گواستنەوە لەئابووری دەوڵەتەوە بۆ ئابووری بازاڕ، كێبڕكێ لەپێناوی دابەزینی نرخ و خۆشگوزەرانی هاووڵاتیان
July 5, 2012
راپۆرتەکان
تێگەیشتن لەچەمكی پەرەپێدان
زەمینەیەك بۆ سەركەوتنی ئابووری بازاڕ
پەرەپێدان لەگەڵ ئەوەی تەنیا لەسیستمی دیموكراتی پیادە ناكرێت، بەڵام لەبەر ئەوەی باوەڕبوون بەسەروەریی یاسا و پاراستنی موڵكداریەتی تایبەت و پیادەكردنی شەفافیەت و پێدانی زانیاری ڕاست بۆ وەرگرتنی سیاسەتی ئابووری و بەشداری هاووڵاتیان بۆ سەرخسستنی ئەو سیاسەتە، دەبنە فاكتەری سەرەكی سەركەوتنی پرۆسەی پەرەپێدان، ئەوا سەركەوتنی پەرەپێدان خۆی دەبێتە ژێرخانێكی لیبرالی و بونیادی دیموكراتی دەكاتە پێویستی كۆمەڵگە، ئەمە دروست وەك ئەزموونی دەوڵەتانی ڕۆژهەڵاتی ئاسیا بەتایبەتی سینگافورا و تایوان و كۆریای باشور و ژاپۆن، هەروەها وەك نموونەی كۆستاریكا و چیلی لەوڵاتانی ئەمریكای لاتینی و پستوانا لەئەفریقیا، ئەم نموونانە ئاماژەن بۆئەوەی كە سەركەوتنی پرۆسەی پەرەپێدان تایبەت نییە تەنیا بەوڵاتانی ڕۆژئاوا، بەڵكو تایبەتمەندە بەو هەلومەرجەی كە لەناو وڵاتدا بۆ سەرخستنی پرۆسەی پەرەپێدان فەراهەم دەكرێت، هەر ئەمەش وایكردووە پرۆسەی پەرەپێدان لەتایوان سەركەتوو بێت، بەڵام لەكۆماری چینی میللی شكستی هێنابێت، لەكۆریای باشوور سەركەوتوو بووبێت و لەكۆریای باكوور شكستی هێنابێت، ئەمەش پێمان دەڵێت تەنانەت سەركەوتنی پرۆسەی پەرەپێدان پێوەندی كەلتور و مێژوو و ئایین و زمانی هاوبەشیشەوە نییە، بۆیە ئەمە فەرزی دەكات كە پێویستە لەچەمكی پرۆسەی پەرەپێدان تێبگەین و ئەو فاكتەرانە لەبەرچاو بگرین كە دەبنە هاندەر بۆئەوەی پرۆسەی پەرەپێدان دەست پێبكات و هەروەها ئەوەش لەبەرچاو بگیرێت كە پێویستە پەرەپێدان لەماوەی 10-15 ساڵدا كاریگەری خۆی لەسەر ژیانی كۆمەڵگە دیاری بكات و كۆمەڵگەی لەقۆناخێكەوە بردبێتە قۆناخێكی دیكەوە، بۆیە لەم ڕاستەوە پرۆفیسۆر ئادەم سزیرمای ئوستادی ئابووری لەزانكۆی كامبریج لەتوێژینەوەیەكدا بەناونیشانی (وڵاتانی تازە پێگەیشتوو و چەمكی پەرپێدان - Developing countries and the concept of development)، ئاماژە بەچەند خاڵێك دەكات بۆ تێگەیشتن لەگرنگی پەرەپێدان لەوڵاتانی تازە پێگەیشتوودا، لەم چوارچێوەیەدا و لەتوێژینەوەكەیدا ئاماژە بەوە دەكات: (ئاستی نزمی ستاندەری ژیان بۆ هاووڵاتیانی وڵاتانی تازە پێگەیشتوو، یەكەمین ئاماژەیە بۆ پێویستی دەستپێكردنی پرۆسەی پەرەپێدان، ئامانجی ئەم پرۆسەیەش دەبێت بریتی بێت لە:
1- پەرەپێدانی داهاتی تاكەكەس لەماوەیەكی دیاركراودا، واتە دەبێت لەماوەی دەیەیەك یان دوو دەیەدا ئەم پەرەپێدانە ئاكامەكانی دەربكەوێت و ئەم ئاكامەش هەم كاریگەری لەسەر پەرەپێدانی ئابووری دەردەكەوێت هەم لەسەر هەڵاوسانی ئابووری.
2- لەپرۆسەی پەرەپێداندا كارلێكی نێوان فاكتەرە ئابوورییەكان و فاكتەرەكانی دیكە(نا ئابوورییەكان) گرنگن، لەبەر ئەوەی كارلێكی نێوان فاكتەرە جیاوازەكان بایەخێكی گرنگی دەبێت بۆ تێگەیشتنمان لەدینامكیەتی پەرەپێدانی ئابووری و كۆمەڵایەتی لەناو كۆمەڵگەدا، ئەمەش ئەو ڕاستیەمان پێدەڵێت پەرەپێدان تەنیا بریتی نییە لەفاكتەرە ئابوورییەكان، بەڵكو ئەو گۆڕانكارییانەی پەرەپێدان دروستی لایەنی فراوانتر لەبوارە ئابوورییەكە دەگرێتەوە.
كەواتە ئەوەی پرۆفیسۆر سزیرمای دەسنیشانی كردووە، پەرەپێدان لەسەر دوو ئاست لێك جیادەكاتەوە، كە یەكەمیان ئاستی كورت مەودایە و پێویستە لەم قۆناخەدا هەوڵەكان بۆ ئەوەبن ئاستی داهاتی تاكەكەس بەرز بكرێتەوە و شەڕی نەهێشنی هەژاری بكرێت، هەوڵبدرێت ئەو گرفتانە چارەسەر بكرێت كە دەبنە هۆكاری بڵاوبوونەوەی هەژاری و نائومێدی لەناو هاووڵاتیان لەوڵاتانی تازە پێگەیشتوودا، بەمانایەكی دیكە پێویستە لەسەر بنەمای خواستی خەڵك و پێداویستیەكانی خەڵك پرۆسەی پەرەپێدان بكرێتە پرۆسەی پەرەپێدانی بەردەوام، هەتا ئەگەر لەوڵاتانی تازە پێگەیشتوو دەرگای وەبەرهێنان بۆ وەبەرهێنانی بیانی واڵا بكرێت و پەنا بۆ كۆمپانیای خاوەن ئەزموونی سەركەتوو ببرێت بۆئەوەی هەمان ئەزموون لەوڵاتێكی تازە پێگەیشتوو دووبارە بكاتەوە، ئەوا دەبێت بزانێت ئەو كۆمپانیایەی بۆ نموونە ئەزموونی باش و سەركەوتووی لەنیویۆرك یان لەندەن یان پاریس هەیە، دەبێت لەكاتی ئیشكردنی لەوڵاتێكی وەك ئێمە هەوڵبدات ئەزموونی باش و سەركەوتوویی خۆی لەناو تایبەتمەندیەكانی وڵاتی ئێمە دووبارە بكاتەوە نەك هەمان ئەزموونی باش و سەركەوتوویی نیویۆرك و پاریس و لەندەن لەكوردستان دووبارە كۆپێ بكەنەوە، سەبارەت بەم لایەنە پرۆفیسۆر هنری مینتزبیرگ ئوستادی كارگێڕی لەزانكۆ ماكگیلی كەندەی و لەتوێژینەوەیەكیدا بەناونیشانی (سەركردە تازە پێگەیشتووەكان؟ وڵاتانی تازە پێگەیشتوو؟) جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە پێویستە كاتێك پرۆسەی پەرەپێدان بۆ وڵاتێكی وەك گانا لەئەفریقیا فۆرمەلە دەكەین، خۆمان لەو ئاستەنگانە نەدزینەوە كە ڕووبەڕوومان دەبێتەوە، سروشتی ئەو دەوڵەتانە و شێوازی كاركردنی سەركردەكانی وڵاتێكی وەك گانا جیاوازە لەكاركردنی ئەو سەركردانەی پێویستە سەرپەرشتی پرۆسەی پەرەپێدان بكەن و بڕوایان بەكاری دەستەجەمعی و دروستكردنی گروپ و پێكەوە كاركردن هەیە، پرۆفیسۆر هنری كە چەند ساڵێك ڕاوێژكاری كوفی ئەنان بووە و كوفی ئەنانیش یەكێك بووە لەسەركردەكانی وڵاتی گانا كە دووجار بۆ پۆستی ئەمینداری گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان هەڵبژێردراوەتەوە و جێگەی سەرسامی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بووە، بەڵام بەتێڕوانینی پرۆفیسۆر هینری ئەنان بەمجۆرە سەرۆكایەتی نەتەوەیەكگرتووەكانی كردوو و نووسیوویەتی (من وەك یەكێك لەڕاوێژكارەكانی كوفی ئەنان بەمجۆرە شێوازی سەركردایەتی ئەنانم بەڕۆژنامەنووسان ڕاگەیاندووە، كوفی ئەنان بەشێوازی گوندێكی ئەفریقی كۆن نەتەوەیەكگرتووەكان بەڕێوە دەبات، شێوازی ئەو بریتییە لە وتووێژی دوور و درێژ لەنێوان سەركردەكان، وەستانی ماوەیەك بۆئەوەی ڕەنگدانەوەی ئەو وتووێژە دەربكەوێت، ئەوجا بیر لەوە دەكاتەوە بڕیار بدات)، مەبەستی پرۆفیسۆر هینری لەشێوازی بەڕێوەبردنی ئەنان بۆ نەتەوە یەكگرتووەكان، شێوازی سەركردەیە لەوڵاتانی تازە پێگەیشتوودا، كە كوفی ئەنان كەمتر لەناو گانا ژیاوە، بۆیە لێرەوە كە باسی پرۆسەی پەرەپێدان لەوڵاتانی تازە پێگەیشتوو دەكات، ئاماژە بەوە دەكات، كاتێك باس لەپرۆسەی پەرەپێدان لەوڵاتانی تازە پێگەشتوو دەكەین، دەبێت ئەو ڕاستیەمان لەبەر چاو بێت كە ئێمە بەڕێگەی سەركردەكانی ئەو وڵاتە ئەو پرۆسەیە سەردەخەین، بۆیە گرنگە هەوڵبدەین بیركردنەوەی سەركردەكان پەرەپێبدەین، بۆیە لەم ڕاستەوە ئەو پرسیارە دەوروژێت، ئایا چۆن پەرە بەبیركردنەوەی سەركردەكانی وڵاتانی تازە پێگەیشتوو بدەین كە ئەوانیش لەپرۆسەی پەرەپێداندا ئەزموونیان كەمە؟ وەڵامی ئەم پرسیارە دەمانباتەوە بۆ چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ وەبەرهێنانی بیانی و چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ كۆمپانیا فرە ڕەگەزەكان، لەم لایەنەوە، پرۆفیسۆر هنری ئاماژە بەو پرسیارە دەكات كە لەگانا ڕووبەڕووی كراوەتەوە بەوەی، ئایا ئەو ڕای چیە لەڕۆڵی كۆمپانیا فرەڕەگەزەكان لەوڵاتانی تازە پێگەیشتوودا؟ پرۆفیسۆر هنری دەڵێت من بەو جۆرە وەڵامم دانەوە كە سەرچاوەی ئەم پرسیارە پرسیارێكی دیكەیە، پرسیارەكەش ئەوەیە، بۆچی زۆربەی هەلی كاركردنی خۆماڵی لەلایەن بزنسمان و كۆمپانیا بیانیاكانەوە كۆنترۆڵكراون؟ ئایا ئەو بزنسمان و كۆمپانیا بیانیانە لەوە تێدەگەن لەسەر ئاستی لۆكاڵ خەڵك چیان دەوێت؟ بیگومان ڕاستە ئەو بزنسمان و كۆمپانیانە لەوڵاتەكەی خۆیان بۆ نموونە لەئەمریكا كۆمەڵێك ئەزموونی باش و سەركەوتوویان هەیە، بەڵام پرسیار ئەوەیە ئایا دەتوانن هەمان ئەزموونی باش و سەركەتوو لەوڵاتێكی وەك گانا بەدەست بهێننەوە، لەم لایەنەوە پرۆفیسۆر هنری بێ ئومێدی خۆی پێشاندەدات و پێیوایە بەڕێوەبەری ئەو كۆمپانیایەی نووسینگەكەی لەنیویۆركە، هەمان داوا لەلقی ئەو كۆمپانیایە دەكات كە لەگانا كاردەكات و داوای لێدەكات بەهەمان شێوازی نیویۆرك كاربكات، ئەمەش زۆرجار بۆتە هۆكاری ئەوەی هەمان ئەزموونی باش و سەركەتوو لەو وڵاتانە دووبارە نەبنەوە، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا نەك تەنیا بزنسمان و كۆمپانیاكان، بەڵكو تەواوی ڕێكخراوە نێودەوڵەتیە ناحكومیەكان NGOs، ئاژانسە نێودەوڵەتیەكانی پەرەپێدان و سندوقی نەختی نێودەوڵەتی بەهەمان شێواز بیردەكەنەوە و تایبەتمەندییەكانی وڵاتانی تازە پێگەیشتوو لەبەر چاو ناگرن، لێرەوە ئەگەر سەیری پرۆسەی پەرەپێدان لەهەرێمی كوردستان بكەین، ڕاستە هەست دەكرێت لەماوەی كەمتر لەدەیەیەك واتە (6-7 ساڵ) بەرزبوونەوەیەك لەداهاتی تاكەكەس و كەمكردنەوەی هەژاری ڕوویداوە، بەڵام لەبەرامبەردا هەست بەجۆرێك ناڕازیبوونیش دەكرێت، ئەم ناڕازیبوونە نەك بەو مانایەی ڕەخنەگرتن، بەڵكو بەمانای بێزاری و نائومێدبوون لەوەی كە تاكی كوردستان ناتوانێت هەموو خەونەكانی خۆی بۆ ژیانی خۆشگوزەران بەدی بهێنت، ڕاستە پرۆسەی پەرەپێدان بەردەوامە و ڕۆژ لەدوای ڕۆژ پرۆژەی گەورە و گرنگ ئەنجامدەدرێت، بەڵام لەبەرامبەردا ئەو پرۆژە گەورانە نەیانتوانیووە ڕاستەوخۆ كاریگەریان لەسەر ژیانی تاك هەبێت و ڕەنگدانەوەیەكی ئیجابیانە دروست بكات، بۆیە لەم حاڵەتەدا هەست دەكرێت پرۆژەكان و ئاپارتمانەكان، هەمان شێواز و سیمای ئەو پرۆژە و ئەپارتمانانەن كە لەوڵاتانی پێشكەتوو دروستكراون، بەڵام تاڕاددەیەكی گرنگ وەڵامی ئەوە نەدراوەتە كە خەڵكی ناوخۆی وڵات چیان دەوێت، بێگومان ئێستا ئەو هەوڵانە دەبینرێت كە كابینەی حەوتەم ئەولەویەتی بۆ ئەوە داناوە لەخواستی خەڵك تێبگات، بەڵام ئەم تێگەیشتنە تەنیا لەپێوەندنی نێوان حكومەت و خەڵك بەتەنیا، بەو ئاستە كاریگەری نابێت كە ژیانی خەڵك بگۆڕێت، بەڵكو پێویستە ئەم تێگەیشتنە لەسەر ئاستی خەڵك و حكومڕانی وڵات بێت، كە بێجگە لەكەرتی گشتی بەمانای حكومەت، كەرتی تایبەتیش دەگرێتەوە كە زۆر لایەنی ژیان دەگرێتەوە و گرنگترینیشیان ئابووری بازاڕ و ڕەخساندی هەلی گونجاوە لەبەردەم هەموواندا لەچوارچێوەی سەروەریی یاسادا، هەروەها كردنەوەی دەرگایەكیشە لەبەردەم سەرمایەدار و بزنسمان و كۆمپانیا خۆماڵیەكانیشدا، بۆئەوەی بەشدارییەكی كاراتر بكەن و لەسەر بنەمای تایبەتمەندیەكانی كۆمەڵگەی كوردستان هەنگاوی باشتر هەڵبگرن، ئەم لایەنە كە ڕەهەندی كورت مەودای پرۆسەی پەرەپێدان دەگرێتەوە، بنەمایەكی پتەو بۆ تیگەیشن لەڕەهەندی دوور مەودای پرۆسەی پەرەپێدان فەراهەم دەكات، هەر لەسەر ئەو بنەمایەش پرۆسەی بەراوردكاری لەنێوان شێوازە جیاوازەكانی پرۆسەكانی پەرەپێدان لەشوێنە جیاوازەكانی جیهان دەكرێت، بۆیە وەك پرۆفیسۆر ئادەم سزیرمایی لەدرێژەی تویژینەوەكەی ئاماژەی پێكردووە و نووسیوویەتی: (هەڵسەنگاندنی پرۆسەی پەرەپێدان لەسەر ئاستی ڕەهەندی دوورمەودا ئاسانترە لەهەڵسەنگاندن لەسەر ئاستی ڕەهەندی كورت مەودا، ئەمەش لەبەر ئەوەی خەڵك دەتوانێت هەوڵبدات ئەو هۆكارانە بزانێت، بۆچی لەسەر ئاستی ڕەهەندی دوورمەودا ئەو جیاوازیانە لەپرۆسەی پەرەپێدان لەنێوان شێوازە جیاوازەكانی پەرەپێدان لەناوچە جیاجیاكانی جیهان ڕوویانداوە یان بوونیان هەیە؟ ئەمەش واتە هەڵسەنگاندنی هۆكارەكانی كەڵەكەبوونی بەرهەم، ئەو توانا و لێهاتوویەی پێویست بووە بۆ وەبەرهێنان بەكاربێن، كاریگەری پێشكەوتنەكانی تەكنۆلۆژیا، كاریگەری فاكتەری دەرەكی (وەبەرهێنانی بیانی) لەسەر پرۆسەكە، شێوازی پەرەپێدانی ئابووری و سیاسەتی كۆمەڵایەتی، هەربۆیە ناكرێت لەم هەڵسەنگاندنە تەنیا جەخت بكرێتەوە سەر یەك لایەن یان یەك فاكتەر، لەبەر ئەوەی جەختكردنەوە لەسەر یەك فاكتەر دەبێتە هۆكاری ئەوەی ئەوانەی سەرپەرشتی پرۆسەی پەرەپێدان دەكەن لەپرۆسەكە نائومێد بن، ئەم بەراوردكارییەش بۆ ئەوە نییە هەوڵبدەین شێوازە سەركەوتووەكان كۆپێ بكەینەوە، بەڵكو بۆئەوەیە بەچاوێكی ورد سەیری ڕووی جیاواز و لەیەكچووی پرۆسەكانی پەرەپێدان بكەین و هەوڵبدەین كەموكورتیەكان بەپێی تایبەتمەندی هەر وڵاتێك دەسنیشان بكەینەوە).
نرخ. هێزی شاراوە
لەسیستمی ئابووریدا
ئابووری دامەزراوەیی هاوچەرخ لەخاڵی هاوبەشی كردنەوە دەست پێدەكات، ئەم سیستمە وەك سەرچاوەی ڕووبارێكی گەورەیە، كە سەرچاوەكەی چەمێكە و هێزی خۆی لەو سەرچاوە ئاوییانە وەردەگرێت كە تێی دەڕژێت، واتە ئابووری زانستی دیراسەتی ڕەفتاری مرۆڤەكانە و پێوەندییەكە لەنێوان ئامانج ئەو كەلوپەلانەی مرۆڤ پێویستی پێیەتی یان پەنا بۆ ئەلتەرناتیڤەكەی دەبات، ئەمەش دیسان دەمانباتەوە بۆئەوەی كە نرخ هێزی شاراوەیە بۆ سیستمی ئابووری بۆ چۆنیەتی ڕەفتاركردنی مرۆڤ لەگەڵ ئەو كەلوپەلەی پێویستیەتی یان هەوڵدەدات بەهەرزانتر هەمان كەلوپەلی دەست بكەوێت، بۆیە لەم ڕاستەوە تیۆری ئابووری ئامێری ئەقڵ و شێوازی بیركردنەوەیە و دەبێتە یارمەتیدەر بۆ ئەو كەسانەی بڕوایان پێیەتی بۆئەوەی بگەنە ئاكامێكی ڕاست یان بونیادی سیستمیكی ئابووری كە لەگەڵ پێداویستیەكانی خەڵك بگونجێت.
لێرەوە ئەگەر سەیری ئابووری بازاڕی كوردستان بكەین، هەست دەكەین لەڕێكخستنی پێوەندی خەڵك و پێداویستیەكانی، نرخ ئەو هێزە شارەوەیە كە پێوەندی خەڵك و پێداویستیەكانی تووشی جۆریك لەئاڵۆزی یان نائومێدی كردووە، هەربۆیە تێگەیشتن لەپێداویستیەكانی خەڵك و هەوڵدان بۆ دابینكردنی هەتا ئەگەر بەشێوەی ئەلتەرناتیڤیش بێت، ئەوا خەڵك جۆرە ئومێدێكی بۆ دەگەڕێتەوە، لێرەوە كە باسی پێداویستیەكانی خەڵك دەكەین، تەنیا مەبەستمان لەدابینكردنی خۆراك و جل و بەرگ و هەندێك پێداویستی كەمالیات نییە، بەڵكو پێداویستی خەڵك، پێداویستیە سەرەكیەكانە، كە نرخ هەم دەتوانێت پێوەندیەكی تەندروست بۆ دەسكەوتنی ئەو پێداویستیانەی بۆ دروست بكات، هەم نرخ دەتوانێت ئەو پێوەندییە تێك بدات یان جۆرێك لەناهاوسەنگی لەنێوان پێداویستیە سەرەكیەكان و خواستی خەڵك دروست بكات، بۆیە لەم لایەنەوە پێویستە تیۆری ئابووری بۆ بونیادی سیتمی ئابووری لەكوردستان، ببێتە ئامیری ئەقڵ و شێوازی بیركردنەوەمان، بۆئەوەی بتوانرێت دیراسەتی پێداویستیەكانی خەڵك بكرێت و هەوڵبدرێت ئەلتەرناتیفی گونجاو بۆ پێداویستیەكان دابین بكرێت، بۆئەوەی خەڵك بتوانێت پێداویستیە سەرەكیەكانی خۆی دابین بكات، ئەمەش ئەو ڕێگایەیە كە دەتوانرێت نرخ بكرێتە هێزێكی شاراوە بۆ ڕێكخستنی ئەو پێوەندییە، لێرەدا ئەگەر پێداویستیەكانی خەڵك لەبواری تەندروستی سەیر بكەین، هەست دەكەین چەندین جۆر شێوازی چارەسەر و چاودێری تەندروستی لەهەرێمدا بوونی هەیە، ئەم لایەنە لەبەر ئەوەی نەخۆشخانە گشتیەكانیش پێداویستی چاودێری تەندروستی خەڵكی هەژار و كەمدەرامەت دابین دەكات، ئەوا ناكرێت ئەو نەخۆشخانە گشتیانەی ڕاستەوخۆ لەلایەن وەزارەتی تەندروستیەوە سەرپەرشتی دەكرێن، ئاستی دابینكردنی پێداویستیەكان و چاودێری تەندروستیەكەی لەكوالیتی چاودێری تەندروستی بازاڕ خراپتر بێت، ئەگەر ئەم هاوسەنگیە هاتە ئاراوە ئەوا خەڵكی هەژار و كەمدەرامەتیش لەتەندروستی خۆی دڵنیا دەبێت، ئەمە بۆ قوتابخانە و خوێندنی زانكۆكانیش ڕاستە، وەك هەموومان دەبینن ئێستا دوو جۆر خوێندن لەكوردستان هەیە، كە یەكەمیان خوێندنی كەرتی گشتیە كە حكومەت بەخۆڕایی بۆ هاووڵاتیانی دابین دەكات، دووەمیان خوێندنی كەرتی تایبەتە كە خەڵك بەپارە دەخوێنێت، لەم حاڵەتەشدا ئەگەر خوێندنی كەرتی تایبەت هۆكارێك نەبێت بۆ بارسووكی خوێندنی كەرتی گشتی و ئاستی كوالیتی خوێندنی كەرتی گشتی هاوتای خوێندی كەرتی تایبەت نەبێت، ئەوا خەڵكی هەژار و كەمدەرامەت باجەكەی دەدات، لایەنێكی دیكە كە دیسان ئەویش بۆ ژیانی ئەمڕۆی هاووڵاتیان مەسەلەیەكی گرنگە، ئەویش مەسەلەی دابینكردنی یەكەی نیشتەجێیە، ئەوجا چ بەدروستكردنی خانوو یان یەكەی نیشتەجێ بێت بەنرخێك كە لەگەڵ داهاتی خەڵكی چینەكانی خوارەوە بگونجێت، یان بەدابینكردنی یەكەی نیشتەجێ بەكرێیەكی گونجاو ئەویش بەو شێوەیەی لەگەڵ داهاتی تاكەكەس بگونجێت، بۆیە لەم لایەنەوە دەبێت حكومەت بەجۆرێك دەستێوەردان لەم جۆرە مەسەلانە بكات، كە پێداویستیە سەرەكیەكان نەكەونە ژێر ڕەحمەتی هەڵكشانی نرخێكی ئەوتۆی بازاڕ كە هاووڵاتی نەتوانێت لێی نزیك بێتەوە، هەروەها پێداویستیەكانی ڕۆژانەی خەڵكیش لایەنێكی دیكەی گرنگە كە پێوەندی بەژیانی هەر تاكێكەوە هەیە، بۆیە لەم لایەنەدا و بەتایبەتی بۆ دابینكردنی پێداویستیەكانی ڕۆژانە، دەبێت بازاڕی ئازاد بەو ئاستە ئازاد بێت كە كێبڕكێی بازاڕ بێتە هۆكارێك بۆ دابەزاندنی نرخ نەك ببێتە هۆكارێك بۆ هەڵكشانی نرخ.
