ئایین و دیموكراتی و.. دیموكراتی لەڕوانگەی ئیسلامی سیاسیەوە
بەهاری عەرەبی و سندوقی هەڵبژاردن
پەیژەی سەركەوتنی ئیسلامی سیاسی بوو بۆ گەیشتن بە دەسەڵات

«كاتێك سەبارەت بە بەهاری عەرەبی پرسیارم لە نیچە كرد، بەشێوەیەك سەیری كردم ترساندمی، دواتر كە چەند هەنگاوێك لێم چووە دواوە، دیسان ترسام وامزانی پیامدەكێشت، ئەم ڕووداوە لەكاتێكدا بوو كە لەسویسرا چاوم پێی كەوت و دەیویست بەسەر چیا بەرزەكاندا بۆ هەڵمژینی هەوایەكی پاك سەربكەوێت، هەوایەك بەهەناسەی هەندێك پیس نەبووبێت...بێگومان ئاشكرایە نیچە ناتوانێ بەشێوەی فەلسەفی بدوێت، ئەگەر ئاسۆ لەبەردەمیدا كراوە نەبێت... هەربۆیە سەر چیا بەرزەكانی سویسرا بۆ نیچە شوێنیك بوو تەواو گونجاو بوو بۆ ئەوەی وەڵامی پرسیارەكەم بداتەوە، بۆیە پێی وتم: (بەهاری عەرەبی لەكوێیە؟ ئایا تۆ بەهارێكت بینیووە ئەو هەموو شێخ و مەشایخە بگەڕێنێتەوە بۆ ناو گۆڕەپانەكان و هەموو پەرلەمان و وەزارەت و كەناڵە ئاسمانییەكان داگیر بكەن؟ ئایا غەنوشی بەهارە؟ یان محەمەد بەدیع؟ یان سەرۆكی یەكێتی جیهانی گروپەكانی ئیخوان موسلمین؟.. ئەی عەرەبەكان، ئایا ئەمە تێگەیشتنیانە بۆ بەهار؟ بەخوا من لەگەڵ ئێوە لەسەر یەك هەسارە ناژیم).. نیچە لەپڕ شێوازی قسەكانی و دەموچاوی گۆڕی و گووتی: (ئایا تۆ پێتوایە كەسێك سەرقاڵ بێت وەك من بە پرسە فەلسەفیە گەوەرەكانەوە، دەتوانێت بایەخ بەڕووداوی لابەلای وەك بەهاری عەرەبی و ئەو جۆرە شتانە بدات؟ ئەو شتانە بێجگە لەهەڵچوونی ناو فنجانێك و بڵقێكی سەر ئاو زیاتر نین، بۆیە دەبێت بومەلەرزەیەك وەك شۆڕشی فەرەنسا هەموو كەون بلەرزێنێ، ئەوجا دێتە ناو بازنەی بایەخدانە فەلسەفیەكانی منەوە)...».

هاشم ساڵح ڕۆشنبیری ناسراوی عەرەب
هاشم ساڵح لەوتارێكیدا بەناونیشانی (نیچە و بەهاری عەرەبی) كە لە5ی نیسانی 2012 بڵاوی كردۆتەوە، دیمەنە سەرنج ڕاكێشەكانی بەهاری عەرەبی گرێدەداتەوە بەفیكری نیچەوە، ئەو فیكرەی دەبێتە بنەمای كارە فەلسەفیەكان میچێل فۆكۆ، كە لەناو ئەو فیكرەدا چەند كەڵە ڕۆشنبیرێكی عەرەبی وەك محەمەد ئەرەگۆن و ئیدوارد سەعید پەروەردەبوون، هاشم ساڵحیش یەكێكە لەهاوڕێ نزیكەكانی ئەو كەڵە ڕۆشنبیرانە و ناوی ئەو هاوتای ناوی محەمەد ئەرەگۆنە، لەبەر ئەوەی زۆربەی بەرهەمە فیكریەكانی ئەرەگۆن لەلایەن هاشم ساڵحەوە وەرگێڕدراون بۆ عەرەبی، كە بەشێكیان هاوكات لەگەڵ چاپە فەرەنسیەكەی بەعەرەبیش بڵاو بوونەتەوە، هەربۆیە هاشم ساڵحیش وەك مامۆستاكانی كاتێك بەمیتۆدی ئەركیۆلۆژیای فۆكۆ هەموو چینەكانی سەرەوەی دیمەنە بەرهەمهاتووەكانی بەهاری عەرەبی تێكدەشكێنێت و بەهاری عەرەبی وەك زاراوەیەكی دەگمەن لەنێو ڕستە و مەسەلە بەسەر یەكدا كەڵەكەبووەكان دەردەهێنێت و دەیخاتەوە بەردەمی نیچە، مەبەستی ئەوەیە لەبازنەی موغامەرەوە و بەرزكردنەوەی ئاستی خوێندنەوە بۆ ئاستی هونەرێك لەهونەرەكان، بەهاوشێوەی فۆكۆ شاكارەكانی (ئەركیۆلۆژیای مەعریفە و، وشەو شتەكان و، چاودێری و سزدان و، مێژووی شێتی لەسەدەكانی ناوەڕاست و...تاد) دووبارە بەهەرمبێنێتەوە، وەك ئەرەگۆن بەرهەمەكانی (ڕەخنەی ئەقڵی ئیجتهاد و، لەمنهاتنەوە بۆ بەغدا و، فیكری ئیسلامی. خوێندنەوەیەكی زانستی و...تاد) بەرهەم بێنێتەوە، وەك ئیدوارد سەعید بەرهەمەكانی (ئیستیشراق و، ڕەخنە و دەق و، پینووس و شمشیر و...تاد) بەرهەم بێنێتەوە، بەڵام كاركردنی هاشم ساڵح لەسەر دیمەنە سەیرەكانی ئێستای بەهاری عەرەبیە و دەیەوێت جارێكی دیكە ئەو دیمەنە كەڵەكەبووانە كە دوور و نزیك پێوەندی بەئامانجی بەهاری عەرەبیەوە نەبووە و تێكبشكێنێت و لەخوێندنەوەی ئاست بەرزی بۆ مانای بەهاری عەرەب وەك بەهاری نەتەوەیەك بۆ گەیشتن بەئازادی و یەكسانی و پاراستنی كەرامەتی مرۆڤ، لەڕوانگەی فیكری نیچەوە دیمەنەكانی ئێستای بەهاری عەرەبیمان، لەگەڵ مانای ڕاستەقینەی بەهاری نەتەوە بۆ بەراورد دەكاتەوەو دەیەوێت پێمان بڵێت ئەم گۆڕانكارییانەی هاتوونە ئاراوە و ئەو بەرهەمانەی لەو گۆڕانكارییانە بەرهەم هاتوون شایستەی ئەوەنین ناویان لێبنرێت (بەهار)...، بەهار بەمانای ڕێنیسانس و ڕۆشنگەری و گەیشتن بەئەقڵانییەت و جیاكردنەوەی ئایین و دەوڵەت، بەهار بەمانای دووبارە تێڕامانەوە لەپێشكەوتنەكانی جیهان و، تێڕوانین لەهاووڵاتیانی عەرەب بەو ئامانجەی، هاووڵاتیانی عەرەبیش هاوشێوەی خەڵكانی دیكەی سەر ئەم زەمینە، شایستەی ئەوەن بەرەو ئەقڵانییەت و ڕۆشنگەر و دیموكراتی و پاراستنی كەرامەتی مرۆڤ هەنگاو هەڵبگرن و خۆیان یاسا بۆ خۆیان دابڕێژن، نەك بەپێچەوانەی ڕۆژگارەكانی ڕێنیسانسەوە، جارێكی دیكە بگەڕێنەوە بۆ ئەوەی ئایین تێكەڵاوی دەوڵەت بكرێتەوەو، جارێكی دیكە بەڕێگەی سندوقی دەنگدان دەسەڵات پێشكەشی تەیار و لایەنە ئیسلامیە سیاسیە جیاجیاكان بكەنەوە، هەربۆیە كاتێك لەهێنانەوەگۆی بۆچوونەكانی نیچەوە، ئاماژە بەوە دەكات: بەخوا ئێوەی عەرەب لەگەڵ من لەسەر یەك هەسارە ناژین مەبەستی ئەوەیە مانای بەهار لەسەر ئەم هەسارەیەیە، واتە ڕێنیسانس هەنگاو هەڵگرتنە بۆ ڕزگاركردنی ئایین لەسیاسەت و جیاكردنەوەی ئایین و دەوڵەت، نەك دووبارە بەسیاسیی كردنی ئایین و گەڕانەوە بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی ئایینی وەك سەدەكانی ناوەڕاست لەئەوروپا، ئەم لایەنە كە بەتێڕوانینی هاشم ساڵح لەنێو فیكری هاوچەرخدا جێگەی نابێتەوە، لەبەر ئەوەیە ئەوەی پێی دەڵێن بەهاری عەرەبی، نەیتوانی وەك شۆڕشی فەرەنسا ئەو بومەلەرزەیە دروست بكات كە هەموو جیهان بهەژێنێت و، هیگڵ ناوی لێبنێت (كۆتایی مێژوو)، كۆتایی مێژووش بەمانای كۆتایی هاتنی شەڕ و، كۆتایی هاتنی جیاوازی و نادادپەروەری و ڕاگەیاندنی مافی هاوڵاتیبوون و مافی مرۆڤ، واتە دەسپێكردنی مێژوویەك كە(ئازادی و برایەتی و یەكسانی) چەسپێنراو لەناو خەڵكدا بنووسێتەوە، شۆڕشێك وەك شۆڕشی فەرەنسا لەم پێناوە هەڵبگیرسێت، ئەوا شایستەی ئەوەیە ببێتە جێگەی بایەخی هەموو فەیلەسووفەكانی جیهان، هەتا ئەگەر لەپیادەكردنیشدا ڕووبەڕووی كۆمەڵێك هەڵە ببێتەوە، لەبەر ئەوەی هەڵە و كەموكورتی چارەسەر دەكرێت، بەڵام ڕاپەڕین یان شۆڕشێك وەك ئەوەی پێی دەڵێن بەهاری عەرەبی، ببێتە هۆكاری ئەوەی هەموو بنەماكانی دەوڵەتی مەدەنی لەڕیشەوە تێكبشكێنێت، ئەوە دەبێت لەئێستاوە سێرە بۆ ڕوودانی مەترسیەكانی داهاتوو بگیرێت، نەك چاوەڕێی ئەوەبین كە دیموكراتی و ئازادی و پاراستنی ماف و كەرامەتی مرۆڤ بەرهەم بێنێت.
دیموكراتی لەڕوانگەی ئیسلامی سیاسیەوە
نەك ئایین لەڕوانگەی دیموكراتیەوە
زۆر جار كە باسی پێوەندی نێوان ئایین و دیموكراتی دەكرێت، بەجۆرە فێڵێك لەچەمكی تێگەیشتن لەبەهاكانی دیموكراتی، بەراورد لەنێوان ئیسلامی سیاسی و دیموكراتی دێتە ئاراوە، ئەم فێڵە لەتێگەیشتن لەدیموكراتی دەگوازرێتەوە بۆ فێڵكردن لەتێگەیشتن لەچەمكی دەوڵەتی مەدەنی و تێكەڵاوكردنی لەگەڵ دەوڵەتی ئایینی یان دەوڵەتی سیۆكراتی، بەمانایەكی دیكە لەدەوڵەتی مەدەنیدا ئایین مافی تاكە كەسە و تاك ئازادە چۆن ڕێوڕەسم و باوەڕی ئایینی خۆی پیادە دەكات، بەڵام لەدەوڵەتی سیۆكراسیدا، ئایین ئایینی دەوڵەتە و ئایین دەبێتە یاسای دەوڵەت و، دەوڵەتیش بەو جۆرە ئایین دەكاتە یاسا كە چۆن لەگەڵ بەرژەوەندییەكانی خۆی بگونجێت، لەم حاڵەتەشدا بەپێچەوانەی دەوڵەتی مەدەنییەوە لەبری ئەوەی خەڵك یان هاووڵاتی سەرداری دەوڵەت و حكومڕانی بن، ئەوا خەڵك دەبێتە بەندە و ملكەچی حكومڕانەكان، بەو حسابەی حكومڕانەكان فەرمانی خوا جێبەجێ دەكەن و دەبێت هەمووانیش ملكەچی فەرمانی خوا بین، بۆیە لەم حاڵەتەدا بەمیكانیزمەكانی دیموكراتی خەڵك حكومڕانێك بۆ خۆی هەڵدەبژێرێت كە مافی هەیە بەپێی بەرژەوەندی حكومڕانەكە ئازادییەكانی سنووردار دەكات، هەربۆنموونە ئەم جیاوازییە ڕاشكاوانە لەنێوان بۆچوونی ئیخوان و سەلەفیەكانی میسردا ڕەنگی داوەتەوە، كە هەر یەك لەم دوو لایەنە ئیسلامیە سیاسیە بەگەڕانەوەیان بۆ دەقە ئایینییەكان، بوار بەهەندێك لەئازادییەكان دەدەن و هەندێكی دیكەیان بوار پێ نادەن، بۆیە ئەگەر فەرمانەكە بەسیاسیی نەكرابێت، ئەوا لەنێوان دوو لایەنی ئیسلامی سیاسیدا دوو تەفسیری سیاسیی جیاواز لەهەمبەر ئازادییەكان نابێت، هەربۆیە هەتا ئەگەر سەلەفیەكان بگەنە دەسەڵات ئەوا زیاتر سنوورەكان بەرتەسك دەكەنەوە و ئیخوانەكان كەمتر، ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی هەر لایەنێك ئایین بكاتە سیاسیی، ئەوا تەفسیری سیاسی خۆی بۆ دەقە ئایینییەكان دەكات و وەك فەرمانی خوا بەسەر خەڵكیدا دەسەپێنێت، ئەم جۆرە تەفسیر و بۆچوونانە بەفێڵكردن لەبەهاكانی دیموكراتی دەخزێنرێتە ناو دیموكراتیەوە، هۆكاری ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئایین لەدیموكراتیدا وەك ئازادی باوەڕی تاك پێگەیەكی دیاریكراو و بەرزی هەیە، هەتا ئەو ئاستەی كە هیچ كەس و یاسایەك ناتوانێت ڕێگە لەبیروباوەڕی ئایینی هیچ كەسێك بگرێت، لەمەش گرنگتر بیروباوەڕی ئایینی وەك ئازادی تاكەكەس سەیر دەكرێت و نابێت هیچ یاسایەك هەبێت سنوورێك بۆ ئەو ئازادییانە دابنێت، هەتا ئەگەر ئەو یاسایانە ڕای هەموو زۆرینەی وڵاتی لەگەڵدا بێت، ئەمەش بەو مانایەی دیموكراتی چۆن شەرعیەتە بۆ مافی زۆرینە، بەهەمان شێوە پارێزەری مافی كەمینەكانیشە، هەروەك چۆن لەهەفتەی ڕابردوو، ڕێكخراوی فیفا بۆ یاری فتبۆڵێنی كچان چاوی بەو یاسایەدا خشاندنەوە كە پێشتر ڕێگە نەدەدرا، كچان بەباڵاپۆشی(موحەجەبە) بەشداری ئەو یارییە بكەن، ئێستا لەمەودوا، وەك ڕێزگرتن لەهەستی وەرزشی ئافرەتانی موسڵمان لەو یارییە وەرزشیەدا ڕێگەیان پێدەدەن، بۆیە لەم لایەنەوە كاتێك لەڕوانگەی دیموكراتیەوە سەیری بەهای بیروباوەڕە ئایینییەكان دەكرێت، ئەوا زۆر ئاساییە شەڕە ئایینییەكانی ئەوروپامان بیربێتەوە كە نامەی لێبوردەیی (ڤۆلتیر و جۆن لۆك)ی بەرهەم هێناوە و، لەم دوو نامەیەدا ئایین وەك باوەڕی تاكەكەس و بەكارهێنانی ئایین وەك سیاسەت و گەیشتن بەدەسەڵات لێك جیاكراوەتەوە، هەربۆیە ڤۆلتیر ئاماژە بەوە دەكات ئامادەیە لەسەر بۆچوونی بەرامبەر، خۆی بدات بەكوشت چەند لەگەڵی جیاواز بێت. هەروەها جۆن لۆك ڕاشكاوانە ئاماژە بۆ ئەوە دەكات ئەگەر ئایینی كریستیان ئەو پەیامە بێت كە حەزرەتی مەسیح وەك پەیامی برایەتی و لێبوردەیی لەپەروەردگارەوە پێی گەیاندووین، ئەوا جۆن لۆك دەڵێت من لەهەمووان كریستیانترم، بەڵام ئەگەر ئەو تەفسیرە بێت كە كەنیسە لەپێناوی مانەوەی دەسەڵاتی خۆیدا دەیكات، ئەوا من دژی ئەو تەفسیرەم، ئەمە پێمان دەڵێت بەهای ئایین لەناو پرۆسەی دیموكراتی لەهەرە بەها بەرزەكانە و هیچ كەسێك مافی ئەوەی نییە ڕێز لەبەها ئایینییەكان نەگرێت.
لەم لایەنەوە كە سەیری كێشەكە دەكەین، هەست دەكەین كێشەكە بەو جۆرە نییە ئەو پرسیارە بوروژێنرێت، ئایا ئایین و دیموكراتی پێكەوە دەگونجێن(ئەوجا ئایینەكە هەر ئایینێك بێت)؟ بەڵكو كێشەكە ئەوەیە ئایا بە بەكارهێنانی سیاسیانەی ئایین دیموكراسی بوونی دەبێت؟ بۆیە مەترسی لەو خاڵەدا نییە چۆن بەمیكانیزمەكانی دیموكراتی ڕێز لەئایین دەگیرێت، بەڵكو مەترسیەكە لەوەدایە چۆن بەبەتێڕوانینی ئایینی بەسیاسیكراو ئامڕازەكانی دیموكراتی بەكار دەهێنرێت بۆ گەیشتن بەدەسەڵات، بۆیە كاتێك لایەنە سیاسیە ئیسلامیەكان دیموكراتی وەك داهێنراوێكی ڕۆژئاوا پێناسە دەكەن و پڕوپاگەندەی ئەوە دەكەن، ئیسلام و دیموكراتی پێكەوە ناگونجێن، ئەوا ترسیان لەسەر ئیسلام نییە، لەبەر ئەوەی زۆربەی سەركردە سیاسیەكان لایەنە ئیسلامیەكان مافی پەنابەری وڵاتانی دیموكراتی ڕۆژئاوایان هەیە و سوودیان لەژینگەی سیاسیی ئەو وڵاتانە وەرگرتووە بۆ كارو چالاكیەكانی خۆیان، بەڵكو ترسەكەی ئەوان لەو خاڵەوە سەرچاوەی گرتووە، كە دیموكراتی ڕێگە نادات ئایین بۆ مەبەستی سیاسیی بەكاربهێنرێت، ئەمەشە وادەكات حزب و لایەن و گروپە سیاسیە ئیسلامیەكان، كاتێك باسی دیموكراتی دەكرێت، پڕوپاگەندەی ئـــــەوەدەكـــەن، دیموكراتی بەكەڵك نایەت و تەنیا ئیسلام چارەسەرە، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئەگەر ئیسلام چارەسەرە؟ ئایا مرۆڤەكان چۆن ئەم چارەسەرە بەكاردەهێنن بەڕێگەیەكی ئەقڵانی و دوور لەتوندوتیژی و خۆسەپاندن؟ كەواتە بەكارهێنانی ئیسلام چارەسەرە بۆ كێشەكان، ئەوە مانای ئەوەنییە حزبێكی سیاسی ئەم چارەسەرە بسەپێنێت، بەڵكو مانای ئەوەیە خەڵك ئەم چارەسەر دیاری بكات و حزبە سیاسیەكان وەك داواكاری خەڵك ئەو چارەسەرە جێبەجێ بكەن، لەم حاڵەتەشدا حزبە سیاسیەكان ئیسلامی بن یان عەلمانی یان لیبرالی یان چەپ، ناتوانن لەو چارەسەرە ئیسلامیە خۆیان خافڵگیر بكەن كە خەڵك داوای دەكات، بەڵام مەترسی سەرەكی كە حزبی ئایینی بەسیاسیی كراو لەكۆمەڵگە دروستی دەكات، ئەوەیە كاتێك هەر حزبێكی سیاسی ئایین دەكاتە توخمێك بۆ هەڵسوڕانی بەرنامەی سیاسیی خۆی، هەوڵدەدات خەڵك بۆ جێبەجێكردنی ئەو بەرنامەیە مل پێكەچ بكات، ئەمەش ڕاشكاوانە دەبێتە پێچەوانەی چەمكی حزب لەكۆمەڵگەی دیموكراتی كە پێویستە ڕەنگدانەوەی داواو ویستی خەڵكەكە بێت، نەك حزبی سیاسی داواو ویستی خەڵك دیاری بكات، یان بیكاتە فەرمانی ئاسمان یان پەروەردگار، بۆیە لەم حاڵەتەدا مەسەلەكە لەوە دەردەچێت كە پێوەندی بەئایینەوە هەبێت، بەڵكو مەسەلەكە دەبێتە ئەوەی چۆن دەگەیتە دەسەڵات و چۆن كە گەیشتیە دەسەڵات یاری بەپرانسیپەكانی دیموكراتی دەكرێت، بۆیە ئەگەر ئەم لایەنە گرێبدەینەوە بەگۆڕانكارییەكانی وڵاتانی عەرەبی و سەركەوتنی پارت و تەیارە ئیسلامیەكان لەڕێگەی سندوقی دەنگدانەوە، ئەوا هەست دەكەین گۆڕانكارییەكانی وڵاتانی عەرەبی كۆمەڵێك مەسەلەی تازەی نەك تەنیا لەسەر ئاستی عەرەبی، بەڵكو لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیش هێناوەتە ئاراوە، ئەم مەسەلە تازانەش بۆ پسپۆران و چاودێرانی تایبەتمەندیش تاڕادەیەكی زۆر قورسن كە بتوانن بەئاسانی چاودێری بكەن و مەزندە بۆ بەرەو پێشەوەچوون و ئاسۆكانی ئەم گۆڕانكارییانە بكەن، هۆكاری سادەش بۆ ئەمە ئەوەیە، لەدەسپێكی ڕاپەرین و شۆڕشەكانی وڵاتانی عەرەبیدا دروشمەكانی ئازادی و ماف، دروشمی سەرەكی خەڵكی ڕاپەریووی ناوەندەكانی تەحریر بوون، هەر ئەم دروشمانەش بوونە هۆكاری ئەوەی بڵێسەی ئەو ڕاپەرینانە فراوان بێت و ڕژێمەكان بڕووخێنن، بەڵام دوای ڕووخانی ڕژێمەكان بەماوەیەكی كەم و دەسپێكی هەڵبژاردنەكان دیمەنێكی دیكە هاتە ئاراوە كە ئەویش گەیشتنی حزب و تەیارە ئیسلامیەكان بوو بەدەسەڵات، ئەمەش وەك ئێستا دەیبینین لەتونس و میسر و لیبیا و مەزندە دەكرێت لەسوریا دوای ئەسەد و یەمەن و دواتریش لەبەحرەین ئەم سیناریۆیانە دووبارە ببنەوە، هەروەك چۆن ئێستا لەمەغریب و ئەردەنیش هەردوو حزبی ئیسلامی تێكەڵاوی دەسەڵات بوون، بۆیە ئەو پرسیارەی لەم چوارچێوەیەدا خۆی دەخاتە ڕوو ئەوەیە، ئایا دوای ڕووخانی ڕژێمەكانی پێشوو، دەوڵەتانی عەرەبی چۆن بونیاد دەنرێنەوە؟ ئایا لەسەر بنەمای دەوڵەتێكی مەدەنی یان ئیسلامی سیاسی دەیكاتە دەوڵەتێكی ئایینی؟ ئەو ترسەی لەڕیزەكانی دەستەبژێری سیاسیی و فیكری لەمبارەوە دروست بووە، ترسێكە لەجێگەی خۆیەتی، ئەمەش لەو كاتەوەی لەملاوە دەنگ بەرز دەبێتەوە بەوەی دووبارە خەلافەت زیندوو بكرێتەوە.. ئەگەر لەم چوارچێوەیەدا بۆ مێژووی ڕێكخراو و گروپە ئیسلامیەكان بگەڕێینەوە، هەست دەكەین ئەو ڕێكخراو و گروپە ئیسلامیانەی لەكۆتایی سەدەی نۆزەد و هەتا نزیكی سییەكانی سەدەی بیستەم دروست بوون، كارەكانیان لەچوارچێوەی كاری خێرخوازی و پەروەردەیی و بانگخوازی سنووردار بووە، ئەوان ئامانجیان ئەوە نەبووە دەسەڵات بگرنە دەست، ئەمە بێجگە لەچەند بنەماڵەیەك كە ئایینیان بەخۆیانەوە لكاندووە وەك بنەماڵەی ئالسعود لەسعودیە و سنوسیەكان لەلیبیا، مەهدی لەسۆدان، بەڵام ئەم ئاراستەیە لەدوای دروستبوونی ئیخوان موسلمین لەمیسر گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە و پاشانیش ئەم فیكرەی ئیخوان بەوڵاتانی دیكەی عەرەبی بڵاو بووەوە و كاری ڕێكخراوە ئیسلامیەكانیش لەكاری خێرخوازی و بانگخوازییەوە بۆ بەئامانجی گەیشتن بەدەسەڵات، ئەمەش مانای ئەوەیە گروپەكانی ئیخوان موسلمین پێیانوایە بەڕێگەی گەیشتن بەدەسەڵاتەوە نەبێت ئامانجە سیاسیەكانیان نایەتەدی، هەربۆیە دوای نزیكەی شەست ساڵ لەخەباتی نهێنی و گرتن و ئەشكەنجەدان، بەهاری عەرەبی جارێكی دیكە خەونی دەسەڵاتی لای ڕێكخراوەكانی ئیخوان موسلمین زیندوو كردەوە، بۆ گەیشتن بەم ئامانجەش ئەمجارە ڕێگەی سندوقی دەنگدانیان تاقی كردەوە، ئەو هۆكارانەی بوونە هۆكاری ئەوەی حزب و تەیارە ئیسلامیەكان بگەنە دەسەڵات زۆرن، لێرەدا ئاماژە بەهەندێكیان دەكەین:
1- لەناو ڕاپەڕینەكانی بەهاری عەرەبیدا سەركردەی كامڵ نەبوون بتوانن ئاراستەی شۆڕش و ڕاپەرینەكان بگرنە دەست.
2- سەركردەكانی ئیخوان و گروپە ئیسلامیەكانی دیكە ئەزموونیان لەكاری میللی و جۆشدانی جەماوەری هەبووە.
3- لەبەر ئەوەی لەسەردەمی ڕژێمەكانی پێشتر سەركردەی ڕێكخراوە ئیسلامیەكان ڕووبەڕووی گرتن و ئەشكەنجەدان و دوورخستنەوە ببوونەوە، بۆیە لەبەهاری عەرەبیدا ئەم دیاردەیە بووە پێدانی شەرعیەتێكی شۆڕگێڕانە بۆ ئەو سەركردانە.
4- لەو وڵاتانەی ڕاپەڕینەكانی بەهاری عەرەبی تیایدا ڕوویدا، بەهۆی ئاستی بەرزی گەندەڵی لە ڕژێمەكانی پێشوو ژێرخانی ئابووری و كۆمەڵایەتی تێكشكابوو، ئەمەش جۆرێك لەمتمانەی بەخشیوە بەو ڕێكخراوانە كەپێشتر ڕۆڵی ئۆپۆزسیۆنیان گێڕاوە.
5- ڕێكخراوە سیاسیە ئیسلامیەكان، خاوەنی ئەزموونێكی گەورەبوون لەچۆنییەتی كێڵانی خاكی بەپیتی ئاییندا و چاندنی ئەو تۆوەی كە خزمەتی ئامانجەكانیان دەكات.
6 - لاوازی تەیاری قەومی عروبی، لەبەر ئەوەی ڕژێمەكانی پێشتر دروشمی قەومی عروبیان بۆ پاراستنی ڕژێمەكانیان بەكار هێنابوو، هەروەها لاوازی تەیاری چەپ كە زیاتر خۆیان بەتەنزیرەوە سەرقاڵكردبوو لەخەڵك دوور كەوتبوونەوە.
هەموو ئەم خاڵانە و چەندین خاڵی دیكەش بوونە هۆكاری ئەوەی حزب و تەیارە ئیسلامیەكان سەركەوتن بەدەست بهێنن، سەبارەت بەم لایەنە پرسیارمان لەپرۆفیسۆر شۆمەر تۆفیق لویس ئەلیاس ئوستادی زانستی سیسیۆلۆژی لەزانكۆی فیلادلفیا كرد و لەوەڵامدا سەبارەت بەسەركەوتنی حزب و تەیارە ئیسلامیەكان بەمجۆرە ڕای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی و گووتی: (ئەمە پرسیارێكی گرنگە و بۆ وەڵامەكەی دەبێت بۆ مێژوو بگەڕێینەوە، كە چۆن لەماوەی پەنجا بۆ شەست ساڵی ڕابردودا حكومەتە نادیموكراتیەكان و چینی حكومڕانی وڵاتانی عەرەبی مامەڵەیان لەگەڵ پارتەكان و لەگەڵ ئیسلامیەكاندا كردووە. كاتێك پارتە سۆشالیستیەكان، یاخود نەتەوەییەكان بەهۆی چالاكیە سیاسیەكانیانەوە سەركوتكران و دەرگا واڵاكرا بۆ ئەوەی ئیسلامیەكان باڵادەستبن و ئازادانە كار بكەن، ئەمەش بەمانای ئەوە هات ئیسلامیەكان پەنجا ساڵ بوو سەرقاڵی پەرەپێدانی تواناكانی خۆیان بوون بۆ ئەوەی ئەم توانایەی خۆیان لەو گۆڕانكاریە نیمچە دیموكراسیە بەكاربهێنن كە لەهەندێ وڵاتدا ڕوویانداوە. لەڕاستیدا ناكرێت ئەو گۆڕانكاریانەی بەهۆی ڕاپەڕینەكانەوە(كە من پێی ناڵێم بەهاری عەرەبی، بەڵكو بەڕاپەڕین ناوی دەبەم) لەوڵاتانی عەرەبیدا ڕوویاندا بەدیموكراسی ڕاستەقینە وەسفبكرێن، لەبەر ئەوەی نابنەهۆی گۆڕینی ڕژێمەكە، بەڵكو تەنیا كەسی دەسەڵاتدار دەگۆڕن، ئەوەش ئاشكرایە ئیسلامیەكان سەفقەیەكیان لەگەڵ ئەمریكادا كردووە بۆ بەردەوامیدان بەو سیاسەتانەی لەماوەی پەنجا ساڵی ڕابردودا لەوڵاتانی عەرەبی پیادەكراوە، واتە بۆ درێژەدان بەسیاسەتی دەرەوە و دۆخی ئابووری ئەو وڵاتانەی تێیدا سەركەوتوو بوونە بەچەشنێك ببنەهۆی پاراستنی بەرژەوەندی ئەمریكا لەناوچەكەدا. هۆكاری ئەمە- باڵادەستی ئیسلامیەكان- بۆ ئەوە ناگەڕێتەوە پارتەكانی دیكە لاوازن یا بێ جەماوەرن، بەڵكو هۆكارەكەی ئەوەیە ئەو پارتانە لەماوەی ڕابردودا سەركوتكران و ئیسلامیەكان ئازادبوون لەجوڵە و چالاكیەكانیاندا، ئەگەرچی لەمیسردا بارودۆخەكە بەو شێوەیە نەبوو، بەڵكو بەهۆی سروشتی پێوەندیە كۆمەڵایەتیەكانەوە لەمیسر توانیان وەك پارتێكی ئیسلامی سەركەوتووبن. خاڵێكی دیكە دەبێت ئاماژەی پێبكەین، ئەوەیە پارتە ئیسلامیەكان تەنیا وەك پارتی سیاسی كاریان نەكردووە، بەڵكو وەك ڕێكخراوێكی خێرخوازیش، عیادەی پزیشكیان كردۆتەوە و قوتابخانەیان دروستكرووە و پارەیان بەخەڵكی هەژار داوە. لەلایەكی دیكەوە ئەوان پەنا بۆ ئایین دەبەن و ئایین بەكاردەهێنن. ئەگەر لەئەزموونی میسر بڕوانین، ئەوا لەهەڵبژاردنە پەرلەمانییەكەدا، كە یەكەم هەڵبژاردنی دوای پرۆسەی بەدیموكراتیكردنی میسر بوو، خەڵكی دەرفەتی ئەوەیان نەبوو بیر لەوە بكەنەوە چۆن كاربكەن، بەڵام لەجەولەی یەكەم هەڵبژاردنە سەرۆكایەتیەكەدا تەنیا لەسەدا 25ی خەڵكی میسر دەنگیان بەئیخوان موسلمین دا، پێموایە ئەمە حاڵەتەكەیە لەهەموو وڵاتانی ناوچەكەدا، واتە تەنیا لەسەدا 20ی خەڵك پشتیوانی لەئیسلامیەكان دەكەن، بەڵام لەبەر ئەوەی ئیسلامیەكان لەسەرجەم پارتەكانی دیكە ڕێكخراوترن، ئەوا بەو لەسەدا 25ـەوە دەسەڵات دەگرنەدەست. بەڵام لەبەر ئەوەی خەڵكی بەسروشتی خۆیان خەڵكێكی ئایینین، بێ ئەوەی لەئاكامە سیاسیەكانی ئەم هەڵبژاردنەیان تێبگەن-پشتیوانیكردنیان لەپارتە ئیسلامیەكان- لەبەر ئەوە پێموایە بەتێپەڕبوونی كات ئیسلامیەكان زۆرێك لەو پشتیوانییە لەدەست دەدەن كە لەناوچەكەدا هەیانە، ئەویش كاتێك سیاسەتەكانیان جێبەجێ دەكەن، لەبەر ئەوەی بە بەراورد بەڕژێمە كۆنەكە هیچ شتێكی نوێیان نییە جێبەجێ بكەن، بەڵكو درێژە بەهەمان بارودۆحی ئابووری دەدەن، لەبەر ئەوە هیچ شتێك ناگۆڕن و ئەو خەڵكانەشی دەنگیان بۆ داون جارێكی دیكە دەنگیان پێنادەنەوە، لەبەر ئەوەی هیچ شتێك ناگۆڕن و هەروەك پێشتر ئاماژەم پێكرد ئەمە ڕاپەڕینە و شۆڕش نییە، چونكە بارودۆخی سیاسی و ئابووری وڵاتەكە ناگۆڕن)).
بەڵام پرسیاری سەرەكی لێرەدا ئەوەیە تاچەند ئەم حزب و تەیارە سیاسیانەی بەمیكانیزمەكانی دیموكراتی دەگەنە دەسەڵات، ئایا پاش گەیشتنیان بۆ دەسەڵات دیموكراتی دەپارێزن وەك حزبە كریستیان دیموكراتەكانی ئەوروپا، لەوەڵامی ئەم پرسیارەدا و لەدرێژەی لێدوانەكەیدا بۆ گوڵان، پرۆفیسۆر شۆمەر گووتی: (دیموكراسی وشەیەك نییە بكرێتە پاشگری ناوی پارتێكی سیاسی، دیموكراسی پرۆسەیە، پارتە مەسیحیەكانی ڕۆژئاوا ڕاستەوخۆ نەبوونە پارتێكی دیموكراتی، بەڵكو ئەوە ئەنجامی دوو سەد ساڵ لەدیموكراسی بوو، ئێمە دەزانین شۆڕش لەئەوروپا لەسەدەی هەژدەدا ڕوویدا، لەكاتێكدا پارتە مەسیحیە دیموكراتیەكان لەسەدەی بیستدا دروستبوون، واتە دوای دووسەد یان سەد و پەنجا ساڵ لەبەدیموكراتیكردن، پارتە مەسیحیەكان دروستبوون. ئێمە لێرەدا باس لەدیموكراسی دەكەین، نەك هەڵبژاردن، چونكە جیاوازی هەیە لەنێوان دیموكراسی و هەڵبژاردن، هەروەها ئازادی ڕادەبڕین و ئازادی بەرەنگاربوونەوەی دەستێوەردانی دەرەكی، و ئازادبوون لەبیروبۆچوون بێ ئەوەی ترسی ئەوەت هەبێت نەك لەلایەن دەوڵەتەوە، بەڵكو لەلایەن پارتەكانیشەوە سەركوت نەكرێیت، چونكە پارتە ئوسوڵیەكان ئەو خەڵكانەیان سەركوتدەكرد كە هاوڕانەبوون لەگەڵیاندا لەڕاڤەكردنی ئیسلامدا، ئێ باشە ئەگەر ئەمە مامەڵەیان بێت لەگەڵ موسڵمانێكدا كە بۆچوونی جیاوازی هەیە لەوان، ئەی چۆن مامەڵە لەگەڵ كۆمۆنیستێكدا، لەگەڵ سۆسالیستیدا، لەگەڵ قەومیەكدا دەكەن؟ كەواتە ئەمە دیموكراسی نییە و دیموكراسی پرۆسەیە و وشەیەك نییە، بەڵكو دەبێت سەرجەم كۆمەڵگە بەپرۆسەی بەدیموكراتیكردندا بڕوات. هەڵبژاردن تەنیا بەشێكی دیموكراسیە، چونكە ئەمە دیموكراسی كۆمەڵایەتی و دیموكراسی ئابووری و تەنانەت دیموكراسی سیاسیش لەخۆناگرێت، بەڵكو تەنیا دیموكراسی هەڵبژاردن هەیە و ئەمەش دیموكراسی نییە. لەبەر ئەوە ناكرێت پارتە مەسیحیەكان بەراورد بكرێن بەپارتە ئیسلامیەكانی كۆمەڵگەكانی ئێمە، بڕوانە چۆن مامەڵە لەگەڵ پارتە عەلمانییەكانی تونسدا دەكرێت، هەروەها لەمەغریب خەڵكانێك سەركوت دەكرێن لەبەر ئەوەی مومارەسەی ئازادی بیروبۆچوون دەكەن، بەڵام ئەمە بەكوفركردن دادەنرێ، بڕوانن چی لەمیسردا ڕوودەدات، بزانن چی لەسوریا ڕوودەدات، لەبەر ئەوەی تەنیا موسڵمان نیت دەكوژرێیت، یان هەر عەلەویەك دەكوژرێت، تەنیا لەبەر ئەوەی سوننە نییە.. بۆیە من پێموایە دەبێت دەوڵەت لەئایدۆلۆژیا جیابكرێتەوە، لەئایدۆلۆژیای ئایینی، پێموایە بەسیاسیكردنی ئایین لەهیچ وڵاتێكدا سوودبەخش نییە. با بۆ مێژوو بگەڕێینەوە، ئەوان دەڵێن دەمانەوێت دەوڵەتی ڕاشدیەكان، یان دەوڵەتی ئیسلامی پێكبهێنین، بەڵام لەسەرتاسەری مێژوودا دەوڵەت دەوڵەتێكی عەلمانی بووە، لەمێژووی مۆدێرنیشدا، لەسەردەمی هارون ڕەشید، یان ئەبو جەعفەر مەنسور، وەزیری یەكەم یان سەرۆك وەزیران مەسیحی بووە، هەندێ جار زۆربەی وەزیرەكانی حكومەت جولەكە بوونە، كەواتە لەو ڕووەوە دەوڵەتێكی ئایینی نەبوو، ڕاستە دەوڵەتێكی عەرەبی ئیسلامی بوو، بەڵام دەوڵەتێكی ئایینی نەبوو بەو شێوەیەی باسی لێوەدەكرێت لەئێستادا....لەبەر ئەوە من هاوڕانیم لەگەڵ گۆڕینی دەوڵەت بۆ دەوڵەتێكی ئایینی، قەناعەتم وایە دەبێت ئایین لەدەوڵەت جیابكرێتەوە)).



حزبە سیاسیە ئیسلامیەكان
لەڕوانگەی مەفهومی دیموكراتیەوە
ئێستا ترسی گەورەی ڕۆشنبیران و دەستەبژێر لەوڵاتانی عەرەبی ئەوەیە ئەم ڕەوتە ئیسلامیە سیاسیانە، لەهەوڵی ئەوەدابن دەوڵەتەكان لەسەر بنەمای دەوڵەتی ئایینیی بونیاد نەنێن، بۆیە ئەگەر ئەم هەنگاوەی ڕەوتە سیاسیە ئیسلامیەكان فێڵێك بێت بە بەكارهێنانی میكانیزمەكانی دیموكراتی بگەنە دەسەڵات و دوای گەیشتنە دەسەڵاتیش دەوڵەتی مەدەنی بگۆڕن بۆ دەوڵەتی ئایینی، سەبارەت بەم لایەنە كە چەند مانگێگ لەمەوپێش لەدیمانەیەكی تایبەتدا ئەم پرسەمان ڕووبەڕووی بیرمەندی گەورەی عەرەب محەمەد سەبیلا كردەوە، ئەو لەوەڵامی گوڵاندا ئاماژەی بەوە كرد، دەبێت چاوەڕێ بكەین بزانین تاچەند ئەم ڕەوتە ئیسلامیانە دەتوانن خۆیان لەگەڵ مەفهومی دیموكراتی بگونجێن، بۆ ئەم ڕاپۆرتەش پرسیارمان لەپرۆفیسۆر عیمادەدین ئەحمەد سەرۆكی سەنتەری منارە بۆ ئازادی (minaret of freedom institute) كرد و ئەویش لەوەڵامی ئەم پرسیارەدا بەمجۆرە بۆ گوڵان هاتە ئاخاوتن و گووتی: (بۆچوونی من لەسەر ئەم پرسە پشت بەدوو ڕوانگە دەبەستێت، یەكەمیان بەهۆی پێوەندیەكانمەوە لەناوچەكەدا ئاگاداری بارودۆخەكەم، دووەمیشان پشت دەبەستێت بە ڕاپرسیەكانی دەزگای گالۆپ لەناوچەكەدا، ئەم دوو بۆچوونە یەك مەسەلە پشتڕاست دەكەنەوە، ئەویش ئەوەیە لەم وڵاتانەدا دوو تەوژم و ئاڕاستە هەن كە زۆر بەیەكداچوونە، لەلایەكەوە ئارەزوویەك هەیە بۆ پێكهێنانی حكومەت لەسەر بنەمای ئایین و لەلایەكەوە خواستی دیموكراسی هەیە، بەڵام بە ئەندازەیەك ئەم بەیەكداچوونە كە زۆرێك لەعەلمانییەكانی ڕۆژئاوا ناتوانن جیاوازیەكە بەدی بكەن و لەڕەگ و ڕیشەی قووڵی ئایین لەم وڵاتانەدا تێناگەن، ئەگەر دیموكراسی مانای حكومڕانی زۆرینە بێت، نابێت جێی سەرسوڕمان بێت پارتە ئیسلامیەكان زاڵبن بەسەر حكومەتدا، لەبەر ئەوەی زۆرینەی خەڵك خەڵكانێكی ئایینین. بەڵام من من بەحەزەرەوە گەشبینم و پێموایە پارتە سیاسیە ئیسلامیەكان، بەتایبەتی ئەو پارتە ئیسلامیانەی لەڕواڵەتدا لیبراڵن، باشترین ئومێدن بۆ دامەزراندنی دیموكراسی لەو وڵاتانەدا. لەگەڵ ئەوەشدا، من لەمەترسی سروشتی گەندەڵكاری دەسەڵات كەمناكەمەوە، چونكە مەترسیەكی گەورە هەیە كە هەر كاتێك دەسەڵاتیان گرتەدەست لەكاری گەندەڵكاریەوە تێوەبگلێن، بۆ نموونە ئەگەر توركیا وەك مۆدێلێك وەربگرین، دەبینین كە پارتی داد و گەشەپێدان یەكەم پارتی سیاسی بوو هەوڵیدا مافەكانی مرۆڤ لەیاساكانی توركیا بچەسپێنێت بۆئەوەی شایستەی ئەوەبێت لەیەكێتی ئەوروپادا وەربگیرێت، لەگەڵ ئەوەشدا ئەوە بەدی دەكەین چۆن ڕۆژنامەنووسەكان دەگیرێن، كە ئەگەر ئەمە لەئەمریكادا ڕوویبدایە، هەڵایەكی گەورەی لێدەكەوتەوە. هەروەها ئەگەر لەمیسر بڕوانین، ئەوا هەموو بەڵێنەكانی پارتی دادو ئازادی بەئاڕاستەی زیادكردنی دیموكراسی و لیبراڵی و مافەكانی مرۆڤ و بازاڕی ئازاد بوونە، بەڵام ئەگەر سەیری ئەو بڕیارانە بكەین كە لەمەودای كورتدا دەریان كردووە، ئەوەیان لێبەدی دەكەیت ئامادەن خەون و خواستەكانی شۆڕشەكە بكەنە قوربانی چەسپاندنی دەسەڵاتی خۆیان لەگۆڕەپانی سیاسیدا، بۆ نموونە ئیخوانەكانی میسر بڕیاریاندابوو هیچ كاندیدیكیان بۆ پۆستی سەرۆك كۆماری میسر نەپاڵێون، بەڵام وەك دەبینین پاڵاوتیان ئەمەش پاشگەزبوونەوە، هەروەها پاشگەزبوونەوە لەوەی محەمەد مورسی دەبێت لەبەردەم پەرلەماندا سوێند بخوات، نەك ئەنجومەنی سەربازی، كەواتە ئەمە مەترسیەكی گەورەیە و ڕووبەڕووی هەموو ئەو وڵاتانە دەبێتەوە كە بەم گۆڕانكاریانەدا تێدەپەڕن. بۆیە مەسەلەكە هاودژی نییە لەنێوان پارتە ئیسلامیە سیاسیەكان و دیموكراتی، بەڵكو مەسەلەكە بەلێدان و پاشگەزبوونەوەیە، بۆ نموونە ئەوەی پێیان دەووترێت سەلەفیەكان، لەمیسردا- ئەگەرچی ئەمە مایەی سەرسوڕمانی زۆر كەس بوو- نزیكەی یەك لەسەر چوای دەنگەكان و كورسیەكانیان هێنا، بەم شێوەیە بوونە هیزێك بتوانن پارسەنگیەكە بەلایەكدا بشكێننەوە، ئەوان پتر پابەندن بەتەفسیری وەهابیەوە بۆ ئیسلام و دەیانەوێت ئەمە بەسەر میسردا بسەپێنن، نەك تەنیا بەسەر موسڵمانەكان كە تەفسیری جیاوازیان هەیە بۆ ئیسلام، بەڵكو بەسەر غەیرە موسڵمانەكانیشەوە. ئەگەر لەمێژووی ئەمریكا بڕوانین، ئەوا زۆرێك لەپارتە سیاسیەكان خەلفیەتێكی ئایینی بەهێزیان هەبوو، بزووتنەوەی دژە كۆیلایەتی....ئەم بزووتنەوانە ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ ئایین جۆشدەریان بوو، واتە لەلایەن كەسایەتیە ئایینییەكان باڵادەستبوون، تەنانەت بزووتنەوەی مافە مەدەنییەكانیش لەساڵانی شەستەكاندا، بۆ نموونە مارتن لۆسەر كینگ، كەواتە نابێت چاوەڕێی جیاكردنەوەی ئایین لەبزووتنەوەی سیاسی بكەیت، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا كاتێك پارتێكی سیاسی لەدەسەڵاتدا دەبێت خۆی بەخزمەتكار و نوێنەری سەرجەم خەڵك دەزانێت، یاخود خۆی بەنوێنەری هەندێ گروپی ئایینی كۆمەڵگە دەزانێت، هەر ئەمەش هۆكاری ئەوەیە كە ئەم حكومەتانەی بەم دواییە لەوڵاتانی عەرەبیدا پێكهاتن ناتوانن ئایینی و دیموكراسی بن، بەڵام-كارێكی باش دەكەن- ئەگەر هەوڵنەدەن ئەو تێڕوانینە ئایینییە و شێوازە ئایینییەی خۆیان بەسەر ئەو خەڵكانە بسەپێنن كە بۆچوونی جیاوازیان هەیە، ئیتر ئەو كەسانە لەئایینێكی دیكە بن، یاخود سەر بەهەمان ئایین بن بەڵام تەفسیری جیاوازیان هەبێت بۆ ئایینەكە)).
ئەوەی پرۆفیسۆر عیمادەدین ئاماژەی پێكرد ترسی پاشگەزبوونەوەی ئەو لێدوان و بەڵێنانەیە كە ئەو لایەنانەی وەك ئیخوان موسلمین دەیدەن و دواتر پاشگەز دەبنەوە، بۆیە لەم ڕاستەوە قسەكەی محەمەد سەبیلا ڕاست دەرچوو كە بەگوڵانی ڕاگەیاند بزانین تاچەند ئەم ڕەوتە ئیسلامیە سیاسیانە خۆیان لەگەڵ مەفهومی دیموكراتی دەگونجێنن، سەبارەت بەم لایەنەش، هەربۆیە سەبارەت بەوەی خەڵك چۆن دەنگی بەم لایەنە ئیسلامیە سیاسیانە داوە، لەكاتێكدا ئەوان ڕێژەی %20 زیاتری دەنگدەر پێكناهێنن؟ ئەم پرسیارمان ڕووبەڕووی پرۆفیسۆر مارك تیسللر كرد ئوستادی زانستی سیاسەت لەزانكۆی میشگان و تایبەتمەند لەسەر سیاسەتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بەمجۆرە ڕای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی و گووتی: (سەبارەت بەدەنگدان بەلایەنە ئیسلامیە سیاسیەكان، هەندێ كەس تەفزیڵی پارتە ئیسلامیەكان دەكەن و هەندێ كەس تەفزیڵیان ناكەن، بەڵام دەنگیشیان بۆ دەدەن، لەبەر ئەوەی پێیانوایە ئەوان ڕاستگۆترن، یاخود لەبەر ئەوەی تۆمارێكی باشیان لەبواری كاری موعارەزەدا هەیە، بۆ نموونە تونس و میسر و تا ڕاددەیەك لەمەغریب، واتە تا ڕاددەیەك خاوەنی میسداقیەت و شەرعیەت بوونە لەبەر ئەوەی بەشێك بوونە لەموعارەزە. كەواتە هەندێ كەس دەنگیان پێدان، لەبەر ئەوەی هاوڕابوون لەگەڵیاندا، هەندێ كەسی دیكە ئەگەرچی هاوڕانەبوون، بەڵام دەنگیان پێدان لەبەر ئەوەی پێیان وابوو ڕاستگۆن و كاری باش دەكەن. خاڵێكی دیكە دەمەوێت ئاماژەی پێبكەم، ئەوەیە دەنگدان بەم پارتانە، یاخود بردنەوەی ئەم پارتانە لەمیسر و هەروەها لەمەغریب وێنەیەكی هەڵەمان لادروست دەكات، لەبەر ئەوەی ئەم پارتانە باشتر ڕێخكراوبو و بۆ ماوەیەكی دوورودرێژیش بونیان هەبوو، لەبەر ئەوە توانیان خەڵكانێكی زیاتر بەشداری پێبكەن لەدەنگداندا، ئەمە لەكاتێكدا پارتە لیبراڵیەكان بەو شێوەیە ڕێكخراو نەبوون و هەروەها كاتی تەواویان نەبوو دوای بەهاری عەرەبی خۆیان ڕێكبخەنەوە، لەبەر ئەوە ئەو خەڵكانەی دەنگیاندا و چوونە بنكەكانی دەنگدان ئەو خەڵكانە بوون كە ڕێكخرابوون و سازدرابوون بۆ ئەوەی بەشداری بكەن، كەواتە لەبەشێكیدا هۆكارەكە ئەوەیە پشتیوانیان هەیە، لەبەشێكیشیدا ئەوەیە ئیسلام ڕۆڵێكی سیاسی دەبینێت، بەڵام بەشی زۆری پێوەندی بەهەلومەرجە سیاسیەكەوە هەبوو. بۆیە من دەڵێم هۆكاری دیكە هەن كاریگەریان هەیە لەسەر داڕشتنی بیروبۆچوونی خەڵك، هەندێ خەڵكی لەبەر ئەوە پشتیوانیان دەكەن، چونكە خوازیاری پێكهاتنی حكومەتێكی ئیسلامین، هەندێ كەسی دیكە پاڵنەری دیكەیان هەیە كاتێك پشتیوانیان لێدەكەن. ئەوە ڕاستە كە ئاماژەی پێدەكەن لەبارەی ئەوەی كێ لەمەیدانی تەحریر بوو لەمیسر و كێ لەخۆپیشاندەكانی تونسدا بەشدار بوو، تەنانەت لەیەمەنیشدا، بەڵام ئەم خەڵكانە هێزێك نەبوون ڕێكخستنێكی باشیان هەبووبێت بۆئەوەی بەشداری لەدەنگدانەكەدا بكەن. هەروەها ئیسلامیەكان خاڵی بەهێزیان هەیە و ئەمەشە كە خەڵكی خوازیارێتی، بەڵام پێم وانییە ئەمە خواستی سەرجەم خەڵك بێت و ڕەنگە خواستی زۆرینەی خەڵكیش نەبێت، لەمیسردا خەڵكی لەبەردەم دوو هەڵبژاردنی سەختدا بوون، لەنێوان شەفیق و مورسیدا، لەكاتێكدا دەنگدان بەشەفیق نەدا بەمانای درێژكردنەوەی حكومڕانی سەربازی بوو، لەبەر ئەوە دەنگیان بەمورسیدا، ئەگەرچی هاوڕاش نەبوون لەگەڵیدا، بەڵام لەبەدیلەكەی دیكە باشتر بوون. ئەم واقیعە دەبێت قبوڵ بكرێت بواریان پێبدریت بۆئەوەی بزانرێت بارودۆخەكە بەرەو كوێ دەچێت، خۆ ئەگەر تەنیا ڕێگای پاراستنی دیموكراسی ئەوەبێت ڕێگە لەڕێكخراوترین پارتی سیاسی بگریت، كە پشتیوانی لەسەدا 20 تاوەكو 25 و 30ی خەڵكەكەی بەدەستهێناوە، مانای وایە هەرگیز خاوەنی دیموكراسی نیت. كەواتە دەبێت ڕێگا بەمە بدرێت، ئەگەرچی ئەمە لەوڵاتێكەوە بۆ وڵاتێكی دیكە جیاوازە. هەرچۆنێك بێت، بەدڵنیاییەوە خەڵكانێك هەن نیگەرانن لەبارەی ئەم مەسەلەیە و ئەو پارتانەش ڕایدەگەیەنن پێویست بەنیگەرانی ناكات، چونكە ئەوا دیموكراسیانە ڕەفتار دەكەن و مافی كەمینە و ئافرەتان دەدەن. لەبەر ئەوە پێموایە ئەگەر خوازیاری دیموكراسی بین، ئەوا بەدیل نییە جگە لەوەی ئومێدی ئەوە بخوازین هاوشێوەی پارتە مەسیحیە دیموكراتەكانی ئەوروپا بن، ئەمە ئەگەرێكە و ڕێی تێدەچێت، بەڵام دڵنیانین. ڕاستە نیگەران بوون لەجێی خۆیدایە، بەڵام بەشێوەیەكی گشتی دەبێت بوار بەڕوودانی بدرێت)).