سەركەوتنی پرۆسەی پەرەپێدان و بونیادنانەوەی وڵاتی دوای شەڕ و تەنگژەكان، كارێكی ئاسان نییە، هەربۆیە كە لەوڵاتانی تازە پێگەیشتوو ئەم پرۆسەیە دەگاتە قۆناخێك و بەسەركەوتوو یان نیمچە سەركەوتوو دابنرێت، ئەوا جیهان بەسەرسامیەوە سەیری دەكات و، هەر ئەمەش وایكردووە سەركەوتنی هەریەك لەم پرۆسانە وەك وانەیەكی تازە بۆ بونیادنانەوە و گەشەی ئابووری لەسەر ئاستی جیهان سەیر بكرێت، لەم چوارچێوەیەدا ئەگەر سەرنج لەئەزموونەكانی وڵاتانی هاوشێوەی سەنگافورا و كۆریای باشوور و تایوان و تاڕادەیەك مالیزیا بدەین، هەست دەكەین ئەم ئەزموونانە بەشێوەیەك لەشێوەكان خۆیان لەئەزموونی ژاپۆن و ئەڵمانیای ڕۆژئاوای دوای شەڕی دووەمی جیهانی جیا دەكەنەوە، هۆكاری ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە بەوەی سەركەوتنی هەردوو پرۆسەی بونیادنانەوەی ئەڵمانیا و ژاپۆنی دوای شەڕ، ڕاستەوخۆ بەپشتیوانی ماددی و مەعنەوی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بووە، بۆ ژاپۆن ئەمریكا هەر لەنووسینەوەی دەستوورەكەی هەتا سەركەوتنی پرۆسەكە هاریكاربووە و بۆ ئەڵمانیاش پرۆژەی مارشاڵ هەبووە، بەڵام ئەزموونەكانی دیكەی وەك كۆریای باشوور و تایوان و سەنگافورا، تەنیا ئیرادەی گەلەكانیان و لۆژیك و لێهاتوویی سەركردە سیاسیەكانی خۆیانی لەپشتەوە بووە، بەپێچەوانەوە ئەو حكومەتەی لەساڵی 1953 - 1961 لەكۆریای باشوور ڕاستەوخۆ لەلایەن ئەمریكاوە پشتگیری لێدەكرا، نەك هەر نەیتوانی هەنگاو بۆ سڕینەوەی ئاسەواری شەڕ لەكۆریای باشوور هەڵبگرێت، بەڵكو بارودۆخی وڵاتی بەرەو ئاراستەیەكی خراپتر بردبوو، ئەو كات كۆریای باشوور لەڕیزبەندی وڵاتانی جیهانی سێهەمدا لەدوای وڵاتانی گانا لەئەفریقیا دەهات، بەڵام دوای هاتنی پارك چانگ توانراوە بەبێ یارمەتی دەرەكی سەرلەنوێ كوریای باشوور بونیاد بنرێتەوە، پرۆسەی بونیادنانەوەی سەنگافورا و تایوانیش هەمان ئەو دوو پرۆسەیەن كە دوو مۆدیلی تازەیان لەبونیادنانەوەو سڕینەوەی ئاسەواری شەڕ لەوڵاتانی دوای تەنگژە و شەڕەكان بۆ پرۆسەی بونیادنانەوە زیادكردووە، لەبەر ئەوەی هەردوو پرۆسەكە دوو پرۆسەی تایبەتین بەهەردوو وڵاتی سەنگافورا و تایوان، لەوانەیە پرۆسەی پەرەپێدانی هۆنگ كۆنگیش گەلێك جار لەڕیزی پرۆسە سەركەوتووەكانی ڕۆژهەڵاتی ئاسیا پۆلین بكرێت، بەڵام سەركەوتنی هۆنگ كۆنگ بە بەراورد لەگەڵ سەركەوتنەكانی سەنگافورا و تایوان و كۆریای باشوور، بەسەركەوتنێكی لۆكاڵی گەلی هۆنگ كۆنگ یان چین هەژمار ناكرێت و زیاتر دەگەڕێتەوە بۆ بەریتانیا كە ماوەی 100 ساڵ لەژێر دەستی بەریتانیا بووە.
ئاماژە كردن بەم ئەزموونانە وەك پرۆسەی بونیادنانەوەی وڵاتانی دوای شەڕ، بەرەو ئەوەمان دەبات بپرسین چۆن ئەو ئەزموونانە سەركەوتوون و بۆچی بەدەیان ئەزموونی دیكە لەوڵاتانی دیكەی جیهانی سێهەم شكستیان هێناوە؟ چۆن وڵاتانێكی وەك سەنگافورا و تایوان و كۆریای باشوور، كە هەتا كۆتایی شەستەكانی ڕابردوو لەڕیزبەندی دواوەی وڵاتانی جیهانی سێهەم بوون، بەڵام لەهەشتاكانی سەدەی ڕابردووەوە وەك دەوڵەتانی جیهانی یەكەم لەقەڵەم دەدرێن؟ وەڵامی ئەم پرسیارە ئەگەر لەو ڕوانگەیەكەوە بەوە وەڵامبدرێتەوە كە هۆكارەكەی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە پرۆسەی پەرەپێدان و ئابووری بازاڕ هۆكاری ئەو سەركەوتنەن، بەڵام بەدیوێكی دیكە دەگەڕێتەوە بۆ بوونی سەقامگیریی سیاسیی و ئاسایش لەو وڵاتانە و ئەو سەقامگیرییە سیاسیی و ئاسایشە زەمینەیەكی لەباری دروستكردووە بۆئەوەی ئەو سەركەوتنە بەدەست بێت، سەبارەت بەم لایەنە خاتوو لۆرا جاجیلاردۆن چالاكوان لەبوارەكانی پەرەپێدان و ئەندامی ڕێكخراوی قازانج نەویستەكان لەئەفریقیا و باشووری ئاسیا و ڕۆژهەلاتی ناوەڕاست و تایبەتمەند لەبوارەكانی پەرەپێدان، لەیەكێك لەتوێژنەوەكانیدا بەناویشانی(ئاسایش و حكومڕانی باش لەوڵاتانی تازە پێگەیشتوو) نووسیویەتی: (لەهەندێك وڵاتانی تازە پێگەیشتوو یان ئەو وڵاتانەی بەقۆناخی گواستنەوە تێدەپەڕن، كێشەكانی ئاسایش و نەبوونی سەقامگیری بۆتە هۆكاری ئەوەی دەوڵەتەكانیان لاواز بێت و نەتوانن پرۆسەی پەرەپێدان سەربخەن، هۆكاری ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە ئەو دەوڵەتانە نەیانتوانیوە هێزەكانی ئاسایشی خۆیان ڕێكبخەن و بەشێوەیەكی شەفافانە كاربكەن و ئاسایش و سەقامگیری فەراهەم بكەن.. هەربۆیە لەزۆبەی وڵاتانی تازە پێگەیشتوو پێویستە سەرلەنوێ ئەم بوارە ڕێكبخرێتەوە، ڕاستە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هاوكاری وڵاتانی تازە پێگەیشتوو لەم بوارە دەكات، بەڵام لەیارمەتیەكانی ئەمریكا گرنگتر ئەوەیە كە كارمەندانی ئەم بوارە فێربكرێن و مەشق و ڕاهێنانیان پێبكرێت، لەبەر ئەوەی هەتا دامەزراوەكانی ئاسایش بەهێز نەكرێن، ئەوا هەتاسەر یارمەتیەكانی ئەمریكا كاریگەری نابێت...ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئەگەر ئەو یارمەتیانەی ئەمریكا دەیدات لەگەڵ توانا لۆكاڵییەكان پێكەوە گرێنەدرێنەوە، ئەوا هیچ كاریگەریەكی نابێت. ئەم لایەنە وەك پێویستیەك فەرزی دەكات بەوەی پێویستە هەر ستراتیژییەك بۆ سەقامگیری دابنرێت دەبێت هۆشیاركردنەوەی هاووڵاتیان و ئاسایشی كۆمەڵگە دوو توخمی سەرەكی بن، بۆئەوەی بتوانرێت یاسا سەروەر بێت و هەنگاو بۆ حكومڕانی باش هەڵبگیرێت).
ئەوەی خاتوو لۆرا وەك پسپۆرێكی مەیدانی لەناو كێشەكانی پەرەپێدانی وڵاتانی تازە پێگەیشتوو و قۆناخی گواستنەوە ئاماژەی پێكردوون، بەرەنجامی ئەو واقیعانەیە كە ئەو وەك پسپۆرێك لەناوچە جیاجیاكانی جیهان لەگەڵیان ژیاوە و هەستی پێیان كردووە، ئەوجا گەیشتۆتە ئەو قەناعەتەی كە گەورەترین ئاستەنگ لەبەردەم سەرنەكەوتنی پرۆسەی پەرەپێدان نەبوونی سەقامگیری كۆمەڵگەیە، ئەم لایەنە گرنگە كە زیاتر ئەو پسپۆرانە ئاماژەی پێدەكەن كە بەشێوەیەكی پراكتیكی لەسەر ئەم پرسانە كاردەكەن، دەمانباتەوە بۆئەوەی كە بەدوای ئەو پرسیارە بگەڕێن چۆن ئاشتی كۆمەڵایەتی و مەترسی تیرۆر و ناسەقامگیری كۆمەڵگە چارەسەر دەكرێت؟ بێگومان توێژینەوە تازەكان لەماوەی 10 ساڵی ڕابردوو ئاشتی و ئاسایشی كۆمەڵگە بە بەردی بناخەی سەركەوتنی پرۆسەكە و هەنگاو هەڵگرتن بۆ حكومڕانی باش لەقەڵەم دەدەن، لەمبارەوە پرۆفیسۆر گاریس ئیڤانس سەرۆكی ڕێكخراوی قەیرانە نێودەوڵەتیەكان لەموحازەرەیەكدا لەزانكۆی نەتەوەیەكگرتووەكان لەتۆكیۆ و لەباسێكدا بەناونیشانی (ئاشتی و ئاسایش و حكومڕانی باش) هەڵوەستە لەسەر ئەم لایەنە دەكات و بوارە جیاجیاكانی ئاسایش بەهەوێنی بڕیار دروستكردن و هەنگاو هەڵگرتن بۆ حكومڕانی باش وەسف دەكات، كە لەم باسەدا پرۆفیسۆر ئیڤانس حكومەتی باش وەك هاوتای حكومڕانی باش وەسف دەكات و لەمبارەوە لەموحازەرەكەیدا بەمجۆرە هەڵوەستەی لەسەر ئەم لایەنە كردووە و وتوویەتی: (ئەگەر لەسەر ئاستی لۆكاڵ و ئیقلیمی و نێودەوڵەتی، سەیری ئەوە بكەین و بپرسین خواستەكانی خەڵك چین و خەڵك چی لەحكومەتەكانی دەوێت؟ هەست دەكەین جیاوازییەكی گەورە بەدی ناكەین و دەزانین خەڵك چی دەوێت، بۆیە گرنگە ئەو بڕیارانەی دەدرێن و كاریگەریان لەسەر ژیانی خەڵك هەیە، بڕیار گەلێكبن لەپێناوی خۆش گوزەرانی خەڵك بن، ئەوجا بڕیارەكە لۆكاڵ بێت یان ئیقلیمی یان نێودەوڵەتی).
گاریس ئیڤانس وەك خۆی ئاماژەی بەئەزموونی خۆی لەبواری حكومەت و حكومڕانی كردووە، ئەو بەپێی ئەزموونی خۆی پێنج خاڵی سەرەكی بۆ خۆشگوزەرانی كۆمەڵگە و حكومڕانی باش دیاریكردووە، كە ئەم پێنج خاڵە پێكەوە بەبنەمای خۆشگوزەرانی هەر كۆمەڵگەیەك لەقەڵەم دەدات، كە ئەمانەن:
1- ئاسایشی نەتەوەیی: ئازادبوون لەمەترسی كێشە و تەنگژە سەربازییەكان، ئەمەش بەو مانایەی پێویستە دەوڵەت نە هەڕەشەبێت بۆسەر دراوسێكانی و نەهەڕەشە بێت بۆ سەر ئاشتی و ئاسایشی ناوچەكە و جیهان، هەمیشە سوپایەكی گەورەی مۆڵ دابێت و چاوەڕێی هێرشكردن یان بەرپەرچدانەوە بێت، بۆیە پرۆفیسۆر ئیڤانس ئاسایشی نەتەوەیی بەئازادبوون لەكێشەو تەنگژە سەربازییەكان پێناسە دەكات.
2- ئاسایشی كۆمەڵگە: ئەمەش واتە چەسپاندنی دڵنیایی لەكۆمەڵگە و دوورخستنەوەی مەترسی توندوتیژی و تیرۆر و چەسپاندی یاسا و نیزام و بونیادی دەسەڵاتێكی دادوەری شایستە.
3- ئاسایشی تاكە كەس: واتە تاك بەئازادی بتوانێت بەحكومەتی خۆی بڵێت چی دەوێت، هەروەها بوارەكانی داهات و كار و دابینكردنی یەكەی نیشتەجێ و چاودێری تەندروستی و بوارەكانی هەلی فێربوون، بۆ تاك دەستەبەر كرابێت بۆئەوەی لەژیانی خۆی دڵنیا بێت.
4- ئاسایشی ژینگەیی، ئەمەش واتە هاووڵاتیان هەست بەدڵنیایی بكەن لەو ژینگەیەی تێیدادەژین و كاری تێدادەكەن و دەیانەوێت بەخۆشی ژیانی تێدا بەسەر بەرن.
5- ئازادی تاكە كەس: ئەمەش واتە ئازادی سەفەركردن، ئازادی قسەكردن و ڕادەربڕین، ئازادی كۆڕ و كۆبوونەوە، ژیان بەبێ جیاوازی نەتەوەیی و ئایینی، بەشداریكردنی هاووڵاتیان لانی كەم لەهەڵبژاردنی ئەوانەی بڕیار دروست دەكەن و بڕیارەكانیان كاریگەری لەسەر ژیانی هاووڵاتیان هەیە.
ئەگەر سەرنج لەم پێنج خاڵە بدەین، هەست دەكەین ئەم پێنج خاڵە، خاڵە هاوبەشەكانی نێوان كۆمەڵگەكانی جیهانن بەبێ لەبەر چاوگرتنی تایبەتمەندی هەر كۆمەڵگەیە و هەر دەوڵەتێك یان حكومەتێك بتوانێت ئەم خاڵانە لەكۆمەڵگەی خۆی جێبەجێ بكات، ئەوا هەنگاو بەرەو حكومڕانی باش هەڵدەگرێت، ڕاشكاوانەتر پرۆفیسۆر گاریس ئیڤانس بەو جۆرە ئەم لایەنە دەردەبڕێت و دەڵێت: (بوونی تواناو ئیرادە بۆ گەیشتن بەوەی ئەم خاڵانە جێبەجێ بكرێن، ئێمە پێی دەڵێن حكومڕانی باش، حكومڕانی باشیش تاڕادەیەكی زۆر هاوتای دەربڕینی حكومەتی باشە)).
ئەم لایەنە كە زۆر جار وەك هاودژییەك لەگەڵ پرۆسەی دیموكراتی، بەو مانایە دیموكراتی تەنیا كورتبكرێتەوە بۆ سندوقی دەنگدان دروست دەكات، هۆكارە سەرەكیەكەی ئەوەیە كە پرۆسەی بونیادی دیموكراتی و پرۆسەی پەرەپێدان لەخۆڕا سەركەوتوو نابن و، سەركەوتنی ئەو دوو پرۆسەیە پێویستی بەبونیادی ژێرخانێكە هەتا بتوانرێت ئەو پرۆسەیەی لەسەر بونیاد بنرێت، ئەو ژێرخانەش بونیادی ئاشتی و سەقامگیری كۆمەڵگەیە، نەبوونی ئاشتی و سەقامگیری كۆمەڵگە، وەك فەرید زەكەریا سەرنووسەری گۆڤاری نیوزویك و پێشكەشكاری بەرنامەی گلۆباڵ ئیكسچەینچ لەكەناڵی CNN، لەكتێبە بەناوبانگەكەی (ئاییندەی ئازادی) ئاماژەی پێكردووە، نەبوونی دەستوورێكی مەدەنی بۆ دابینكردنی ئاشتی و سەقامگیری لەكۆمەڵگە ئاییندەی ئازادی دەخاتە مەترسیەوە، مەبەستی فەرەید زەكەریاش لەدروستبوونی مەترسی لەسەر ئازادی، بەشێوەیەكی گشتی نەتوانینی جێبەجێكردنی ئەو پێنج خاڵەیە كە گاریس ئیڤانس ئاماژەی پێكردووە، لێرەوە فەرید زەكەریا دیموكراتی و لیبرال دیموكراتی لێك جیادەكاتەوە و بونیادی سیستمی لیبرالی دەكاتە ژێرخانێك بۆئەوەی دیموكراتی لەسەر بونیاد بنرێت، بەپێچەوانەوە ڕای زەكەریا بەو شێوەیەیە كە ئەگەر ئەو ژێرخان لیبرالیە بوونی نەبێت كە خۆی لە(ئاشتی و سەقامگیری كۆمەڵگە دەبینێتەوە)، ئەمەش بەو مانایەی سیستمێك نەتوانێت ئاشتی و سەقامگیری دابین بكات، ئەوا پرۆسەس لیبرال دیموكراتی دەگۆڕێت بۆ ئیللیبرال دیموكراتی(Illiberal Democracy)، ئەمەش مانای ئەوەیە پرۆسە دیموكراتیەكە نەخۆشە یان پرۆسەكە تەنیا دیموكراتیە و ژێرخانێكی لیبرالی نییە، بۆیە لەم ڕاستەوە جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، پرۆسەی هەڵبژاردن چەند پاك و بێگەرد بێت، ناتوانێت دیموكراتی بەرهەم بێنت، ئەگەر لەسەر ژێرخانێكی لیبرالی بونیاد نەنرێت، بێگومان ژێرخانی لیبرالیش بوونی سەروەریی یاسا و دابینكردنی ئازادییەكان و ئاسایشی كۆمەڵگەیە، لەم ڕاستەوە ئەگەر سەرنج لەمێژووی دەوڵەتانی لیبرال دیموكراتی بدەین، هەست دەكەین لەناوەرۆكدا بونیادی دەوڵەتی یاسایە نەك دەوڵەتی دیموكراتی، تەنانەت جۆن ئادەمز یەكەم جێگری سەرۆك و دووەم سەرۆكی ئەمریكا لەساڵی 1766 بانگێشتی بۆ ئەوەكردووە كە ئەوانە نەتەوەیەكن دەیانەوێت قانون حكومڕانیان بكات نەك كەسێك، مەبەستیش لەم بانگێشەی ئادەمز ئەوەیە ئەمریكا لەسەر بنەمای دەوڵەتی قانون بونیاد دەنرێتەوە، ئەمەش هەمان ناوەرۆكی پرۆژەی ئاشتی هەمیشەیەكەی كانتە كە داوا دەكات ئەگەر دەوڵەتەكان بەیاسا حكومڕانی بكرێت نەك لەلایەن تاكە كەسەوە، ئەوا خەڵك یان هاووڵاتی ئەو دەوڵەتە حەزیان لەشەڕ نابێت و درەنگ دەگەنە ئەوەی بڕیاری شەڕ بدەن، ئەمە پێچەوانەی دەوڵەتە دیكتاتۆرییەكانە كە خواستی یەك تاكە كەس هەموو نەتەوە ڕاپێچی شەڕ دەكات، ئەم حاڵەتە بەدرێژایی 200 ساڵ بۆتە ئەو شانازییەی كە دەوڵەتانی لیبرال دیموكراتی بۆ چارەسەركردنی كێشەكانیان لانی كەم لەگەڵ دەوڵەتانی هاوشێوەی خۆیان پەنا بۆ شەڕ نابەن، لێرەوە ئەگەر بگەڕێینەوە خاڵی یەكەمی ئەو پێنج خاڵەی گاریس ئیڤانس وەك بنەمایەكی گشتی بۆ حكومڕانی باش دیاریكردووە و بەئاسایشی نەتەوەیی ناوی بردووە، ئەو ئاسایشی نەتەوەیی وەك دابینكردنی ئاشتیەكی هەمیشەیی بە دوورخستنەوەی مەترسی كێشە سەربازییەكان ناوزەد كردووە، ئەمەش مانای ئەوەیە بنەمای سەرەكی بۆ حكومڕانی باش ئەوەیە كە دەوڵەت توانای ئەوەی هەبێت لەناوخۆیدا ئاشتی سەقامگیری دروست بكات و لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی و ئیقلیمیش كێشەكانی بەئاشتی چارەسەر بكات.
ئاشتی و سەقامگیری لە هەرێمی كوردستاندا
بۆ گەلی كوردستانیش هاوشێوەی گەلی ئەمریكا جێگەی شانازییەكی مێژووییە كە بەڕێز مسعود بارزانی پێش ئەوەی وەك سەرۆكێكی هەڵبژێردراو ببێتە سەرۆكی هەرێمی كوردستان، لەدەسپێكی ڕاپەڕیندا بانگێشەی بۆ ئەوەكردووە ئێمە دەمانەوێت دەوڵەتی قانوون دابمەزرێنین، ئەمە ڕاشكاوانە وەك خۆشی لەساڵی 1991 وەك سەرۆكی بەرەی كوردستانی بەگەلی كوردستان ڕایگەیاندووە، كەوا نەخۆیی و نەسەركردەكانی دیكەی ناو بەرەی كوردستانی نایەنەوێت لەكوردستاندا شەخس یان حزب حكومڕانی بكات، بەڵكو دەیانەوێت گەلی كوردستان لەسایەی حكومی یاسادا خۆی نوێنەری خۆی هەڵبژێرێت و نوێنەرەكانی مۆڵەت بدات بۆئەوەی حكومڕانی بكەن، بەڵام پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە ئایا لەگەڵ ئەم بانگێشەیە توانراوە بەمانای وشە هەرێمی كوردستان بكرێتە دەوڵەتی یاسا؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەدا ناتوانین بڵێین بەڵێ، لەبەر ئەوەی دەوڵەتی یاسا بەرەنجامی خواست و ئیرادەی خەڵكە و پرۆسەیەكە بەردەوام لەپێشكەوتندایە، تەنانەت لەدوای بانگێشەكەی جۆن ئادەمزەوە لەساڵی 1766 هەتا ساڵی 1966 كە 200 ساڵی تەواو دەكات، ئەمریكا بەمانای وشە نەبۆتە ئەو دەوڵەتەی كە پێی بگوترێت دەوڵەتی یاسای تەواو و تەنانەت لەساڵی 1971 كە بۆ جاری دووەم نیكسۆن هەڵبژێرایەوە و پاشان كارەساتی واتەر گێتی لێكەوتەوە، لەلوتكەی ئیدارەی ئەمریكادا كە سەرۆكی وڵاتە یاسا پێشێلكرابوو، لەمەش گرنگتر هەتا شەستەكانی سەدەی ڕابردوو جیاكاری ڕەگەزی لەئەمریكا بوونی هەبووە، ئاماژە كردن بۆ ئەو باكگراوەندە، بۆ ئەوەنییە پاكانە بۆ پێشێلكاریی یاسایی لەكوردستان بێنینەوە، بەڵكو مەبەست ئەوەیە پرۆسەی بونیادی دەوڵەتی یاسا پرۆسەیەكی درێژخایەنە و پێویستی بەئیرادە و تواناو هەستكردن بەپێداویستی ئەو هەنگاوانە هەیە كەبەرەو دەوڵەتی یاسامان دەباتەوە، بۆیە پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا ئەو ئیرادە و توانا و نییەتە لای سەرۆكی كوردستان و پەرلەمان و حكومەت هەیە؟ بێگومان ئەو ئیرادەیە هەستی پێدەكرێت و باشترین ئاماژەش بۆ بوونی ئەو ئیرادەیە، ئەوەیە كە تێكڕای ماس میدیاكانی كوردستان بەمیدیاكانی پارتی و یەكێتیشەوە لەسەر بنەمای بەراوردكردنی واقیعی ئێستای هەرێمی كوردستان بەواقیعی نموونەیی دەوڵەتی یاسا، ڕەخنە لەسەرۆكایەتی هەرێم و پەرلەمان و حكومەت دەگرن، ئەم سێ دەسەڵاتەش كە لوتكەی هەرەمی دەوڵەت و دەسەڵات لەهەرێمدا پێكدەهێنن، بەسنگ فراوانییەوە ڕەخنەكان قبوڵ دەكەن و زۆر جاریش وەك هەڵوێست وەرگرتنێك بەرامبەر هەندێك ڕەخنە ئەو سێ دەسەڵاتە خۆیان پەنا بۆ یاسا دەبەن، بەڵام دیسان پرسیاری گرنگ ئەوەیە، ئایا ئەمە مانای ئەوەیە هەرێمی كوردستان بۆتە دەوڵەتی یاسا؟ بێگومان دیسان دەڵێین نەخێر لەبەر ئەوەی ئامانجی دەوڵەتی یاسا ئامانجی پاراستنی ئازادی و مافەكانە، هەتا ئەم ئامانجەش ئامانجی سەرەكی بێت، ئەوا ئەم پرۆسەیە لەبەردەوامی و پێشكەوتندا دەبێت، بەڵام ئەوەی جێگەی ئومێد و خۆشحاڵیە كە هەنگاوەكان بەردەوامن و خەڵك و تاكی هەرێمی كوردستان بەردەوام ڕەخنە لەبڕیار دروستكەران دەگرن، گەیشتن بەم ژینگەیە كە ئێستا لەكوردستاندا بوونی هەیە، مانای ئەوەیە تواناو ئیرادەیەك هەیە بۆئەوەی هەوڵ بۆ جێبەجێكردنی ئەم هەنگاوانە بدات. بەڵام دیسان ئەمەش بەو مانایە نییە كە ئەو هەنگاوانە یان ئەو خاڵانەی ئاماژەمان پێكردن كەموكورتیان نییە، بەڵكو بەو مانایەیە كە هەنگاوەكان دەچنە پێشەوە و ساڵ لەدوای ساڵ كەموكورتیەكانیان باشتر چارەسەر دەكرێت.
سەقامگیری وەك فاكتەرێك بۆ سۆپەر گەشەی ئابووری
گرنگی سەقامگیری و ئاشتی بۆ دەوڵەتانی تازە پێگەیشتوو یان ئەو دەوڵەتانەی بەقۆناخی ئینتیقالی تێدەپەڕن، جیاوازە لەو دەوڵەتانەی كە بەدەوڵەتانی جیهانی یەكەم یان دەوڵەتانی ڕۆژئاوا، هەر بۆیە لەم ڕاپۆرتە مەبەستمان لەسەقامگیری تەنیا بۆ دەوڵەتانی تازە پێگەیشتوو و قۆناخی ڕاگواستنە وەك هەرێمی كوردستان، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا بەگەڕانەوە بۆ توێژینەوە ئەكادیمیەكان، سەبارەت بەكاریگەری سەقامگیری سیاسی لەسەر گەشەپێدانی ئابووری، پرۆفیسۆر ڕانمالی ئەبی یاسینغا لەزانكۆی ئیلینۆس لەتوێژینەوەیەكدا بەناونیشانی: (دیموكراسی و سەقامگیری سیاسی و گەشەی ئابووری لەوڵاتانی تازە پێگەییشتوو- تیۆر و بەڵگە) جەختی لەسەر ئەوە كردۆتەوە لەگەڵ ئەوەی توێژینەوەكانی پێشتر جەختیان لەسەر ئەوە كردۆتەوە كە پێوەندییەكی بەهێز لەنێوان دیموكراتی و گەشەی ئابووری هەیە بە بەراورد لەگەڵ دەوڵەتە نادیموكراتیەكان، بەڵام نموونەكانی دەوڵەتانی ڕۆژهەڵاتی ئاسیا وەك كۆریای باشوور و تایوان و سەنگافورا و هۆنگ كۆنك، ئاماژە بەوە دەكەن سەقامگیری سیاسی بەبێ لەبەر چاو گرتنی ئاستەكانی دیموكراتی كاریگەرییەكەی ئەوتۆی لەسەر گەشەی ئابووری ئەو وڵاتانە هەبووە كە دەكرێت پێی بگوترێت سۆپەر گەشەی ئابووری، ئەم بۆچوونە لەگەڵ ئەوەی لەسەر ئاستی تیۆری ڕووبەڕووی ڕەخنەی زۆر دەبێتەوە، بەڵام بەڵگەكانی دەوڵەتانی ڕۆژهەڵاتی ئاسیا ڕوویەكی دیكە دەردەخەن، ئەمڕۆش لەسەر ئاستی جیهان سەقامگیری و ئاشتی كۆمەڵایەتی وەك فاكتەرێكی گرنگی سەركەوتنی پرۆسەی پەرەپێدان و حكومڕانی باش سەیر دەكرێت.
لەم چوارچێوەیە كە وەك پرۆفیسۆر گاریس ئیڤانس ئاماژەی پێكردووە حكومڕانی پێویستی بەحكومەتی باشە، پرسیار ئەوەیە تاچەند حكومەتی هەرێمی كوردستان بەشێوەیەكی گشتی و كابینەی حەوتەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان توانیویەتی لەسەر زەمینەی ئەو سەقامگیرییەی لەكوردستاندا فەراهەمكراوە، توانیوویەتی هەنگاو بۆ سەقامگیری سیاسیی هەڵبگرێت؟ بێگومان وەڵامی ئەم پرسیارە دەمانگێڕێتەوە بۆ شێوازی حكومڕانی نێچیرڤان بارزانی كە لەكابینەی پێنجەم و كابینەی حەوتەم هەردوو جار مەرجی سەقامگیری سیاسی و ئاشتی كۆمەڵایەتی كردۆتە فاكتەری سەرەكی هەڵسوڕانی بەرنامەی حكومەتەكەی، بۆیە ئەم هەنگاوەی نێچیرڤان بارزانی ئەوەمان بیردەخاتەوە كە ئەو وەك سەركردەیەكی لێهاتوو و پیاوێكی دەوڵەتمەدار گەیشتۆتە ئەو قەناعەتەی كە بەبێ ئاشتی و سەقامگیری كۆمەڵگە بەرنامەی حكومەت چەند باش و ڕێكوپێك بێت، ئەوا ناتوانێت سەركەوتن بەدەست بهێنێت، بۆیە لەدەسپێكی كابینەی پێنجەمدا كە سەرەتای یەكگرتنەوەی هەردوو ئیدارەی هەولێر و سلێمانی حكومەتی هەرێمی كوردستان بوو، نێچیرڤان بارزانی توانی زەمینییەكی ئەوتۆ بڕەخسێنێت كە پارتی و یەكێتی پێكەوە بتوانن حكومڕانی بكەن، ئەم هەنگاوەی نێچیرڤان بارزانی لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی بەئاستی سەرسوڕهێنەر سەیر كرا، لەبەر ئەوەی لەناوچەیەكی نامۆ بەدیموكراتی و لەوڵاتێكی وەك عێراق كە ئەو كات و ئێستاش زیاتر لەدەوڵەتێكی فاشیل نزیكە، سەركردەیەكی لێهاتوو هەیە و دەتوانێت لەناو كێشەو تەنگژەكاندا سەقامگیری سیاسی دروست بكات، ئەو هەنگاوەی نێچیرڤان بارزانی بەدروستكردنی زەمینەی ئاشتی و سەقامگیری لەكوردستان چەندین دەسكەوتی گرنگی بۆ شێوازی حكومڕانی لەكوردستان و ناوچەكە هێنایە ئاراوە لەوانە:
1- لەكابینەی پێنجەمی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا، هەرێمی كوردستان توانی كوردستان بكاتە زۆنێكی گەورەی وەبەرهێنان و بەدەیان و سەدان كۆمپانیای بیانی هاتنە كوردستان و سەرمایەی خۆیان خستە گەڕ.
2- سەركەوتنی ئەم هەنگاوە بووە هاندەرێك بۆئەوەی سەرنجی زۆربەی وڵاتانی جیهان ڕابكێشت و كونسوڵخانەی خۆیان لەهەولێری پایتەخت بكەنەوە، كە گرنگترینیان كردنەوەی كونسوڵخانەی توركیا بوو لە هەولێر، هەروەها زیاد لەمەش زۆر لەو ڕێكخراوەكانی UN و ڕێكخراوە نێودەوڵەتیەكان كەبەهۆی باری نائارامی عێراق بارەگاكانیان لەعەممانی پایتەختی ئوردون بوو، پاش ئەوەی لەسەقامگیری كوردستان دڵنیا بوون، نووسینگەیان لەهەولێر كردەوە.
3- لەكابینەی پێنجەمدا بۆ یەكەمجار لەمێژووی كوردستاندا، حكومەتی كوردستان توانی وەبەرهێنان لەكەرتی نەوت و گاز بكات و هەرێمی كوردستان بخاتە سەر نەخشەی جیهانی وزە و نەوت و گازی كوردستان هەناردەی دەرەوە بكات.
ئەم سێ هەنگاوە كە دەكرێت بەسێ هەنگاوی گرنگ و مێژوویی لەمێژووی حكومڕانی حكومەتی هەرێمی كوردستان و پرۆسەی دیموكراتی ناوچەكە هەژمار بكرێت، هانی زانكۆی واشنتۆن - جیفرسۆنی دا، وەك تەقدیرێك بۆ هەوڵەكانی سەرۆك وەزیرانی كوردستان و لێهاتوویی بۆ ئەو وەرچەرخانە سیاسی و ئابوورییەی لەناوچەیەكی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دروستی كردووە، دكتۆرای فەخری ببەخشێتە بەڕێز نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان، كە یەكەمین كەس بوو ئەو بڕوانامەیەی پێ ببەخشرێت و هاووڵاتیەكی ئەمریكی نەبێت، هەربۆیە ئەو كات ئێمە وەك گۆڤاری گوڵان پێوەندیمان بەخاتوو هاری تۆری سمیس سەرۆكی زانكۆی واشنتۆن - جیفرسۆن كردو لێمان پرسی بۆ بەڕێز نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی حكومەتەكەی ئێمەتان بۆ ئەم بڕوانامە فەخرییە دەسنیشان كردووە؟ لەوەڵامدا خاتوو هاری سمیس سێ هۆكاری دەسنیشانكرد كە بریتی بوون لە: (یەكەم: لەبەر ئەوەی نێچیرڤان بارزانی توانیوویەتی پێكەوە كاركردنی نێوان پارتی و یەكێتی ئیدارە بدات، دووەم: لەبەر ئەوەی لەبەشێكی وڵاتێكی وەك عێراقدا نێچیرڤان بارزانی سەرۆكایەتی حكومەتێك بكات كە هەنگاوی بەرەو دیموكراتی هەڵگرتووە و توانیوویەتی گەشەی ئابووری لەو هەرێمە دروست بكات، سێهەم: لەبەر ئەوەی حكومەتی هەرێمی كوردستان هاوپەیمانی ئەمریكایە).
گەڕانەوە بۆ ئەم باكگراوەندە، ئاماژە كردنە بۆ كاریگەری ئاشتی و سەقامگیری لەسەر پرۆسەی حكومڕانی، هەربۆیە كاتێك بۆ جاری دووەم بەڕێز نێچیرڤان بارزانی لەلایەن پارتی دیموكراتی كوردستانەوە كاندید كرایەوە بۆئەوەی سەرۆكایەتی كابینەی حەوتەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان وەربگرێتەوە، خەڵك چاوەڕێی ئومێدێكی گەورەیان لێدەكرد بەوەی بتوانێت جارێكی دیكە سەقامگیری سیاسی و ئاشتی بگێڕێتەوە ناو كۆمەڵگە و سەرلەنوێ لەپرۆسەی ڕاسپاردنی بۆ پێكهێنانی حكومەت، پێوەندیی نێوان لایەنە سیاسییەكان جیا بكاتەوە، ئەوەی لەم كابینەیە نێچیرڤان بارزانی هەنگاوی بۆ هەڵگرتووە، دەكرێت بەچەند خاڵێك ئاماژەی پێبكەین:
1- نێچیرڤان بارزانی لەكابینەی پێنجەم لەشێوازی پێكەوە كاركردنی هاوپەیمانی پارتی و یەكێتی سەركەوتوو بوو، بەڵام لەكابینەی حەوتەم زەمینەی بۆ ئەوە ڕخساندووە پارتی و یەكێتی پێكەوە مامەڵەیەكی دیموكراتیانە لەگەڵ لایەنەكانی ئۆپۆزسیۆن بكەن، ئەوەی ئەوان پێشنیاری دەكەن وەك بەرنامە، حكومەت بەگیانیكی نیشتمانی مامەڵەی لەگەڵ بكات و هەوڵبدرێت بەرنامە و پێشنیارەكانی ئۆپۆزسیۆن لەچوارچێوەی بەرنامەی حكومەت جێی بكرێتەوە و جێبەجێ بكرێت.
2- لەكابینەی حەوتەمدا ئاراستەی گشتی بەرنامەی حكومەت بەو جۆرەیە كە ئەم كابینەیە سیمای حكومەتی خەڵك وەربگرێت، ئەمەش نەك بەو مانایەی حكومەت تەنیا وەڵامی خواست و داواكارییەكانی خەڵك بداتەوە، بەڵكو گوێ لەپێداویستیەكانی خەڵك بگرێت و پێداویستیەكانی خەڵك بكاتە بەرنامەی حكومەت و هەوڵبدات جێبەجێیان بكات.
3- لایەنێكی دیكەی هەوڵەكانی نێچیرڤان بارزانی وەك بەرنامەی كابینەی حەوتەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان، پێشاندانی ئامادەباشی حكومەتە بۆئەوەی ملكەچی چاودێری و لێپرسینەوەی پەرلەمانی كوردستان بێت و پەرلەمان وەك دامەزراوەیەكی چاودێری بەشێوەیەكی پراكتیكی چاودێری كارەكانی حكومەت بكات، ئەمەش بەمانای ئەوەی سەرۆكی كابینەی حەوتەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەیەوێت بەپراكتیكی پرۆسەی جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان لەهەرێمی كوردستان بكات و دەسەڵاتی دادوەری دوا مەرجەعی یەكلاكردنەوەی هەموو كێشەكان بێت و یاسا بۆ هەموو لایەك سەروەر بێت.
ئەم بەرنامەیەی كابینەی حەوتەم كە هەنگاوەكانی لەگەڵ ئامانجە سەرەكی و گشتیەكەی بەڕێز مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان یەكدەگرێتەوە كە بونیادی دەوڵەتی قانوونە لەكوردستان، لەهەمانكاتدا وەك حكومەت وەك دەزگایەكی جێبەجێكار دەبێتە هۆكارێكی گرنگ بۆ ئەو بەرنامە چاكسازییەی كە سەرۆكی هەرێمی كوردستان ڕایگەیاندووە و ئامانج لێی ڕووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی و بەدامەزراوەیی كردنی هەموو بوارەكانی ژیانە لەهەرێمی كوردستاندا، بەڵام ئەم بەرنامەیە چەند گرنگ و چەند جێگەی ئومێدی خەڵك بێت، بەبێ سەقامگیری و ئاشتی كۆمەڵگە ناتوانرێت جێبەجێ بكرێت، هەر بۆیە لەدەسپێكی كابینەی حەوتەمی هەرێمی كوردستانەوە كە پێوەندییە سیاسیەكانی نێوان پارتی و یەكێتی وەك دوولایەنی فەرمانڕەوا لەگەڵ لایەنەكانی دیكەی ئۆپۆزسیۆن گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە و ئۆپۆزسیۆن گەیشتۆتە ئەو قەناعەتەی حكومەت ڕێز لەبەرنامە و پێشنیارەكانیان دەگرێت، زەمینەیەك هاتۆتە پێشەوە كە بۆتە جێگەی ئومێد و خەڵك چاوەڕێی ئەوەیە هەنگاوی گەورەتر و گرنگتر لەبواری گەشەی ئابووری و خۆشگوزەرانی كۆمەڵگە ببینێت.