ڕاپۆرتی ئەسما حوسەینی ــ قاهیرە/گوڵان

بەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی خۆراك و كەلوپەل و سووتەمەنییەوە لە ناوەندی مانگی پێشووەوە دەربڕینی ناڕەزایی و مانگرتن لە خەرتومەوە هەڵگیرساوە، ڕۆژی هەینی پێشووتر لە ژێر دروشمی لێستنەوەی كوع بازنەی مانگرتنەكان جگە لە قوتابیانی زانكۆ هاووڵاتیانی ترو شارو شارۆچكەكانی دیكەشی تەنییەوەو تەوقی ترس و بێدەنگی شكاندو بنەما جێگیرەكانی دیمەنی سیاسی سۆدانی هەژاند، لەو وڵاتەدا حزبی دەسەڵاتدار منەتی بە كەس نییەو پێی وایە ئۆپۆزسیۆنیش توانای ئەوەی نییە دەسەڵاتی لێ بسەنێت، حزبەكانی ئۆپۆزسیۆنیش پەككەوتەن و كاریگەرێتییان سنووردارو دیاریكراوە، چەندین جووڵانەوەی چەكداریش لە هەموو لایەكی وڵاتەكەدا تەشەنەیان سەندووە، بەڵام ئەم بزاڤ و جوڵانەوەیەی ئەم دواییەی هاووڵاتیان خۆڕسكانە بوو لە پاش ئەوەی چیتر ئارامیان نەماوە لە بەرانبەر سیاسەتی هەڵەی ئابووریی كە موعاناتیان ڕۆژ دوای ڕۆژ زیاتر دەكات، ئەوەش بە كاریگەری شۆڕشەكانی عەرەبی و ئیلهام وەرگرتن لەو شۆڕشانەی كە بوونەتە كەلتورێك لە مێژووی ئەو وڵاتەدا، چونكە سۆدان یەكەمین ڕاپەڕینی لە ئۆكتۆبەری ساڵی 1946 و دواتر لە ساڵی 1985 تێدا دروست بووە كە هەردوو سەرۆكی پێشووتری ئەو وڵاتەی داگرتە خوارەوە كە ئەوانیش ئیبراهیم عەبود و جەعفەر نومەیری بوون..





دەزگا ئەمنیەكانی سۆدانی بە ئاگرو ئاسن ڕووبەڕووی مانگرتنەكان بوونەوە تێیدا گولەی پلاستیك و ڕاستەقینەیان بەكارهێنا، مانگرەكانیان ئەشكەنجە دان و ڕۆژنامەكانیان قەپات كردو بە جلوبەرگی مەدەنیەوە چەكدارەكانی ئەمن هەڵیاندەكوتایە سەر ماڵان و خەڵكیان ڕاودەنا..
گەلی سۆدانی بەهۆی دەشتەكایەتی و بەدوو بوونی و بە حوكمی ئەفەریقیی بوونیەوە تەبیعەتێكی شۆڕشگێڕانەی هەیە، هەموو كەرت و بەشەكانی ئەو وڵاتەش بە وردی لە هەواڵەكانی شۆڕشەكانی وڵاتانی تری عەرەبی دەڕوانن و كەشوهەوای وڵاتی خۆیان بە جیاواز نابینن لە كەشوهەوای ئەو وڵاتانەی شۆڕشیان تێدا بەرپا بوون، بارودۆخی ئێستای وڵاتیش لە هەموو ڕوویەكەوە ناهەموارە بۆیە زۆر لە خەڵكی بڕوایان بە حەتمیەتی گۆڕانكارییە لەسەرهەموو ئاستەكان كە لە دوای دابەشبوونی ئەو وڵاتەوە كە باشوورەكەی لێی جیابۆتەوە بارودۆخەكە خراپتر بووەو لە %75 داهاتی بیترۆل لە كەمی داوەو نرخی جنەیهی سۆدانی دابەزیوەو ڕێژەی هەڵئاوسانیش خۆی لە %48 داوە، زۆرینەی سۆدانیەكان گۆڕانكارییان پێ باشە بەڵام جیاوازن لە چۆنیەتی گۆڕینەكەدا، هەن گرەو دەكەن لەسەر گۆڕینێك لە ناو جەرگەی دەسەڵاتەوە و لە ناو خودی بزاڤی ئیسلامی كە حاكمدارانی ئەو وڵاتە ئینتیمایان بۆی هەیە، هەن گرەو دەكەن لەسەر كودەتایەك لە ناو كۆشكی سەرۆكایەتییەوە، هەن ڕیفۆرمیان پێ باشترە لە كودەتا، تا ئێستاش لە مەیدانی ئیسلامیەكانەوە پێنج بیرخەرەوە بۆ چاكسازی دەسەڵات دراوەتە فەرمانڕەواكانی وڵات، كە تێیدا هەیە ڕادیكاڵیانەیەو هەیە بە زمانێكی نەرمەوەیە، كە گوزارشتن لە ئەو فەوزا و مەترسیە ڕاستەقینانەی كە ڕووبەڕووی جەستەی ئیسلامیی و كەشتی فەرمانڕەوایی ئیسلامی لە سۆدان بووەتەوە، زۆربەی سەركردە ئیسلامیەكان ئاستی زۆری هەڵەو پەڵەت و ئەو خەتایانەیان ددانپێدا ناوە كە فەرمانڕەوا ئیسلامیەكان ئەنجامیان داوە، لە دەرەوەی ئەمان و لە دەرەوەی بازنەی بزووتنەوەی ئیسلامی لە سۆدان بەو شێوەیە خەڵكانی تر هەن كە ئارەزووی گۆڕانن، بەڵام لەو بزاڤە یاخیبووە سڵدەكەنەوە كە بە ناوی بەرەی كاودا بەر لە چەند مانگێ پێش ئێستا بە ئامانجی ڕووخاندنی ڕژێمی بەشیربەرەی شۆڕشگێڕانەی خۆیان ڕاگەیاندووە، سڵكردنەوەكە لەوەوە سەرچاوەی گرتووە كە ئەو لایەنە شۆڕشگێڕانە تژی بن بە ڕاسیزمی و ڕەگەزپەرستێتی دژ بە ناوەندو باكووری سۆدانەوە، یان توندوتیژ بن و لە دوای خستنی دەوڵەتەوە فەوزاو بێسەروبەری باڵ بەسەر وڵاتدا بكێشێت و بارودۆخ بەرەو خراپتر بچێت، بە تایبەتی بە هۆی ئەو هەموو چەك و دوژمنایەتییانەی لە وڵاتەكەدا بەربڵاوە، هەروەها لە خەمی ئەوەی ڕژێمی ئێستاش بەرگری توند لە مانەوەی خۆی بكات ئەو كاتە ئاكام نابێتە بەهاری عارەبی لە سۆدان بەڵكو ڕەنگە ببێتە پایزێكی پڕ لە زریان و گەردەلوول و گڕەی باڕەشی هاوینە..
وێڕای هەموو مەترسیەكانیش مانگرتنەكانی قوتابیان دیواری ترسیان لە بەرانبەر دامودەزگا سەركوتكارەكانی فەرمانڕەوایانی ئیسلامی شكاند، وابەستەیی و پاشكۆیایەتی خۆیان بۆ ئۆپۆزسیۆن ڕەتكردەوەو هەوڵی ڕێكخستنی خۆیان لە دەرەوەی بەرەی ئۆپۆزسیۆن داوەو لە ژێر ناوونیشانی بێزاربووین.. بێزمان دێتەوە..دیقمانكرد..تاد
ئێستا ڕۆژانە لە سۆدان مانگرتن هەیە، بارودۆخی وڵات چركە دوای چركە گەرمتر دەبێت،بە تایبەتی لە دوای نۆی یۆلیۆوە كە بە فەرمی باشوور جیابوونەوەی خۆیان ڕاگەیاندووەو دەوڵەتی سەربەخۆی خۆیان دامەزراندووە،لەو كاتەوە سووكە جەنگ و شەڕ لە باشووری كەردفان و نیلی شین و گرژی زیاتر لە دارفۆرد بەرپا بوون، بۆنی سەرلەنوێ هەڵگیرسانەوەی شەڕی دژ بە باشوور لە ئارادایەو لە باكوورو خۆرهەڵاتی سۆدانیش بارگرژی هەن، بەڵام ئەم مانگرتنانەی دوایی بە نەخشەو وەڵامدەرەوەی هیچ كام لەو هێزە سیاسی و حزب و سەركدە یاخیبووانەو ئۆپۆزسیۆنانەو نییە بەڵكو دەربڕینی ناڕەزایەتییە لەو بارودۆخە زەحمەت و گرانییەی وڵاتی تێكەوتووە كە شێتانە بۆ چەندین قات نرخ هەڵكشاوەو كەمینەیەكی كەم هەموو وڵاتیان لە بن دەست ناوەو زۆرینەیەكی زۆریش ژەمی ڕۆژانەی دەست ناكەوێت و لە برساندا دەناڵێنن، هیچ ئومێدێكیشیان بەو بەڵێنانە نەماوە كە لە لایەن سەرۆك بەشیرو دەسەڵاتی فەرمانڕەوا دەدرێن بۆ یەكسانكردنی هەمووان لە مامەڵەكردندا..
بۆیە ئەم مانگرتنانە لێدانی زەنگۆڵەكانی ئاگاداركردنەوەیەو پێویستە لە بەر گوێی ئەوانەی كاروباری وڵات بەڕێوە دەبن زەنگ بداتەوە تا بە دەردی وڵاتانی عەرەبی تر نەچن..
هاوزەمەنیشە لەگەڵ ڕێكەوتنی حزبەكانی ئۆپۆزسیۆن بۆ ڕووخاندنی ڕژێمی ئێستا چوونە سەر پەیكەربەندی ماوەیەكی ڕاگوزاریی دواتر لەم بارەیەوە دكتۆر بەشیر ئادەم ڕەحمە بەرپرسی پێوەندییەكانی دەرەوەی حزبی كۆنگرەی میللی ئۆپۆزسیۆن بە گۆڤاری گوڵانی ڕاگەیاند(( شۆڕش لە سۆدان ناوەستێت حزبەكانی ئۆپۆزسیۆن لەسەر هێڵە پانەكانی ماوەی ڕاگوزەریی پێكهاتوون كە ماوەكەی دوو ساڵە لە پاش كەوتنی ڕژێمەوە دەسبەكار دەبن تەنیا هەندێك وردەكاری ماوەتەوەو پێكهاتنیش هەیە لەسەر پێكهێنانی ئەنجومەنێكی سەرۆكایەتی حەوت كەسییانە لە هەموو لایەنەكانی سۆدانەوە كە یەكێكیان ئافرەتە، هەروەها دامەزراندنی ئەنجومەنێكی وەزیران كە لە 20 وەزیر پێكدێت و پەرلەمانێكیش لە 100 ئەندام پەرلەمان پێكدێت، بۆ قۆناغی ڕاگوزاریی كە یەكەمین ئەركەكەنی بریتییە لە وەدیهێنانی ئاشتەوایی لە ناو هەموو ئەو ناوچانەی كە بەهۆی جەنگەكانی دارفۆرو باشووری كردفان و نیلی شینەوە جەنگیان تێدا هەڵگیرساوە، ئەمەش دەروازەیەك دەبێت بۆ چارەسەری گرفتە ئابوورییەكان كە بەهۆی ئەو جەنگانەوە هەموو بودجەی وڵات بە هەدەردەچێت، بە ڕوخانی ڕژێم گەندەڵێتی دەوەستێت و سامان و پارەی وڵات لە چاكسازی ئابووری و خزمەتگوزاری و خوێندن و پەرەپێدان و ئاوەدانكردنەوەی ئەو ناوچانەی بەهۆی جەنگەوە وێران كران خەرج دەكرێت، و هەروەها وەبەرهێنان و هاریكاری دەرەكی دەرگای بۆ ئاوەڵا دەبێتەوە..
سەبارەت بە ئامڕازی ڕوخاندنی ڕژێمیش ڕەحمە درێژەی دایەو وتی:
ئەگەر ئەم ڕژێمەی ئێستا وەڵامی پێ نەبوو بۆ ئەو هەموو گرفتانەوە ناڕەزایەتی جەماوەر بە هەند وەرنەگرێت و تەحەددای پێداویستیەكانی خەڵكی بكات ئەوە وەك چۆن ڕژێمەكانی تری لە بنجەوە ڕیشەكێش كران ئەمیش هەمان چارەنووسی دەبێت، ئۆپۆزسیۆنی سۆدانی ئەوە ڕەت دەكاتەوە كە گۆڕانكاری لە ڕێی هێزی سەربازییەوە ئەنجام بدرێت ئومێدەوارە كە لە ڕێگەی شۆڕشی ئاشتیخوازانەوە گۆڕانكاری بكرێت كە لە ناوەندی مانگی ڕابردوو دەستی پێكردووەو داوایان لە هێزە چەكدارەكان و هێزەكانی ئاسایش كردووە لایەنگیری گەل بكەن و دەستیان بە خوێنی خەڵكی سوور نەكەن چونكە توندبوونەوەی ستەم هۆیەكە بۆ بەهێزتركردنی بەرگری میللی..
هەروەها سەید موبارەك فازڵ لە لای خۆیەوە بۆ گوڵان قسەی كردوو وتی داوام لە گەنجانی سۆدان كردووە خۆڕاگر بن و لە هەڕەشەكان سڵ نەكەنەوە چونكە ئژێم وەك پڵنگی كارتۆنی لێهاتووە، لە ناو خۆیدا سەرانی ڕژێم خەریكی پیلانگێڕانن لە یەكتر، وەزیری دارایی ئیفلاسی كردووەو ناتوانێت بەرگەی یەك حاڵەتی ئیمرجینسی بگرێت بۆ هێزەكانی ڕژێم، بە بەرگری كردنی ئاشتییانەوە سووربوون و ئارامگیری گەنجان ئامانجی بەرزی گۆڕانكاری دێتە دی، ئێمەیش وەك حزبی ئومە ئامادەین پشتگیرییان بكەین، چونكە سۆدان ئەمڕۆ لە دژوارترین باری گوزەران و هەژارێتیدایە بەهۆی سیاسەتەكانی ئینقازەوە، سیاسەتی چەوتی ڕژێم لە ماوەی بیست ساڵی ڕابردوو سۆدانی كردۆتە ئۆردوگایەك بۆ 40 هەزار سەربازی سوپای نەتەوە یەكگرتووەكان و سەروەرێتی وڵات لە ژێر پرسیاردایەو وڵات لێكترازاوە بۆ دوو بەش و لەم بەشەی كە بەرەی ئینقاز تێیدا حوكمدارە بۆنسووتووی ئاگری دەیەها جەنگی تری لێوە دێت و ژمارەی كوژراوانی جەنگە ناوخۆییەكانی ئەم ساڵانەی دوایی سۆدان گەیشتۆتە 500 هەزار كەس، ئینقازی ئیسلامی تاوانی جینۆسایدیان دژ بە مرۆڤایەتی لە ناوخۆی وڵات ئەنجام داوەو كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییان پەلكێشی دەستێوەردان لە كاروباری ناوخۆی وڵات كردووە و سەرۆكی وڵات لە لایەن دادی جیهانیەوە داواكراوەو سەركردەكانی تری ئینقازیش جگە لە تێوەگلانیان لەو تاوانانە بەشدارییان كردووە لە بە تاڵانبردنی ماڵ و سامانی گشتی و چەندین كۆشك و تەلاری بەرزیان بۆ خۆیان و خانەوادەكانیان دامەزراند لەسەر حیسابی خوێنی خەڵكی سۆدان، بەو سیاسەتە هەڵەیەی ئەوان ژیانی هاووڵاتیانی سۆدانی كەوتنە ناو دۆزەخە كەچی كاتێ خەڵكی بێ دیفاع دەنگیان هەڵدەبڕن ئەو خەڵكە بە بەكرێگیراوو خیانەتكار تۆمەتبار دەكەن، ئێمە داوامان لێ كردون دەربڕینی ناڕەزایی بە ئاشتیانە بكەن تا ئامانجەكانیان دێنە دی و ئەلتەرناتیڤێكی دیموكراتخوازی نیشتمانی دێتە شوێنی ڕژێمی ئێستا..
ئەم مانگرتنانە چارەنووسی دیار نییە، بەڵام ئەوەندە دەزانرێت كە ڕژێم زۆر پێی شڵەژاوە بە تایبەت لە ناو حزبی فەرمانڕەواوە و لە ناو ڕیزەكانی ئۆپۆزسیۆنیشەوە بە هەدوو باڵی سیاسی و چەكدارییەكەیەوە، تا ئێستا دیار نییە فەرمانڕەوایانی سۆدان لە بەرانبەر ئەم جووڵانەوە ئاشتیخوازانەیەدا چ پیلانێكی داناوە، وەك دەزانرێت كە ماوەی 23 ساڵە هەر جووڵانەوەیەك ڕوویدا بێت توانیویەتی پیاوانی خۆی بخزێنێتە ناویان و شكستیان پێ بهێنێت، وێڕای وێكچوونی زۆر خاڵ لە بەراوردكاری ئەم ڕژێمەو ڕژێمەكانی تری كە لەناو چوون لەسەروو ئەوانەشەوە سەرۆك و سەركردەكانی بەرەی ئینقاز لە لایەن دادگای باڵای تاوانەكانی نێو دەوڵەتی داواكراون ، یان ئەوەتا بەشیرو حزبەكەی وەڵامی مانگرتووان بە گۆڕینێكی بنەچەیی دەدەنەوەو وەك چۆن لە بەراییدا ئێستا سیاسەتی تەقەشوفی لە بەرانبەر حكومەتەكەی و دامودەزگاكانی گرتۆتە بەر، ئەم هەنگاوانەش درەنگ كەوتون و هەندێك گۆڕانكاری ڕیشەیی زیاتریان گەرەكەو هەندێكیش تەنیا چارەسەر لە ڕۆیشتنی ڕژێمدا دەبینن و حوكمیش تەسلیمی هێزە چەكدارەكان بكرێت بە كاتیی و حكومەتی ڕاگوزاریی ڕابگەیەنرێت، سیناریۆی سێیەمین بریتییە لەوەی بزاڤە چەكدارەكانی دەوروبەری سۆدان ڕابكێشرێنە ناو تەنگژەكەوە و پێوەندی بەم ناڕەزایەتییە ئاشتیخوازانە بكەن وهەنجەتیش بدەنە حكومەت بۆ سەركوتكارییان و ئەوسا مانگرتنەكان بگۆڕدرێن بۆ جەنگێكی بەرفراوانی ئەهلی و ئەو هەموو چەكەی دەستی سۆدانییەكان گڕبدات و كۆنە قین و نەخوێندەواری و نەزانی باڵادەست بێت و بەهاری چاوەڕوانكراو بگۆڕێت بۆ پایزی باوو بۆران و شەڕی ئەهلی و موعاناتی درێژخایەنی زیاتر لەوەی ئێستا ئەو وڵاتەی پێوە گرفتارە..