كێشەی ئێستای عێراق، كێشەی خواستی تاكڕەوی و ئەقڵیەتی دیكتاتۆرییە، نەك كێشەی بۆچوونی جیاواز یان هەڵبژاردنی میكانیزمی جیاواز بۆ چۆنیەتی چارەسەركردنی كێشەكان، لەوڵاتانی دیموكراتی و پەرلەمانی و فرەیی، كارێكی ئاساییە لایەنە جیاوازەكان بیروبۆچوون یان تەفسیری جیاوازیان بۆ بڕگەیەكی دەستوور یان پرۆژەی یاسایەك هەبێت، بەڵام كێشەی ئێستای نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی عێراق ئەوەیە بەچاوێكی ئینتقائیانە سەیری دەستوور و جێبەجێكردنی یاساكان دەكات و ئەوەی لەبەرژەوەندی خۆی بێت جێبەجێی دەكات و ئەوەشی لەبەرژەوەندی خۆی نەبێت بەسیاسەتی مانۆڕ و خۆدزینەوە پشتگوێیان دەخات، بۆیە لەم حاڵەتەدا كێشەی ئێستای پێكهاتە سیاسییەكان لەگەڵ حكومەتی ناوەندی بەغدا و سەرۆك وەزیران ئەوەیە ئەو بەهیچ جۆرێك ئامادەنییە یاسا و دەستوور جێبەجێ بكات ئەمەش زەمینەیەكی ئەوتۆی هێناوەتە ئاراوە كە بۆنی ئەوەی لێدێت ڕۆژ لەدوای ڕۆژ بەرەو تاكڕەوی و دیكتاتۆری هەنگاو هەڵبگرێت، ئەم ئەقڵیەتەش كە ئێستا نوری مالیكی پیادەی دەكات، هەموو هەوڵی بۆ ئەوەیە لەژێر پەردەی دەنگی زۆرینە و فراكسیۆنی زۆرینە شەرعیەتی پێ بدات، ئەمەش ئەو لایەنەیە كە پێشتریش لەزۆر وڵاتی دیكە هەمان مەترسی دووبارە بۆتەوە و سەرەنجامیش ئەقڵیەتی دیكتاتۆری و ڕەفتاری تاكڕەوی كارەساتی بەسەر داهاتووی وڵاتەكە هێناوە و دەیان ساڵ وڵاتی گێڕاوەتەوە بۆ دواوە، سەبارەت بەم لایەنە پرسیارمان لەپەرلەمانتار كازم شەمەری وتەبێژی كوتلەی بەیزا لەلیستی ئەلعراقیە كرد، ئەو لەوەڵامدا ئەوەی بەگوڵان ڕاگەیاند ئەو پێش ئەوەی ئێمە ئەو پرسیارەی لێ بكەین، خۆی ئەو پرسیارەی لەبیرمەندی عێراقی حەسەن عەلەوی كردووە، بۆیە لەوەڵامەكەی بۆ گولان بەگێڕانەوەی قسەكانی حسەن عەلەوی دەستی پێكردو گووتی: (من پێشتر ئەم پرسیارەم لەحەسەن عەلەوی كرد و ئەویش بەو شێوەیە وەڵامی دامەوە كە ئەم دۆخە هەلومەرجی ئەفغانستانم بیردەهێنێتەوە لەدوای كشانەوەی یەكێتی سۆڤیەتەوە، كە زەعیم و سەركردەكانی موعارەزە و سەركردەكانی شەڕ خۆیان وەك سەركردەی سیاسی و سەركردەی حكومڕانی پێشان دەدا، بەڵام ڕێكنەكەوتن، بەو شێوەیە حیكمەتیار لایەنێكی دەگرت و ئەحمەد شێخ مەسعودیش لایەنێكی دیكەی دەگرت و بۆ ماوەی نزیكەی دە ساڵ لەشەڕ و ناكۆكیدا بوون لەگەڵ یەك، تاوەكو كۆمەڵێك قوتابی ئەفغانستانی كە لەپاكستان دەیانخوێند هاتنەوە ناو ئەفغانستان و بزووتنەوەی تاڵیبانیان دروستكرد و دەسەڵاتی خۆیان بەسەر هەموو وڵاتەكەدا سەپاند. لەبەر ئەوە باوەڕم وایە- ئەویش لەسەر بنەمای قسەكەی حەسەن عەلەوی- كە ئەگەر دۆخەكە بەم شێوەیە بمێنێتەوە، ئەوا بەداخێكی زۆرەوە ئەمە دەرفەت و دەرگا واڵا دەكات بۆ ئەوەی لایەنی دەرەكی و ناوخۆیی دەستێوەردان بكەن، ئێمەش هەرگیز خوازیاری ئەوەنین. لەبەر ئەوە دەڵێم دەبێت سەركردەكان دەرفەتی گفتوگۆكردن و بیروڕا گۆڕینەوە و دەرفەتی سازشی ڕاستەقینە لەكاتی قەیرانەكاندا بخوڵقێنن بۆئەوەی ڕێگری لەكەسانی دیكە بكەن و دەرفەتیان پێنەدەن. سەبارەت بەوەسفكردنی حكومەتی ئێستاش بەدیكتاتۆر، من بە ڕەهایی ناڵێم بۆتە دیكتاتۆر، ڕاستە سەرنج و تێبینیمان زۆرە لەسەر سەرۆك وەزیران و ئەوانی دیكەش، بەڵام ناتوانین بیخەینە چوارچێوەی دیكتاتۆریەت یاخود ناونیشانی دیكتاتۆریەتی بە باڵادا ببڕین. ئێمە دەتوانین ناونیشانێكی دیكەی بۆ دانێین، ئەویش ئەوەیە سەركردە سیاسیەكان لەسەر بنەمای كوتلە سیاسییەكانیان و ئینتیما فیكریەكانیان ڕەفتار دەكەن، نەك لەسەر بنەمای هاوڵاتیبوونی عێراقی. كەواتە دەبێت ئەو ناونیشانەی بۆ دابنێین، سەركردە سیاسییەكان لەسەر بنەمای بەرژەوەندی حزبی و قەومی كار دەكەن، و بیركردنەوە لەبەرژەوەندی عێراق غائیبە لای هەموو لایەنەكان. هەمووی بیر لەوە دەكاتەوە چۆن پارتەكەم باڵادەست بێت و چۆن كوتلەكەم باڵادەست بێت، هەر لەبەر ئەوەش دەبینین كێبڕكێیەك هەیە لەسەر پێكهێنانی هەرێمەكان، ئایا بەرژەوەندیە خوازراوەكە چی بوو؟ بۆچی لەكاتێكی دیاریكراودا دەنگی داواكاری پێكهێنانی هەرێم بەرزكرایەوە و دواتر ئەو دەنگە كپ بۆوە، مەسەلەكە ئەوەبوو پرۆژەیەك هەبوو كە لەبەرژەوەندی تائیفیەكی دیاریكراو یان كەسانێكی دیاریكراو بوو، كە دەیانویست دەست بەسەر ئەم ناوچانە بگرن یاخود خۆیان بكەنە سەركردەی ئەم ناوچانە، بەڵام كاتێك كەسانی دیكەو پرۆژەی دیكە هاتنە ئاراوە كە بوونە ڕكابەریان، ئەم دەنگانە كپبوونەوە، لەبەر ئەوە من دەڵێم ڕاستە تێبینی زۆر هەیە لەسەر ئەدای سەركردە سیاسییەكان، بەڵام هەموو ئەم سەركردانە لەسەر بنەمای بەرژەوەندی حزبی و كوتلەوی كاردەكەن و لەسەر بنەمای عێراقێك بیرناكانەوە كە هەمووان لەخۆبگرێت)).
ئەوەی كازم شەمەری ئاماژەی پێكرد ئەو حاڵەتە مەترسیدارەیە كە لەزاری حەسەن عەلەوی بۆ گوڵانی گێڕایەوە، ئەویش مانای ئەوەیە ئەفغانستانی دوای كشانەوەی یەكێتی سۆڤیەت چ چارەنووسێكی هەبوو، چ گروپێكی توندڕەوی بەهاوشێوەی تاڵیبان پێكهێنا ئێستا هەمان مەترسی لەسەر ئاییندەی عێراق هەیەو نزیكیشە هەمان مەترسی لەعێراقی دوای كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكاش دروست بێت، ئەمەش لەو چوارچێوەیەدا سەیر دەكرێت كە ئەقڵیەتی تاكڕەوی نوری مالیكی هەموو بنەماكانی دیموكراتی و دەستوری پێشێلكردووە، سەبارەت بەم لایەنە پرسیارمان لەپەرلەمانتاری لیستی كوردستانی موحسین گەرگەری كرد بەوەی ئایا بۆچی كە هیوای هەموومان ئەوەبوو عێراق وەك دەوڵەتێكی فیدرالی و دیموكراتی بونیاد بنرێتەوە كەچی ئێستا هەنگاو بەرەو ئاراستەیەكی دیكە هەڵدەگرێت؟ گەرگەر بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە و وتی:(هەموو لایەك خوازیاری كۆتاییهاتنی قەیرانەكەیە، بۆئەوەی عێراقیەكان مومارەسەی مافەكانی خۆیان بكەن و خزمەتگوزاری دابین بكرێت و خروقاتی ئەمنی نەهێڵرێت و پابەندبوون هەبێت بەدەستوور و بەوەی بەڵێنمان بەیەكتری داوە، پێویستە ئێستا ئەمە بكرێت. بەو سیفەتەشی ئێستا عێراق سیتمیكی فیدرالی و دیموكراتیە، ئەوا پێویستە هەر ڕێوشوێنێك دەگیرێتەبەر ڕوون و ئاشكرا لەبەرچاوی گەل و لەبەرچاوی پەرلەمان، و هەروەها دەبێت هاوسەنگی هەبێت لەدامەزراوەكانی دەوڵەت و لەفەرمانگەكانی دەوڵەتدا و دەبێت ئاشتەوایی نیشتمانی هەبێت و پابەندبوون هەبێت بەدەستوور و ڕێككەوتنەكانەوە، ئەمە هەموو داواكاری ئێمەیە لەحكومەت. كەواتە لێرەدا مەسەلەی ئەوەی بڕیار بەدەست كەسێكی دیاریكراو بێت ئەمە قبوڵ نییە و تاكڕەوییە، لەبەر ئەوەی سیستمی ئێمە سیستمێكی مەركەزی نییە، بەڵكو فیدرالییە، و دەسەڵاتەكان دابەشكراون و چاودێری لەسەر حكومەت هەیە، حكومەت هەیە و دەزگا هەن چاودێری دەكەن و دەزگای سەربەخۆ هەن، حكومەتەكە بەكودەتای سەربازی نەهاتووە، بەڵكو حكومەتی شەراكەتی نیشتمانی بووە، بەڵام پابەندنەبوون بەڕێككەوتنەكان و جێبەجێنەكردنی دەستوور بەشێوەیەكی ڕاست و دروست مەترسی دروست دەكەن، ئەمەیە ئێمە لەئەنجومەنی نوێنەران بە وردی چاودێری دەكەین، كە دەبێت عێراقیەكان یەكسان بن لەماف و ئەركەكان و هەڵبژاردن بڕیار لەچارەنووسی وڵات بدات، ئەمانە ئەو پێوەرانەن لەدەوڵەتی فیدرالیدا پیادە دەكرێن)).
موحسین گەرگەر جەختی لەسەر ئەوەكردەوە كە دەبێت بنەماكانی دیموكراتی و سیستمی فیدرالی لەعێراقدا بپارێزین، بەڵام پرسیاری گرنگ ئەوەیە ئایا ئەم بنەمایانە دەپارێزرێن یان هێزیك هەیە و سورە لەسەر ئەوەی ئەو بنەمایانە بپارێزرێن؟ كازم شەمەری لەدرێژەی لێدوانەكەیدا بۆ گوڵان بەمجۆرە لەسەر ئەم پرسە ڕای خۆی خستەڕوو و وتی:(لەڕاستیدا ئێمە تەنیا دیموكراسیەتی سندوقمان هەیە، واتە تەنیا دیموكراسیەتی هەڵبژاردنمان هەیە، دیموكراسیەتی سندوقی هەڵبژاردن، بەڵام ئێمە دیموكراسی پیادە ناكەین بەو مانایەی ڕێگایەك بێت بۆ مومارەسەركردنی حكومڕانی و مومارەسەكردنی دەسەڵات لەگەڵ ئەوانیدیكەدا. دیموكراسی غائیبە لەبواری مومارەسەكردنی دەسەڵاتدا، لەبەر ئەوە دەبینین زۆرێك لەمەسەلەكان تەنیا لەبۆنەی تایبەتدا بەكار دەهێنن، لەبەر ئەوەی نابنەهۆی هێنانەدی ئامانج و خەونی سەركردە سیاسیەكە)).
