت دەكەن و واخۆیان پیشاندەدەن كە باوەڕیان بەدیموكراسیەت هەیە، بەڵام ڕاستییەكەی ئەوەیە كە ئەو كەسانە نە دیموكراسین و نە باوەڕیان بەدیموكراسیەت هەیە، بەڵكو وشەی دیموكراسییەت بۆتە درووشمێك بانگەشەی پێدەكەن، دڵنیام ئێوەیش دەبینین كە هەندێك لەپارتە سیاسییەكان – لەسەردەمی سەددام-ەوە – بانگەشەی ئەوە بۆخۆیان دەكەن كە گوایە ئەوان دیموكراسین و ئەمڕۆیش ئەوانن كە لەدەسەڵاتن و ئەوان ئێستا بەشێكی كاران لەدیمەنە سیاسییەكە لەعێراق و تاكو ئەمڕۆیش هەر بەخۆیان دەڵێن كە گوایە ئەوان دیموكراسین، بەڵام ئەوان لەڕاستیدا نە دیموكراسین و نە پێوەندییان هەیە بەدیموكراسییەت و تەنانەت هەر هیچ باوەڕێكیشیان بەدیموكراسییەت نییە)).



میكانیزمە دیموكراتیەكان
بۆ دابەشكردنی دەسەڵاتە
پێناچێت ئەو پێكهاتە و لایەنە سیاسیانەی كە دەیانەوێت پرۆسەی سیاسی و سەرلەنوێ دابەشكردنەوەی دەسەڵاتەكان لەعێراقدا بگێڕنەوە سەر سكەی خۆی، هێندە نائومێد بووبن كە بەهەموو داواو ڕەفتارەكانی سەرۆك وەزیران ڕازی بن، یان پێشوەختە و بەبێ هیچ مەرجێك بەدانوستاند و وتووێژ بۆ چارەسەركردنی كێشەكان ڕازی بن، هۆكاری سادەش بۆ ئەمە ئەوەیە كە كێشەكانی عێراق بەكێشەی هەرێم و تەواوی عێراقیشەوە بەگەڕانەوە بۆ ئەو دەستوورە چارەسەر دەكرێت، كە میكانیزمی دابەشكردنی دەسەڵاتەكانی لەعێراقدا ڕێكخستووە، هەر ئەم میكانیزمەش دەسەڵاتی سەرۆك وەزیران دیاری دەكات و ماف بەهەرێم و پارێزگاكان دەدات بۆئەوەی ئەو دەسەڵاتانە پیادەبكەن كە دەستوور بۆی دیاری كردوون، بۆیە لەم لایەنەوە، لەبەر ئەوەی گەڕانەوە بۆ دەستوور دەبێتە مەرجەعی سەرەكی بۆ هەموو پێكهاتەكان، ئەوا هەر ئەو دەستوورەش ئەو میكانیزمەی داناوە كە پەرلەمان دەتوانێت سەرۆك وەزیران بانگهێشتی بەردەم پەرلەمان بكات و لێپرسینەوەی لەگەڵ بكات و هەتا داواش بكات متمانەی لێ بسەنرێتەوە یان متمانەی پێ بدرێتەوە، هەربۆیە ئاستەنگ دروستكردن بۆ ئەم میكانیزمە دیموكراتیانە و بانگێشە كردن بۆ وتووێژ بۆئەوەی كێشەكان چارەسەر بكرێن، ئەوا مانای ئەوەیە سەرۆك وەزیران دەیەوێت لەناو پرۆسەی وتووێژ و دانوستاندنەكاندا ئەو تەڵانە بشارێتەوە كە هێز و لایەنەكانی دیكەی عێراق بەشەرعیەتی دەسەڵاتە تاكڕەوییەكەی خۆی ڕازی بكات، سەبارەت بەم ڕەفتارە تاكڕەویانەی هەندێك سەركردە لەوڵاتانی تازە پێگەیشتوو و قۆناخی ڕاگواستن بۆ بەركارهێنانی شەرعیەتی زۆرینە بۆ خۆسەپێنی و تاكڕەوی پرسیارمان لە د.ئامی فۆرستەر ڕۆتبارت مامۆستای زانستی سیاسەت لەزانكۆی نیویۆرك كرد و بەمجۆرە سەبارەت بەم پرسە ڕای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی و گووتی: (دیكتاتۆرییەت هەموو هەوڵێكی دەخاتەگەڕ لەپێناو كۆكردنەوەی زیاترین دەسەڵات لەنێو گرووپێكی بچووك یان ئەو دەستەبژێرەی خۆی مەبەستێتی. ئەمەش دەبێتە هۆكاری ئەوەی ڕۆڵی گروپەكانی دیكە لەكۆمەڵگە لاواز بكات، دامەزراوەو حكومەتە لۆكاڵەكانیش بۆ بەرژەوەندی حكومەتی ناوەندی دەسەڵاتیان سنووردار دەكرێت و بوار نادرێت دەسەڵاتەكانی خۆیان پیادەبكەن، بەڵام دیموكراتی پەیوەستە بەتوانای تاكەكان بۆ خۆڕێكخستن بۆمەبەستی هێنانەدی خواستەكانیان و ئاڕاستەكردنی داواكارییەكانیان بۆ حكومەت و بە بەرپرسیاركردنی حكومەت. هەروەها هەڵبژاردنەكان لایەنێكی گرنگی دیموكراسییەتن، جوانی ئەم سیستمە لەوەدایە كە پرۆسەكە بەكاربهێنرێت بۆئەوەی سەرۆكی حكومەت لەبەردەم هاووڵاتیاندا بەرپرسیار بكرێت، ئەمەش واتە تۆ دەتوانی سەرۆك دەربكەی لەپۆستەكەی كاتێك كە ئەگەر هات و مومارەسەی ئەركەكانی نەكرد، بەڵام دیموكراسییەت تەنیا پێویستی بەهەڵبژاردنەكان نییە، بەڵكو پێویستیی بەشتی زیاتر لەوە هەیە بەوشێوەیەی كە پێویستی هەیە بەدابینكردنی مافی سیاسی و ئازادی مەدەنی و ڕێگەدان بەهاووڵاتیان بۆ ڕادەربڕین و خۆڕێكخستن بۆمەبەستی پێكهێنانی ڕای گشتی و ئاڵۆگۆڕی ڕا و بۆچوونەكانیان. ئەگەر لێرەوە سەیری پرۆسەی سیاسی عێراق بكەین، ئەوا هەست دەكەین ئەو كەسانەی كە پێشبینیان دەكرد عێراق دیموكراسییەتێكی خێرا بەخۆیەوە ببینێت تەنیا لەسەر بنەمای هیوا و ئومێد بیریان دەكردەوە، دیموكراسییەت پێویستیی بەكات هەیە تاكو بچەسپێت و پەیوەستە بەهەوڵ و كۆششی ناوخۆیی لەناو وڵاتەكەدا هەتا دیموكراسییەت بەشێوەیەكی ڕاستەقینە بچەسپێت، ڕاستە دەستێوەردانی نێودەوڵەتی دەتوانێت دیكتاتۆر بڕووخێنێت، بەڵام لەتوانایدا نییە دیموكراسییەتێكی بەواتا بونیادبنێت، پێموایە ئەمڕۆ خەڵكی لەناوچەكە دانیانپێناوە بەو دیموكراسییەتە دەستكردەی كە لەلایەن كارئەكتەری دەرەكییەوە سەپێندراوە، هەربۆیە دڵنیانیم لەوەی گەر ئاییندەی دیموكراسییەت لەناوچەكە لەژێر هەڕەشەیە یان نا. بەهەرحاڵ، نموونەكانی عێراق و میسر و وڵاتانی دیكە كە بزاوی گۆڕانخوازیان تێدا سەریهەڵدا بینیمان دیموكراسییەت بەخێرایی ناچەسپێت و هەڵبەتە پڕۆسەكە چەندین پاشەكشە بەخۆیەوە دەبینێت تا ئەو كاتەی گۆڕانكارییەكی دیموكراسیی بەواتا بچەسپێت)).




ئەوەی خاتوو ئامی ئاماژەی پێدەكات ئەوەیە كە ئەو دیموكراتیەی سەرۆك وەزیرانی عێراق بۆ مانەوەی لەدەسەڵات دەیەوێت بەشەرعیەتی زۆرینە پێناسەی بكات، ڕوویەكی دیكەی هەیە كە دەبێت بتوانرێت سەرۆك وەزیران بەرپرسیار بكرێت و تەنانەت متمانەشی لێوەربگیرێتەوە، بەڵام كاتێك لایەنێكی پرۆسەكە كە لەبەرژەوەندی كەسی دەسەڵاتداردایە وەردەگرێت و ئەوەی كەسی دەسەڵاتدار بەرپرسیار دەكات و لێپرسینەوەی لەگەڵ دەكات فەرامۆش دەكرێت، ئەمە مانای وایە ئەو كەسە یان سەرۆكی وەزیران ئامادە نییە پرانسیپەكانی دیموكراتی جێبەجێ بكات، بۆیە لەم حاڵەتەدا ئەركی لایەن و پێكهاتە سیاسیەكانی دیكەی عێراق دەبێت كە بتوانن ئەو میكانیزمە بەكاربهێنن بۆ ئەوەی بیسەلمێنن دەتوانن لێپرسینەوە لەگەڵ سەرۆك وەزیران بكەن، سەبارەت بە بارودۆخی ئێستای عێراق و هەوڵەكان بۆ چۆنیەتی ڕێكخستنەوەی پرۆسە سیاسیەكە پرسیارمان لە موفید جەزائیری ئەندامی كۆمیتەی ناوەندی حزبی شیوعی عێراقی كرد و ئەویش سەبارەت بەم بارودۆخە بەمجۆرە بۆ گوڵان هاتە ئاخاوتن و گووتی: (یەكێك لەهۆكارە سەرەكییەكانی كە بارودۆخی سیاسی ئەمڕۆی گەیاندۆتە ئەم قەیرانە، ئەوەیە كە ئێمە پاپەند نین بەدەستوور لەڕووی پرەنسیپی بەهاووڵاتیبوون، مامەڵەكردنمان لەگەڵ عێراقییەكان لەسەر بنەمای توانا و لێهاتوویی و شیاوی و دڵسۆزییان نییە بۆ دەوڵەت، بەڵكو لەسەر بنەمای دڵسۆزییانە بۆ تایفە و حزب، لەڕووی مامەڵەكردنیان لەگەڵ عێراقییەكان بەرژەوەندییە گشتی و باڵاكانی وڵات لەبەرچاو ناگیرێت، ئەمەیشە سەرچاوەی بەڵاكەیە، هەتا پرەنسیپی بەهاووڵاتیبوون پیادە نەكرێت و یەكسانی وەدی نەیەت لەنێوان عێراقییەكان لەڕووی مافەكان و پاپەندەكان – كە لەدەستووردا هاتووە – ئەوە هەرگیز ناتوانین دیموكراسییەت بونیاد بنێین، هەروەك پێشتریش باسمكرد پێویستە شێوازی مامەڵە لەگەڵ عێراقییەكان لەسەر بنەمای توانا و كەفائەت و شارەزایی و دڵسۆزی و نەزاهەت و دەستپاكی بێت، تەنیا لەدیموكراسییەت ئەم جۆرە شتانە دێتەدی. لەلایەكی دیكە نامتمانەییەكی كۆن لەنێوان چەند لایەن و هێزێكی سیاسی هەیە، بەڵام دەتوانرا لەو بەربەستە دەربازمان بێت گەر وەدەستهێنانی بەرژەوەندیی گشتی ئامانجی هەمووان بوایە، ئەگەر ئێمە بەرژەوەندییە گشتیەكانمان بخستایە سەرووی بەرژەوەندییە تایبەتەكان ئەوە ئەو نامتمانەییە قووڵتر نەدەبوو و گومان و بەربڵاونەدەبوو، هۆكارەكەشی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە من وا هەست دەكەم – ئەمە بۆچوونی شەخسی خۆمە – بۆنموونە من وا هەست دەكەم كە لایەنی بەرامبەر مەبەستی هەیە دەست بەسەر هەموو شتەكان دابگرێت و من فەرامۆش بكات، هەربۆیەیش لەئاكامدا لەیەكتری دەترسن، ئێوەیش دەبینن كە چۆن ناتوانن پێكەوە دانیشن و تەنانەت گەر پێكەوەیش دانیشتن ئەوە ناتوانن لەسەر شتێك ڕێككەون، هۆكاری ڕێكنەكەوتنیان چیە؟ هۆكارەكەی ئەوەیە كە هەر یەكێكیان تەنیا بیردەكاتەوە لەخۆی و حزبەكەی و كەس بەرژەوەندییەكانی وڵات ناخاتە سەرووی بەرژەوەندییەكانی خۆی، ئەگەر من بەرژەوەندییە گشتییەكانم لەسەرووی بەرژەوەندییەكانی خۆم ڕابگرتایە و لایەنی بەرامبەر لەو ڕاستییە تێبگەیشتایە ئەوكات دەمانتوانی بگەینە لێكتێگەیشتن، دەمەوێ ئەوە بڵێم كە دەروازەی ڕزگاربوون بریتییە لەگەڕانەوە بۆ پرەنسیپی بەهاوڵاتیبوون و پیادەكردنی لەگەڵ ڕێكخستن و بونیادنانی هەموو شتێك لەسەر بنەمای بەهاوڵاتیبوون لەبەرئەوەی پرەنسیپی بەهاوڵاتیبوون وەكو هاووڵاتییەك ڕێز بۆ كەسی عێراقی دەڕەخسێنێت بە لەبەرچاونەگرتنی ڕەگەزی هاووڵاتی تەنانەت گەر شیعە بێت یان سوننە یان كورد یان عەرەب یان توركمان، ئیسلامی بێت یان عەلمانی، ئەوە ئەوكات هەموویان یەكسان دەبن لەبەرئەوەی كەفائەت و نەزاهەت و دڵسۆزی دەبن بە بنەمای سەرەكی)).