فرانسیس فۆكۆیاما لەدواین توێژینەوەیەدا بەناونیشانی (ئاییندەی مێژوو) پرسیارێكی وروژاندووە، ئایا دیموكراتی لیبرالی بەبێ چینی ناوەڕاست دەتوانێت بمێنێتەوە؟ ئەم ترسەی فۆكۆیاما لەسەر ئەوەیە كە پێشكەوتنی تەكنۆلۆژیا هەڕەشەیە بۆسەر چینی ناوەند، بەتایبەتی ئەو تەنگژە ئابوورییەی لەیەكدوو ساڵی ڕابردوو وڵاتانی ئەمریكا و ئەوروپای گرتەوە، هەربۆیە لەم ڕوانگەیەوە فۆكۆیاما هەوڵیداوە ڕایەڵێك لەنێوان هەژموونی فیكری لیبرال دیموكراتی و گەشەی ئابووری و وەرچەرخانی باری كۆمەڵایەتی پێكەوە گرێبداتەوە، بەوەی فیكری لیبرال دیموكراتی ئێستا هیچ ڕكابەرێكی نییە، بەڵام ئەوە ناشارێتەوە ئەگەر ئەو كێشە ئابووری و كۆمەڵایەتیانەی ئەمڕۆ بەهۆی تەنگژە ئابوورییەكانەوە ڕووبەڕووی وڵاتانی لیبرال دیموكراتی دەبنەوە چارەسەر نەكرێن و بەردەوام بن، ئەوا هەم كێشە ئابوورییەكان و هەم كێشە كۆمەڵایەتیەكان دەبنە هۆكارێك بۆ مەترسی كەوتنە سەر سەقامگیری لیبرالیزمی هاوچەرخ و چەمكی دیموكراتیش لەماناكەی دادەماڵرێت وەك ئێستا خەریكە سەرەتاكانی دەردەكەون، ئەم بۆچوونە تازەیەی فۆكۆیاما كە تاڕاددەیەكی زۆر ڕۆچوونە بەسەر ئەو لایەنانەی كە لەسەرەتای ڕووخانی دیواری بەرلین و هەڵوەشانەوەی یەكێتی سۆڤیەت مەزندەی بۆ نەدەكرا و بۆچوونی ئەوكات بەو جۆرە بوون، كە دیموكراتی لیبرالی دووچاری كێشەی لەمجۆرە نابنەوە، بەڵام تەنگژە ئابوورییەكان دەریانخست ئەم لایەنە هەڕەشەیەكی ڕاستەوخۆ لەسەر فیكری لیبرال دیموكراتی دروست دەكات، لەم چوارچێوەیەشدا وەك زۆربەی بیرمەندانی سیاسیی ئاماژەیان پێكردووە، هۆكاری سەركەوتنی دەوڵەتانی لیبرال دیموكراتی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە، كە سەرمایەداری كامڵ توانی چینی ناوەڕاست بەرهەم بێنێت، ئەم چینە بووە ڕایەڵێك كەچینی خوار و باڵای پێكەوە گرێدایەوەو بووە هۆكاری ئەوەی چینی كرێكار خۆی ببێتە چینێك كە جیاوازییەكی ئەوتۆی لەگەڵ چینی ناوەند نەبێت، لەبەرامبەر ئەمەدا ئایدلۆژیایی ماركسی نەیتوانی یۆتۆبیای كۆمونیستی سەركەوتن بەدەست بهێنت، لەبەر ئەوەی ئەم ئایدلۆژیایە مەبەستی بوو تەنیا چینی كرێكار بەرهەم بێنێت، ئەم حاڵەتە تا ڕووخانی دیواری بەرلین وەك دوو فیكر بەو شێوەیە بەراورد دەكران، بەڵام لەدوای ڕووخانی دیواری بەرلین و دەركەوتنی شۆڕشی تەكنۆلۆژیا، حاڵەتێكی دیكە هاتە ئاراوە ئەویش ئەوەیە خەریكە چینی ناوەند بەتەواوەتی بچووك دەبێتەوە و دەبێتە دەستەبژێرێك لەكۆمەڵگەدا، ئەمەش ئەو پرسیارە دەوروژێنیت ئایا بەنەمانی ئەم چینە دیموكراتی لیبرالی دەتوانێت بمێنێتەوە؟
ئەگەر بەراوردێك لەو ترسەی كۆمەڵگەی ڕۆژئاوا بكەین، كە ئەوان مەترسی لەسەر دیموكراتی بە پوكانەوەی ئەم چینە دەزانن، واتە ئەم چینە بوونی هەیە و دەیانەوێت بەهەر جۆرێك بێت بیپارێزن بۆئەوەی مەترسی نەكەوێتە سەر دیموكراتی، ئەوا لەوڵاتانی تازەپێگەیشتووی هاوشێوەی ئێمە كە لەقۆناخی بوینادنانەوەو پرۆسەی بونیادی دیموكراتین، ئەوا مەترسیەكە لەوەدایە ئەم چینە بوونی نییە یان وەك پێویست دروست نەبووە، هەر بۆیە ئەگەر پوكانەوەی ئەم چینی ناوەڕاستە بۆ ئەوروپا وەك هەڕەشە سەیر بكرێت، ئەوا بۆ وڵاتانی وەك ئێمە نەتوانین بۆ دروستكردنی چینی ناوەند وەك هەڕەشە دەمێنێتەوە و ناتوانرێت هەنگاوی گرنگ بۆ پرۆسەی دیموكراتی هەڵبگیرێت، لەم چوارچێوەیەدا دەكرێت بایەخی چینی ناوەند بۆ سەركەوتنی پرۆسەی دیموكراتی وەك كۆڵەگەی سەرەكی پرۆسەی بونیادنانەوە سەیر بكەین، لەبەر ئەوەی چینی ناوەند بەرهەمی هەردوو پرۆسەی پەرەپێدان و پەرەپێدانی توانای مرۆییە لەقۆناخی بونیادنانەوە و دەسپێكی پرۆسەی دیموكراتیدا.
پەرەپێدان
وەك هەنگاوی دەسپێك لەپرۆسەی بونیادنانەوەدا
لەدوای پرۆسەی ئازادكردنی عێراق و دابینكردنی بودجە بۆ هەرێمی كوردستان، هەرێمی كوردستان كەوتە قۆناخێكی نوێی بونیادنانەوە، بەڵام لەهەرێمی كوردستان كێشەیەك هەبوو، ئەویش ئەوەبوو ئەم پرۆسەیە وەك وڵاتی دوای شەڕ و تەنگژەكان دەست پێبكات، یان وەك وڵاتێكی كاولی پشتگوێخراوی دەیان ساڵەی ڕژێمە یەك لەدوایەكەكانی عێراق؟ بێگومان لەسەرەتادا هەرێمی كوردستان دەیویست وەك وڵاتی دوای شەڕ و تەنگژە خۆیی پێناسە بكات، هەوڵەكانی بەو ئاراستەیە بوون كە بەو جۆرە خۆی پیشانی جیهان بدات و دەرگای خۆی بۆ پەرەپێدان و هاتنی كۆمپانیا و سەرمایەگوزاری بیانی واڵا بكات، بەڵام پاش ماوەیەكی كورت دەركەوت پێویستە هەرێمی كوردستان بەزمانێكی دیكە بدوێت و بەزمانێكی دیكە پێناسەی خۆی بكاتەوە، هۆكاری ئەمەش ئەوەبوو ژێرخانی هەرێمی كوردستان بەشێوەیەك وێران و پشتگوێخراو بوو، كە دەبوو هەموو شتێك لەسفرەوە بونیاد بنێتەوە و بیربكاتەوە لەوەی ئەم وڵاتە چی پێویستە و پێویستە ئەولەویەتەكانی چی بن، لەم ڕاستەوە شتێكی نهێنی ناڵێین ئەگەر بڵێین، هەرێمی كوردستان لەسەرەتاوە نەیدەتوانی بەوجۆرە پێداویستیەكانی خۆی پۆلین بكات و ئەولەویەتەكان دیاری بكات، نە هێندەش ئەزموونی هەبوو كام پێداویستی لەوی دیكە گرنگترە، ئەم ئەزموونە (ئەزموونی بوینادنانەوەی وڵاتێكی كاول و پشتگوێخراو) نموونەیەكی تازە بوو لەئەزموونەكانی بونیادنانەوە و پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە(Nation building)، كە ئەم پرۆسەیە دەبێتە پرۆسەی بونیادنانەوەی دامەزراوەكان و هەوڵدان بۆ چەسپاندنی سەرەوەریی یاسا و خستنە سەر سكەی پرۆسەی پەرەپێدان، پرۆسەی پەرەپێدانیش لەبەر ئەوەی پرۆسەیەكە بۆ هەر وڵاتێك تایبەتمەندی خۆیی هەیە و لەهەر وڵاتێكدا ڕووبەڕووی گیروگرفتی تایبەتی خۆی دەبێتەوە، ئەوا ئەم پرۆسەیە لەئاكامی بەردەوامبوونی ڕێگەی خۆی دەدۆزێتەوە و دەتوانێت بگاتە ئەو ئاستەی كە هاووڵاتیانی ئومێدی بۆ دەخوازن، ئەمەش بەو مانایە دێت كە پرۆسەی پەرەپێدان، پرۆسەیەكی هەمەلایەن و بەرفراوانە و تەنیا لایەنی بونیادنانەوەی ژێرخانی خزمەتگوزارییەكانی وڵات ناگرێتەوە، بەڵكو هەوڵێكە بۆ بونیادی ئەو ژێرخانەی كە پەرەپێدانی مرۆیی لەسەر ئەنجامدەدرێت و دەبێتە ئەو دەروازەیەی چینی ناوەند بەرهەم دێنێت، كەواتە هاوشانی پرۆسەی پەرەپێدان چینێكی كارامە دێتە بوون، كە ئەویش چینی ناوەندە، بەڵام ئەم چینە پێش دەسپێكی بونیادی دیموكراتی و پرۆسەی پەرەپێدان بەتایبەتی لەوڵاتانی هەژاردا، وەك پێویست بوونی نییە، بۆیە كاتێك لەگەڵ هەنگاوەكان لەبواری پەرەپێدان ئەم چینە دەردەكەوێت، ئەوا ئەم چینە دەبێتە كۆڵەگە بۆ بونیاد و پاراستنی سیستمە دیموكراتیەكە، كەلەوانەیە وەك نموونەیەك بۆ ئەم باسە دیموكراسیەتی هیندستان نموونەیەكی باش بێت، لەبەر ئەوەی كاتێك پرۆسەی دیموكراتی لەهیندستان دەستی پێكرد، چینی ناوەند بوونی نەبوو، بەڵام دامەرزاوەكانی سیستمی دیموكراتی بوونە هۆكاری سەرهەڵدانی چینی ناوەند، سەبارەت بەم لایەنە پرسیارمان لەپرۆفیسۆر دیبۆرا براتیگام ئوستادی پرۆگرامی پەرەپێدانی نێودەوڵەتی لەزانكۆی واشنتۆن كرد، لەمبارەوە سەبارەت بەگرنگی چینی ناوەند لەلێدوانێكی تایبەت بەگوڵان بەممجۆرە ڕای خۆی دەربڕی و وتی: ((سەبارەت بەگرنگی چینی ناوەند بۆ بونیادی دیموكراتی، حاڵەتێكی شاز هەیە ئەویش هیندستانە، لەبەر ئەوەی هیندستان توانی دیموكراسی بونیاد بنێت و بەردەوامی پێبدات و درێژەی پێبدات بێ ئەوەی چینێكی ناوەندی گەورە دروست بكات، لەئێستادا ئەو وڵاتە سەرقاڵی دروستكردنی ئەم چینەیە، ڕاستە ئەمە ڕواڵەتێكی پرۆسەی بەدیموكراتیكردن بووە لەناوچەكانی دیكەدا، بەڵام بەتەواوەتی پێویست نەبووە- بۆ ئەم پرۆسەیە-. بەڵام هیندستان دامەزراوەگەلێكی بەهێزی هەبوو، بەتایبەتی دادگاكان، هەروەها سەروەری یاسا، واتە ئەم وڵاتە خاوەنی دامەزراوەی بەهێز بوو كە ڕەگ و ڕیشەی قوڵیان هەبوو، تەنانەت لەسەردەمی كۆڵۆنیاڵیشدا، كەواتە ئەمە ئەوە دەخاتەڕوو كە ڕێگایەكی دیكە هەیە، چونكە ئەگەر تۆ دامەزراوەی بەهێزت هەبوو كە هەموو كەس ڕێزی بگرێت، ئەوا دەتوانیت پەرە بەدیموكراسی بدەیت و پرۆسەكە قوڵ بكەیتەوە، كە دواتر دەتوانیت پەرە بەچینی ناوەند بدەیت. لەهەمان كاتدا بوونی ئەم چینە گرنگە، گرنگە بۆ سەقامگیری سیاسی، هەروەها بۆ هێنانەدی گەشەپێدان لەبوارێكی بەرفراوانتردا، كە ئەمانەش لەشەو و ڕۆژێكدا ڕوونادات، بوونی چینی ناوەند گرنگە كە ئاماژەیە بەچۆنییەتی دابەشكردنی داهات، واتە ئەو كاتە نوخبەیەكەت نابێت كە جێی پێی خۆیان قایمكردبێت، هەروەها گرنگە بۆ ڕەخساندنی دەرفەت بۆ كەسە هەژارەكان لەناو چینی ناوەندا، ئەمانە ڕواڵەتی ستراتجیەتی پەرەپێدانی ئابوورین. بۆ نموونە ئەگەر خەڵك لەسەر ئاستێكی بەرفراوان دەرفەتی پەروەردەیان بۆ بڕەخسێنرێت، ئەوا كەمتر دەكەونە ژێر كاریگەری ئایدلۆژیا توندڕەوەكانەوە، بەڵام نابێت ئەم پەروەردەیە تەنیا بۆ خەڵكە ئاساییەكە بێت، بەڵكو دەبێت بۆ نوخبەی وڵاتەكەش بێت، چونكە ئەگەر تێڕوانینێكی هاوبەش هەبێت لەنێو نوخبەی وڵاتەكەدا دەربارەی ئەوەی پێویستە وڵاتەكە بەئاقاری چ ئاڕاستەیەكدا ببردرێت، ئەوا ئەمە پتر هاوكار دەبێت. لەڕاستیدا هۆكاری بەرەوپێشنەچوونی دیموكراسی لەهەندێ وڵاتدا بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە تێڕوانینی هاوبەش لەنێوان نوخبەی وڵاتەكەدا نییە، ئیدی نوخبەی سیاسی بێت یان ئابووری، دەربارەی ئەوەی دەبێت وڵاتەكە چۆن ئاڕاستە بكرێت، بەڵكو تێڕوانینی ناكۆك بەیەك هەیە، كە هەندێكیان دیموكراسی لەخۆدەگرن و هەندێكیان نا، دەتوانین بڵێین پەرەپێدانی مرۆیی لەهەندێ وڵاتدا بەرهەمی پرۆسەی بەدیموكراتیكردنە، كە كۆدەنگی هەیە لەنێو نوخبەی وڵاتەكەدا، دوبارە دەتوانین ئاماژە بەئەزموونی هیندستان و وڵاتانی ئەوروپا بكەین كە سەرەتا دیموكراسی هەبوو و دواتر گەیشتە ئاستێكی بەرز لەژیان و گوزەران، ئەویش لەبەر ئەوەی لەسەرەتادا دیموكراسی دەرفەتی بۆ هەمووان نەدەڕەخساند، بۆ نموونە لەسەرەتادا دیموكراسی لەئەمریكا تەنیا بۆ پیاوانی سپی پێست بوو، ئەوانی دیكە مافی دەنگدانیان نەبوو، ئافرەتان مافی دەنگدانیان نەبوو، هەروەها ئەو كەسانەی بڕێكی دیاریكراو لەسەروەت و سامانیان نەبوو، ئەم شتانە بەم دواییە ڕوویاندا)).
پرۆفیسۆر دیبۆرا دروستبوونی چینی ناوەندی بەجۆرێك لەجۆرەكان گرێدایەوە بە پرۆسەی پەرەپێدانی مرۆیی، كەئەم پرۆسەیە بۆ قۆناخی دەسپێكی بونیادی دیموكراتی و بونیادنانەوە تا دوا ڕاددە گرنگە، بۆیە سەبارەت بەم پرۆسەیە بۆ وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست پرسیارمان لەپرۆفیسۆر جۆن پاول عەزەم ئوستادی ئابووری لەزانكۆی تۆلوز لەفەرەنسا كرد و لەلێدوانێكی تایبەتدا بۆ گوڵان بەمجۆرە وەڵامی داینەوە و وتی: ((پرۆسەی پەرەپێدانی مرۆیی زۆر گرنگە بۆ دیموكراسی، بەڵام هەلومەرجی سەركەوتنی زۆر قورسە، لەڕاستیدا پەروەردە و دابینكردنی خزمەتگوزاری تەندروستی گشتی زۆر گرنگن بۆ پەرەپێدانی سەرمایەی مرۆیی و گەشەپێدانی مرۆیی. بەڵام كاتێك تۆ وەبەرهێنان لەم كەسانەدا دەكەیت، ئەوا تاوەكو وەك بەشێكی بچووكی كۆمەڵگە بمێننەوە، ئەوا ئاییندەی سیاسیان دیاری نییە، كەواتە ئەوەی پێویستە ئەوەیە پشتیوانی خەڵكی بەدەست بهێنرێت بۆ گەشەپێدانی مرۆیی، تەنانەت لەناو ئەو چینانەشدا كە ڕاستەوخۆ سوودمەند نابن. لەبەر ئەوەی دەبێت خەڵكی لەوە تێبگەن كاتێك دیموكراسی بونیاد دەنرێت، ئەوا لەمەودای دووردا منداڵەكانیان سوودمەن دەبن، ئەگەرچی ڕەنگە خۆیان نەتوانن ئومێدی زۆریان پێی هەبێت بۆئەوەی لەتەمەنی خۆیاندا بەرەكەی بچننەوە، بەڵام منداڵەكانیان لێی سوودمەند دەبن و ئاییندەیەكی گەشتر چاوەڕێی نەوەكانیان دەكات. ئەمەش كارێكی قورسە، لەبەر ئەوەی هەندێ سیاسی، یاخود چالاكوانی سیاسی هەن كە بەرژەوەندیان هەیە لەسەركوتكردنی ئەم جۆرە بیروبۆچوونانەدا، كاتێك خەڵكانی خوێنەوار و چینی ناوەند سەرهەڵدەدەن ئەوا كەسانێك ڕێگریان لێدەكەن وەك ئەوەی ئەمە مەترسی بێت بۆ سەر كۆمەڵگە. كەواتە پرۆسەی سیاسی گرنگە بۆ پەرەپێدانی مرۆیی، ئەمە گرنگە، هەروەها ئەوەی گرنگە ئەوەیە خەڵكی پشتیوانییەكی زۆر لەم پرۆسەیە بكەن، ئەویش بەتێگەیشتن لەو ڕاستیەی كە ئەمە لەمەودای دووردا سوود بەمنداڵ و نەوەكانیان دەگەیەنێت. ئەگەر لەمێژووی ئەم پرۆسەیە بڕوانیت لەو وڵاتانەی ئێستا وڵاتێكی دەوڵەمەندن و وڵاتی پیشەسازین، بۆ نموونە ئەگەر لەبەریتانیای سەدەی هەژدە و نۆزدە بڕوانیت، بەدامەزراوەكان دەستیان پێكرد، بەڵام ئەم دامەزراوانە بەبڕوای من هیچیان نەكرد، لەپێوەندیدا بەدامەزراوەی سیاسی و قەزائیەوە، واتە دامەزراوەی پێویستن، بەڵام بەس نین، واتە ئەگەر لەمێژووی ئینگلتەرا بڕوانین، ئەوا ئەو هۆكارەی بووە هۆی خێراتركردنی پرۆسەی پەرەپێدان، بریتی بوو لەجۆری ئەو بەرژەوەندیەی لەئارادا بوو، واتە بوونی چینی ناوەند بوو، كە ئەو كاتە لاواز بوو، لەگەڵ هەندێ لەبازرگانەكان و خاوەن كارەكان و كەسانی خوێنەوار كە توانیان هاوپەیمانییەك لەگەڵ ئەرستۆكراتەكان ببەستن، بۆ بونیادنانی ئەو دەوڵەتەی لەكۆتاییدا بووە دەوڵەتێكی سەركەوتوو، كە سەدەیەك دوای ئەوە بووە بەهێزترین ئیمپراتۆریەتی جیهان و هێشتا وەك وڵاتێكی دیموكراتی ماوەتەوە، بەڵام وڵاتێكی وەك فەڕەنسا هەرگیز نەیتوانی ئەم شەبەنگە جوانەی بەرژەوەندی كۆبكاتەوە، كە لەم بوارەدا كۆمەڵگەیەكی مەدەنی چالاك دەتوانێت هاوكاربێت، دەبێت فرە ڕەهەندی هەبێت لەسیاسەتدا، خراپترین شت ئەوەیە سیاسەت بەسەر ڕاست و چەپەكاندا دابەش بێت، یاخود موعارەزە تاكڕەهەند بێت، ئەگەر بتوانیت ڕەهەندی جۆراوجۆر پەرەپێبدەیت لەپێوەندیدا بەمافەكانەوە، بەسەرمایەی مرۆییەوە، بەئازادی ڕادەربڕینەوە، بەئازادی ئایینییەوە، ئەوكاتە دەبێت خەڵكی سازش بكەن و ئەوكاتە سیستمێكی سیاسی بەهێزت دەبێت كە پشتیوانی لەمافە بنەڕەتیەكانی خەڵك بكات.. بێگومان ئەمە گرنگترین شتە لەپەرەپێدانی سیاسەت یاخود ستراتیجیەتدا، ئەوەی گرنگترە بریتییە لە ڕەخساندنی پاڵنەری باش بۆ وەبەرهێنان لە كاڵا بەرهەمدارەكان و سەرمایەی مرۆییدا، كە دەبێت خەڵكیش متمانەیان هەبێت مافەكانیان پارێزراوە، بۆ ئەم مەبەستەش تۆ پێویستت بەسیستمێكی سیاسیە كە پشتیوانی لەو كەسانە بكات كە وەبەرهێنان دەكەن، وەبەرهێنان لەسەرمایەی مرۆییدا، لەدەستپێكردنی پرۆژەی نوێدا، كەواتە دەبێت هەموو شتەكان هاوكات و هاوشان بەیەك ئەنجام بدرێن، سەروەری یاسا و گرتنەبەری ئەو سیاسەتانەی وا دەكات پشتیوانی لەم وەبەرهێنانە بكرێت، هەروەها لەبەرنامەكانی پەرەپێدان، بەهەمان شێوە دەبێت تا ڕاددەیەكی زۆر پشت بەكەرتی تایبەتی ببەستیت، نەك تەنیا لەبەر ئەوەی ناتوانرێت هەندێ جار بەشێوەیەكی باشتر لەلایەن حكومەت یاخود دەوڵەتەوە دارایی بۆ هەندێ پرۆژەی پەیوەست بەبونیادنانی ژێرخان تەرخان بكرێت، بەڵكو تەنانەت ئەگەر حكومەتێكی بەهێزیشت هەبوو دەبێت پشت بەكەرتی تایبەت ببەستیت، ئەمەش پێویستی بەبوونی ئیلیتیزامێكی جددی هەیە كە موڵك و ماڵ لەخەڵك زەوت نەكرێت، لەڕاستیدا بەدەستهێنانی ئەم ئامانجە كارێكی قورسە، بەڵام گرنگە بتوانرێت لەمەودای دووردا بەدەست بهێنرێت)).
گەشەپێدانی ئابووری و پەرەپێدانی مرۆیی
فاكتەری سەركەوتنی پرۆسەی دیموكراتی بریتییە لەپرۆسەی پەرەپێدان و هەنگاو هەڵگرتن بۆ وەربەرهێنان كە ئەمانە دەبنە هۆكارێك بۆ گەشەپێدانی ئابووری و هەروەها زەمینەیەك دەڕەخسێت بۆ ئەوەی پرۆسەی پەرەپێدانی مرۆیی دەست پێ بكات، سەبارەت بە دەسپێكی پرۆسەی پەرەپێدان و هاندانی وەبەرهێنان پرسیارمان لەپرۆفیسۆر ئالان تیمەرمان ئوستادی كارگێڕی لەزانكۆی كالیفۆرنیا كرد و ئەویش لەئاخاوتنێكی تایبەت بەگوڵان بەمجۆرە لەسەر ئەم لایەنە ڕای خۆی بۆ گوڵان خستەڕوو: (هاندانی وەبەرهێنانی دەرەكی هەموو كات هاوكار و یارمەتیدەر بووە بۆ وڵاتانی تازە پێگەیشتوو، بەتایبەتی لەبواری بواری بونیادنانەوەی ژێرخاندا، وەك دروستكردنی ڕێگا و بان و یەكەی نیشتەجێ و ئاو و ...تاد، هەروەها لەبواری هێنانی تەكنۆلۆجیا، وەك تەكنۆلۆجیای پێوەندیكردن و...تاد، لەڕاستیدا دەبێت ئەمە هاوشان بێت بەسەقامگیری و سیستمی یاسایی هەبێت بۆ ئەوەی بتوانرێت سوود لەم وەبەرهێنە بیانیانە وەربگیرێت، بەدڵنیاییەوە هەندێ حاڵەت هەیە كە ئەمە ڕۆڵێكی گرنگی تێدابینیوە لەزیادكردنی ئاستی گەشەكردن، ئەمەمان لەهەندێ وڵاتدا بینیوە كە دەرگایان بەڕووی بازاڕی سەرمایەدا كردەوە و ئەوەش سەلمێنرا كە وەبەرهێنانی دەرەكی ڕۆڵی گرنگی هەبووە. هەروەها ئەگەر خەڵكی ببینن كەرتێكی كارا هەیە كە ژێرخانی وڵاتەكە بونیاد دەنێتەوە و لەژیانی ڕۆژانەیاندا هاوكاریان دەكەن، وەك ئاو و كارەبا، ئەوا پاڵنەر و توانای پەرەپێدانی كار و بازرگانی بەدەست دەهێنن، چونكە ئەگەر ژێرخانی پێویست نەبوو بۆ گواستنەوەی كەلوپەل و كاڵا و هەناردكردنیان، ئەوا دامەزراندن و خستنەگەڕی كار زۆر زەحمەتە. كەواتە هاوكاری كردنی كەرتی تایبەت زۆر گرنگە)).
بەلام ئەم قۆناخە كە قۆناخی پەرەپێدانە، هاوكات لەگەڵ بەرەو پێشەوەچوونی پەرەپێدان زەمینەی ئەوەش دەڕەخسێنێت كە هێزی خۆماڵیش بۆ كاركردن بكەوێتە كار و بەشداری پرۆسەی بونیادنانەوە بكات، هەروەها هاوكات ئەو چینە ناوەندەش دروست دەكات كە دەكرێت ببێتە بنەمای بۆ بونیادی دیموكراتی، سەبارەت بەم لایەنەش پرسیارمان لە پرۆفیسۆر سەلیم عەلی ئوستادی سەرچاوە سروشتیەكان لەزانكۆی ڤیرمۆنت كرد و لەلێدوانێكی تایبەتدا بۆ گوڵان بەمجۆرە لەسەر ئەم پرسە هاتە ئاخاوتن: (كلیلی بونیادنانی چینی ناوەند بریتییە لەبایەخدان بەبواری پەروەردە و گەشەپێدانی ئابووری پێكەوە. زانكۆكان كانگای نوێگەرین، بەڵام بەداخەوە، تاوەكو ئەم دواییەش لە زۆرێك لەوڵاتانی جیهانی سێدا پشتگوێخرابوون. ئەوە شتێكی دڵخۆشكەرە كە وڵاتێكی وەك قەتەر سەرمایە دەخاتەگەڕ لەبواری پەروەردەی ئیقلیمدا، بەڵام هێشتا كارێكی زۆر ماوە كە دەبێت لەم ڕووەوە بكرێت. هەروەها دەبێت تۆڕێكی دەستەبەری كۆمەڵایەتی ئیجابی هەبێت بۆ ئەوەی خەڵكەكە بتوانن جگە لەفەراهەم بوونی پێداویستیە بنەڕەتیەكان گەشەی زیاتر بكەن. ئەمە تەنیا ئەوكاتە مومكینە كە خاوەن سەروەت و سامانە زۆرەكان باج بدەن. بێ ئەم باجە حكومەت ناتوانێت ئەم تۆڕە دابین بكات و لە زۆرێك لەوڵاتانی جیهانی تازەگەشەكردودا دەوڵەمەندەكان شێوازی تایبەت بەخۆیان دەدۆزنەوە بۆ خۆدزینەوە لەباج. دەبێت لەڕێی پڕكردنەوەی كەلێنی سەفقە داراییە نێودەوڵەتیەكان و ڕێگرتن لەچوونە دەرەوەی سەرمایە ئەم كارە بكەین. هەر لەم ڕووەوە دەبێت چاكسازی بكرێت لەكاری بانقیدا لەو وڵاتانەی بە بەهەشتی باج ناسراون، وەك سویسرا و دورگەی جایمان. هەروەها لێرەدا دەخوازم ئاماژە بەپاشكۆی گەشەپێدانی مرۆیی بكەم، كە لەلایەن د. مەهبوب ئەل هەق، كە ئابووریناسێكی پاكستانییە پەرەی پێدرا لەلایەن پرۆگرامی پەرەپێدانی نەتەوە یەكگرتووەكانەوە وەك پێوەرێك بەكاردەهێنرێت. دەكرێت ئاماژەكانی داهات، پەروەردە و تەندروستی بەچەشنی ڕێژەی مردنی منداڵی ساوا، یاخود ڕێژەی تەمەن لەم ڕووەوە بەكاربهێنرێن. ئەم پێوەرانە گرنگن، بەڵام دەبێت هاوشان بن بەپێوەری پەیوەست بەحكومەتەوە، وەك شەفافیەت و ئازادی ڕاگەیاندن بۆ ئەوەی وێنەیەكمان لەبارەی پەرەپێدانی توانای مرۆیی دەستكەوێت. بەداخەوە، هێشتا دوودڵیەكی زۆر بەدی دەكرێت لەڕووی ئایدۆلۆجیەوە، بۆ تەبەنی كردنی ئەم پێوەرانە، بەتایبەتی لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. نابێت ئازادی ڕادەبڕین بەهەڕەشە ئیعتبار بكرێت، بەڵكو وەك دەرفەتێك لێی بڕوانرێت بۆ بەرهەمهێنانی بیرۆكەی نوێ و برەودان بەتێڕوانینی ڕەخنەگرانە كە دەرفەت بۆ گەشەپێدانی مرۆیی دەڕەخسێنن)).
پرۆفیسۆر سەلیم عەلی سەبارەت بەو ئاستەنگانەی دێنە ڕێگەی پرۆسەی دیموكراتی و ڕۆڵی پارتە سیاسییەكان لەم قۆناخە هەستیارەدا، لەدرێژەی لێدوانەكەیدا بۆ گوڵان جەختی لەسەر ئەوەكردەوە: (پرۆسەی بونیادی دیموكراتی پرۆسەیەكی پڕ لەپشێوییە، بەڵام پرۆسەیەكی پێویستیشە، لەمیانەی گەیشتنە بە كۆدەنگی و پێكهێنانی هاوپەیمانێتیەكاندا كە پارتە سیاسییەكان دووچاری گیروگرفت دەبنەوە. فەراهەمكردنی چوارچێوەیەكی كەلتوری گونجاو بۆ كاری سیاسی گرنگە و دەكرێت ئەم كارەش لەڕێی دەستوورەوە بكرێت. بۆ نمونە، ڕەنگە لەهەندێ حاڵەتدا پەنابردن بۆ هەڵبژاردنی ڕاستەوخۆی سەرۆك (بەچەشنی ئەمریكا)، گونجاوتر بێت بە بەراورد بەسیستمی پەرلەمانی یاخود بەپێچەوانەوە. هەروەها حكومڕانی باشیش پێویستی بەهەوڵ و كۆششە لەسەر ئاستی خەڵك و بەهێزكردنی كۆمەڵگەی مەدەنی، هەروەها پێویستی بەچاكسازی هەیە كە لەسەرەوە بۆ خوارەوە ئەنجام بدرێت. تێكەڵكردنی ئەم دوو پرۆسەیە پێویستی بەچاودێری بەردەوام هەیە بەهۆی گرتنەبەری ڕێوشوێنەكانی بەرپرسیارێتیەوە. لەم ڕووەوە پێوەرە نێودەوڵەتیەكان لەگەشەكردندان و دەبێت زیاتر بەهێز بكرێن. ئێمە نموونەگەلێكی بێشومار بەدی دەكەین لەپێوەندیدا بەكاریگەری ئیجابی بازرگانییەوە لەسەر كەمكردنەوەی هەژاری لە زۆرێك لەئاسیای ڕۆژهەڵاتدا. دەكرێت ئەم كارانە دووبارە بكرێنەوە ئەگەر هاتوو ئەو هاوكاریە زیانبەخشانە كەم بكەینەوە كە لە وڵاتە دەوڵەمەندەكاندا هەیە و پاڵنەری ئاڵوگۆڕی ئابووری فەراهەم بكەین كە بگونجێن لەگەڵ ژینگەی ناوچەگەلێكی دیاریكراودا)).
بەڵام لایەنێكی دیكە لەپرۆسەی بونیادنانەوە و هەنگاو هەڵگرتن بۆ بونیادی دیموكراتی، دیاردەی گەندەڵییە. زۆر جار ئەم دیاردەیە دەبێتە هۆكارێك بۆ ئەوەی تەواوی ڕەوتی پرۆسەكە ئاڵۆز بكات، ئەوجا بۆئەوەی ئەم لایەنە نەبێتە ڕێگر لەبەردەم پرۆسەی پەرەپێداندا، ئەوا ئەركی حكومەتە كە ڕۆڵێكی گرنگ بۆ بنبڕكردنی ئەم دیاردەیە بگێڕێت، سەبارەت بەم لایەنەش پرسیارمان لەپرۆفیسۆر تۆرفین هاردینگ ئوستادی ئابووری لەزانكۆی ئۆكسفۆرد كرد و بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوەو وتی: (وەبەرهێنانی بیانی كۆمەڵێك سوودی بۆ وڵاتانی تازە پێگەیشتوو هەیە، لەوانە وەبەرهێنانی بیانی دەبێتە هۆكاری باشتركردنی كوالێتی و زیادكردنی ئاستی ململانێ لەبازاڕدا، هەروەها دەبێتەهۆی زیادبوونی بەنێودەوڵەتیبوونی ئابووری، كە دەكرێت لەم ڕووەوە كۆت و بەند بسەپێنرێت، هەروەها دەكرێت ئەم هێزانە ئازاد بكرێن بۆ كاركردن و ڕەنگە ئەمەش سوودی لێبكەوێتەوە. ئێمە هەندێ بەڵگەمان هەیە لەبارەی كاریگەری ئیجابی هاوردەكردن لەوڵاتە پێشكەوتووەكانەوە، ئەگەر لەئەزموونی چین بڕوانین، ئەوا بەهۆی هاوردەكردن یاخود سەپاندنی باجێكی كەم، توانرا ئاستی كوالێتی ئەو كاڵایانە زیاد بكرێت كە هەناردە دەكران، لەم ڕووەوە بەڵگە هەیە لەسەر ئەوەی كرانەوە كاریگەری هەیە بەسەر باشتركردنی ئەدای پیشەسازی و كار لەئاستی ناوخۆییدا. كەواتە بەشێوەیەكی گشتی ئەمە شتێكی ئیجابیە. بەڵام دەبێت ئەوەش بووترێت كە هەندێ كەس ڕەخنە لەكرانەوەی خێرا دەگرن، هەروەها باس لەپاراستنی پیشەسازی ناوخۆیی دەكرێت، ڕەنگە ئەمەش پێویست نەكات بۆ هەتا هەتایە بپارێزرێت، بەڵام دەبێت لەقۆناغی سەرەتادا ئەم كارە بكرێت...بێگومان لەقۆناخی بونیادنانەوە پرۆسەكە قورسە، لەڕاستیدا دروستكردن و بونیادنانی ژێرخان كار و ئەركێكی قورسە و بەزەحمەت دێتەدی، ئێمە ئەمە لەئەزموونی بانقی جیهانی لەگەڵ وڵاتانی ئەفریقیا بەدی دەكەین، كەبەهۆی بوونی گەندەڵی جۆراجۆر و هۆكاری دیكەوە ئاستەنگ و بەربەست دروستبووە لەبەردەم پرۆسەی بەكارهێنانی پارەی تەرخانكراو بۆ دروستكردن و بونیادنانی ژێرخان. ئەگەر هاووڵاتیانی باجدەر ببینین ئەو داهاتانە بۆ بونیادنانی ژێرخان بەكاردەهێنرێت، ئەوا ئەمە شتێكی ئیجابی دەبێت، یاخود ببینین چۆن سیاسییەكان ئەم پارانە بۆ دابینكردنی خزمەتگوزاری و بۆ هێنانەدی بەرژەوەندی خەڵك بەكار دەهێنن، پێموایە ئەوە میكانیزمێكی گرنگە، كەواتە ئەگەر بتوانرێت بەشێوەیەكی كارا بەدەست بهێنرێت، ئەوا ئەمە زۆر سوودبەخشە بۆ بازرگانی لەسەر ئاستی لۆكاڵ)).