چۆن كێشە ئیتنی و نەتەوەییە درێژخایەن و خوێناوییەكان كۆتاییان دێت و چارەسەری گونجاویان بۆ دەدۆزرێتەوە؟ ئەم پرسیارە دەرهاویشتەی ئەو گۆڕانكارییە تازانەی جیهانە كە لەدوای هەڵوەشانەوەی یەكێتی سۆڤیتەوە، جارێكی دیكە كێشە نەتەوەیی و ئیتنیەكانی وەك دیاردەیەك لەسیاسەتی نێودەوڵەتیدا خستۆتەوە ڕوو، هەربۆیە ئەم پرسیارە نەك هەر تەنیا بۆتە جێگەی بایەخی ناوەندەكانی توێژینەوەی ئەكادیمی، بەڵكو بۆتە جێگەی بایەخی سیاسەت دروستكەرانیش لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی، كەواتە پرسیار كردن لەسەر چۆنیەتی كۆتایی هێنان بەو كێشانەو دووبارە ڕێكخستنەوەی جیهان لەسایەی ئاشتی و ئاسایشدا، هۆكارەكەی ئەوەیە زۆرێك لەو كێشانە كە بەچارەسەر نەكراوی ماونەتەوە، سەقامگیری ناوچەیەكی گرنگی خستۆتە مەترسیەوەو هەتا ئەو كێشانەش چارەسەر نەكرێن، ئەوا ناكرێت بیر لەچارەسەری كۆمەڵێك كێشەی دیكە بكرێتەوە كە وەك ڕایەڵێك ئاشتی و ئاسایشی هەرێمی و جیهانیش پێكەوە گرێدەداتەوە، هەر بۆ نموونە ئەگەر لەم چوارچێوەیەدا باس لەلایەنە سلبیەكان و چارەسەر نەكردنی كێشەی كورد بكەین نەك تەنیا لەعێراق، بەڵكو لەتەواوی ناوچەكەدا، ئەوا زۆر بەڕاشكاوی لەئاكامی بایەخدانی توێژینەوە ئەكادیمیەكان و تاڕاددەیەكی زۆریش لەسەر ئاستی سیاسەت دروستكەرانی سیاسەتی نێودەوڵەتی، جۆرە قەناعەتێك دروست بووە هەتا ئەم كێشەیە چارەسەر نەكرێت، ئەوا ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئارامی بەخۆیەوە نابینێت، هەروەك چۆن پێشتر هەتا كێشەی نەتەوەكانی یوگسلافیای پێشوو چارەسەر نەكرا و كۆمەڵێك دەوڵەتی تازە دروست نەكرا، هەموو ناوچەی بەڵكان مەترسی ئەوەی لێدەكرا، كە ئەمجارەش بەڵكان ببێتەوە بەسەرچاوەی دروستبوونی شەڕێكی دیكەی جیهانی، وەك چۆن پێشتر بەڵكان ناوچەی هەڵایسانی شەڕی یەكەم و دووەمی جیهانیش بووە، بەڵام دوای چارەسەركردنی كێشەكانی بۆسنە و هەرزەگۆڤینیا و كۆسۆڤۆ و مۆنتینگرۆ بوونی ئەم ناوچانە هەریەكەی بەدەوڵەتێكی سەربەخۆ، ئێستا ناوچەی بەڵكان نەك هەر ناوچەیەك نییە وەك مەترسی سەیر بكرێت، بەڵكو خەریكە دەبێتە ئەو ناوچەیەی پێوەندیەكی تازە لەسەر بنەمای بەرژەوەندی هاوبەش لەگەڵ یەكتری گرێدەدەنەوە، دەبینین سربیەكانی ئەمڕۆ بەدیدی دوێنی سەیری كۆسۆڤۆ و بۆسنەو مونتینگرۆ ناكەن، هەروەك چۆن ئەڵمانەكان و فەرەنسیەكان بەدیدی سەردەمی شەڕی دووەمی جیهانی سەیری یەكتری ناكەن، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا چارەسەركردنی كێشەی دەوڵەتانی بەڵكان ڕاستەوخۆ بەو شێوازە هەنگاوی بۆ هەڵگیرا كە ئەمڕۆ دەیبینین؟ بێگومان نەخێر، ناوچەی بەڵكان دوای ئەوەی گەیشتە لێواری تەقینەوە و مەترسیدارترین كارەساتی لەسەر دەستی میلۆسۆڤیچ و ڕژێمەكەی تێدا ڕوویدا، دوای ئەوەی چەند شێوازی وەك فیدرالیزم و ئۆتۆنومی تاقی كرایەوە، ئەوجا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی گەیشتە ئەو قەناعەتەی كە بواردان بەنەتەوەكانی ئەو ناوچەیە بۆ ئەوەی بڕیاری چارەنووسی خۆیان بدەن و دەوڵەتی سەربەخۆیی خۆیان دروست بكەن تەنیا چارەسەرە. بەڵام پرسیاری سەرەكی لێرەدا كە بەهەڵواسراوی دەمێنێتەوە ئەوەیە، ئایا بۆچی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەیەوێت هەموو ڕێگەچارەكان تاقی بكرێتەوە، بەڵام زۆر كەم بڕیار لەسەر چارەسەرە سەرەكیەكە (كە سەربەخۆییە) دەدات؟ ئەمە لەكاتێكدا زۆر لەو كێشە نەتەوەیی و ئیتنیانەی كە ماوەیەكی دوور و درێژە بوونیان هەیەو ماوەیەكی درێژ توندوتیژی زۆر و خوێناوی تێدا ڕوویانداوە، دەبینن كە زۆر بەزەحمەت دەتوانرێن بەڕێگەچارەی ئاشتیانە چارەسەر بكرێن، یان هەوڵێكی زۆریان بۆ دەدرێت بۆ ئەوەی بەشێوازی ئاشتیانە چارەسەر بكرێن. ئەم هەوڵانە كەزۆرجار لەسەرەتادا، بەتایبەتی لەو كاتانەی نەتەوەی سەردەست بارودۆخی لە لێژییە، جۆرێك لەپێشكەوتن بەخۆیەوە دەبێنێت و لەڕووكاردا وادەردەكەوێت كێشەكە بەرەو چارەسەركردنی كۆتایی دەچێت، بەڵام وەك مێژووی ئەو كێشانە پێمان دەڵێن لەماوەیەكی دواتردا سەرلەنوێ كێشەكە سەرهەڵدەداتەوەو زۆرجار وەك لەمێژووی بزاڤی ڕزگارخوازیی كوردستاندا بینویمانە، هەموو كات دوای هەوڵێك بۆ چارەسەری ئاشتیانەی كێشەكە، خوێناویتر كێشەكە دەستی پێكردۆتەوە، هەروەكو چۆن دوای هەڵوەشانەوەی ڕێككەوتنی ئادار لەساڵی 1974، ڕژێمی پێشووی عێراق بێجگە لەوەی شەڕێكی خوێناوی دژی شۆڕشی كوردستان دەست پێكردەوە، لەهەمانكاتدا پەنای بۆ پیلانێكی نێودەوڵەتی برد و سازشی لەسەر بەشێكی خاكی عێراق كرد و لەچوارچێوەی ڕێككەوتنی شومی جەزائیر لەگەڵ شای ئێران ڕێككەوت بۆئەوەی شۆڕشی كورد نەهێڵێت، ئەمەش بووە هۆكاری ئەوەی شۆڕشی كوردستان دووچاری نسكۆ بێتەوە، بەڵام لەگەڵ دەستپێكردنەوەی شۆڕش، ئەمجارەیان زۆر دڕندانەترو خوێناوی تر، دەستی كرد بەپرۆسەكانی ڕاگواستن و دەركردن و بەعەرەبكردن و لەمەش خراپتر لەیەكەم هەنگاودا كە لەگەڵ دەسپێكی شەڕی عێراق ــ ئێراندا هەڵگیرا، شاڵاوی یەكەمی ئەنفالی كوردە فەیلیەكان دەستی پێكردو دوای ئەویش لەسەرەتای هەشتاكاندا ئەنفالی بارزانیەكان و لەنیوەی دووەمی هەشتاكانیشدا كار گەیشتە ئەوەی گازی كیمیایی بەكار بهێنرێت و پرۆسە بەدناوەكانی ئەنفال دەست پێبكات، بۆیە ئەم مێژووە ئەوەمان پێدەڵێت ئاكامی هیچ لەو هەوڵانەی كە بەشێوازی ئاشتی بۆ چارەسەری كێشەی كورد دراون ڕوون نین و دواتر خوێناوی تر كێشەكە دەستی پێكردۆتەوە، ئەم لایەنە ئەگەر بۆ كێشەی كورد بەو جۆرە بووبێت، بێگومان بۆ كێشەكانی دیكەش بەهەمان شێوە بووە، ئەمیش وەك كێشەكانی فەلەستین و كشمیر و ئیرلەندای باكوور و...تاد).
كێشە نەتەوەییەكان
لەدوای كۆتایی هاتنی شەڕی سارد
كەشەڕی سارد كۆتایی هات، هەموو جیهان بەوجۆرە سەیری داهاتووی دەكرد، كە سیستەمی نوێی جیهان سیستمی پارێزگاری كردن لەمافەكانی مرۆڤ و ئازادی و دیموكراتی دەبێت، بەڵام بەداخەوە ئەم سیستمە نوێیەش لەگەڵ دەسپێكی خۆیدا كۆمەڵێك كێشەی ئیتنی و نەتەوەیی لەگەڵ خۆی هێنا، كە وەك پێویست نەیتوانی چارەسەریان بكات، هەر بۆ نموونە لەدوای كۆتایی هاتنی شەڕی سارد، ئەزموونی یۆگسلافیای پێشوو، بەپشتگوێخستنی چارەسەری كێشە نەتەوەییەكان، نموونەی پاكتاوی ڕەگەزی و تۆڵە سەندنەوەی توندڕۆیی ناسیۆنالیستی پیشانداین، بەڵام پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە، بۆچی سیستمی نوێی جیهان كە بانگێشەی بۆ ئەوە دەكرد چەمكی تەقلیدی سەروەریی دەوڵەت كۆتایی پێهات و نابێت كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەسەر كۆمەڵكوژی و پاكتاوی ڕەگەزی بێدەنگ بێت، بواری ئەوەیدا، هەمان كارەسات لەیوگسلافیای پێشوو دووبارە بێتەوە؟. ئایا بۆ ڕێگە ئاسانەكەی نەگرتەبەر و بواری نەدا نەتەوەكانی ئەو ناوچانە پێش ڕوودانی كارەساتی خوێناوی گەورە بڕیار لەچارەنووسی خۆیان بدەن؟
ئەم پرسیارانە كە بوونەتە هەوێنی كۆمەڵێك توێژینەوەی ئەكادیمی سەبارەت بەچۆنیەتی كۆتایی هێنان بەو كێشانە، چەند لایەنێكی گرنگی وروژاندووە و بەوەی ئایا تەنیا بەجیابوونەوەو سەربەخۆیی ئەو كێشانە چارەسەر دەكرێن یان ڕێگەچارەی دیكەش هەیە بۆ ئەوەی پارێزگاری بەسنووری دەوڵەتەكانەوە بكرێت؟ سەبارەت بەوەڵامی ئەم پرسیارە پرۆفیسۆر ولیام ئایەرس لەدیراسەتێكدا بەناونیشانی(جیابوونەوە یان ئیحتواكردن...هەڵسەنگاندنێك بۆ ئەو ڕێگەچارانەی كێشە نەتەوەییەكانی كۆتایی پێ دێت) دەڵێت(ئێمە لەوە ئاگادارین هەندێك كێشە وەك كێشەی ئیرلەندای باكوور و فەلەستین و كشمیر، هەوڵی زۆر دراون بۆ ئەوەی بەشێوەیەكی ئاشتیانە كێشەكانیان چارەسەر بكرێت..هەوڵەكانیش تاڕادەیەكی باش بەرەو پێشەوەچوونیان بەخۆوە بینیوە، بەڵام ئاییندەی ئەم هەوڵانە ڕوون نین و هەمووكات ئەگەری ئەوە هەیە خوێناوی تر لەجاران سەرهەڵبداتەوە. هەروەك چۆن دوای كۆتایی هاتنی شەڕی سارد، نموونەی یوگسلافیای پێشوومان دێتەوە بەرچاو كەچۆن كارەساتی پاكتاوی ڕەگەزی وێنای دڕندەیی ناسیونالیستی سربی پێشانداینەوە.. هەموو ئەم كارەساتانە بوونە هۆكاری ئەوەی توێژینەوە لەسەر كێشە ئیتنی و نەتەوەییەكان بەرهەم بێت و هەر ئەمەش بۆتە هۆكاری وروژاندنی بیری تۆژەران و تەنانەت سیاسەت دروستكەرانیش كە لەئاستی ئەو پرسیارە هەڵوەستە بكەن: چۆن ئەو تەنگژە ئیتنی و نەتەوەییانە چارەسەر دەكرێن و كۆتاییان دێت كە ماوەیەكی درێژ توندوتیژی بەخۆەوە بینیووە؟ ئایا دەتوانرێت بەشێوەیەكی ئاشتیانە چارەسەر بكرێن؟ یان چەند هەوڵبدرێت ئەگەری ئەوە هەیە لایەنەكانی ئەم كێشەیە جارێكی دیكە بگەڕێنەوە بۆ ناو بازنەی توندوتیژی و تۆڵەسەندنەوە؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەدا پسپسۆران پێانوایە چەند شێوازی جیاواز هەیە بۆئەوەی چارەسەر بۆ كێشە نەتەوەیی و ئیتنیەكان بگیرێنە بەر، بەڵام پرسیاری سەرەكی ئەوەیە كام ڕێگە لەهەموو ڕێگاكانی دیكە گونجاوترەو كێشەكە بەكۆتایی دێنێت؟ ئایا هەموو ڕێگەكان تاقی بكەینەوە؟ وەڵامی گونجاو بۆ ئەم پرسیارانە ئەوەیە، ئەو تەنگژە نەتەوەیی و ئیتنیانەی سروشتی توندوتیژییان وەگرتووە، تەنیا یەك ڕێگە چارەمان لەبەردەمدا دەهێڵنەوە، ئەویش جیابوونەوەی بەردەوامە لەنێوان گرووپە پێكناكۆكەكاندا، لەم ڕێگە چارەیەدا ئاستی توندوتیژی بڕیاردەدات، ئایا كام ڕێگەچارە هەڵبژێرین و ئەوانی دیكە فەرامۆش بكەین).
پرۆفیسۆر ئایەرس لەدرێژەی لێكۆڵینەوەكەیدا ڕاشكاوانە ئاماژە بەوە دەكات كە دەسنیشانكردنی ئەم ڕێگەچارەیە واتە (جیابوونەوە و سەربەخۆیی) لەوانەیە لەڕوانگەی نەتەوەی سەردەست و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەو شێوەیە سەیر بكرێن ئاكامی سیاسیی مەترسیداری لێدەكەوێتەوە، بۆیە واز لەم ڕێگە چارە دروستە دەهێنن و بەدوای ڕێگەچارەی دیكە دەگەڕێن، لەمبارەوە بەنموونە باسی هەڵبژاردنی ڕێگەچارەی فیدرالیزم دەكات بۆ بۆسنای پێش جیابوونەوەو سەربەخۆیی، بەڵام وەك بینمان هەڵبژاردنی ڕێگەچارەی فیدرالیزم بۆ چارەسەری ئەو كێشەیە فەشەلی هێناو نەیتوانی كێشەكە چارەسەر بكات، بێگومان لوغزی فەشەلهێنانی ئەم ڕێگەچارانە لە بەكردەیی كردنی ڕێگەچارەكە دەردەكەوێت، ئەم لوغزەش پێوەندی نێوان (ئاستەكانی توندوتیژی و بواری چارەسەر و مەحاڵی چارەسەرەكە) دەخاتە ڕوو، بۆیە كاتێك ئەم ڕێگە چارەیە بۆ نموونە فیدرالیزم هەوڵدەرێت بكرێتە ڕێگەچارەیەك بۆ چارەسەری كێشە نەتەوەییەكان، هەوڵدەدرێت كۆمەڵێك ڕێگە تاقی بكرێتەوە، بۆیە ئەم حاڵەتە دەمانخاتەوە بەردەم ئەو پرسیارانەی چۆن ئەم ڕێگەچارەیە سەركەتوو دەبێت؟ ڕێوشوێنی پێویست بۆ سەركەوتنی ئەم ڕێگە چارەیە چیە؟ سەبارەت بەوەڵامی ئەم پرسیارانەش توێژینەوەكان ئاماژە بە كۆمەڵیك فاكتەر دەكەن كە دەبنە هۆكاری سەركەوتن یان شكستی چارەسەرەكە، ئەو هۆكارانەش بریتن لە: (ئاستی توندوتیژی كە پێشتر نەتەوەی بن دەست لەئاكامی سیاسەتی نەتەوەی سەردەست بینیویەتی، مەزندەو بۆچوونەكان سەبارەت بەچارەسەركردنی كێشەكە، ئەمەش واتە بۆچوونی نەتەوەی سەردەست بۆ چارەسەری كێشەكە چۆن، توانای هێزی سەربازی نەتەوەی سەردەست، ئەمەش بەو مانایەی ئایا تاچەند نەتەوەی سەردەست بڕوای بەوە هەیە بەهێزی سەربازی كێشەكە ئیحتوا بكات یان بیپوكێنێتەوە، ئینجا ڕۆڵی لایەنی سێیەم، ئەم لایەنە نەتەوە یەكگرتووەكان بێت یان ڕێكخراوێكی بەهێزی وەك یەكێتی ئەوروپا بێت، یان هێزێكی گەورەی وەك ئەمریكا بێت، بێگومان تێڕوانینی ئەویش بۆ چۆنیەتی چارەسەركردنی كێشەكە گرنگە)، بۆیە لەم حاڵەتەدا دەبێت كێشەكە لەسەر ئاستی تیۆری بگوازرێتەوە بۆ سەر ئاستی واقیع و لەگەڵ وردەكارییەكانی سەر ئەرزی واقیع مامەڵە بكرێت و ئەو پرسیارە لەو ڕێگە چارەیە بكرێت، ئایا ئەم ڕێگە چارەیە دەمانگەیەنێتە چ ئاكامێك؟ لەگەڵ ئەوەی تۆژەران لەسەر ئەم ئاكامە ئیشكالیەتێكیان هەیە و پێیانوایە، ئەوە گرنگ نییە دەمانگەیەنێتە چ ئاكامێك، بەڵكو ئەوە گرنگە چەند ماوە دەخایەنێت تا دەگەینە ئاكامی كۆتایی هێنان بەكێشەكە و چەند ڕێگە تاقی دەكرێتەوە هەتا دەگەینە چۆنیەتی چارەسەركردنی كێشەكە، سەبارەت بەم لایەنە تۆژەران جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە و دەڵێن: (ئەوەی هەتا ئێستا لەئاكامی بەدواداچوون و توێژینەوە لەسەر چارەسەركردنی كێشە نەتەوەیی و ئیتنیەكان پێی گەیشتوون ئەوەیە، ئەگەر كێشەیەك مێژوویەكی دوور و درێژ و خوێناوی هەبێت، ئەوا بێجگە لەجیاكردنەوە و سەربەخۆیی ڕێگە چارەیەكی دیكەی نییە)، ئەوەی لەم پرۆسەیەدا جێگەی هەڵوەستەكردن و ڕەخنەگرتنە لەسیاسەتی نێودەوڵەتی بەتایبەتی لەدوای كۆتایی هاتنی شەڕی سارد ئەوەیە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هەوڵیداوە ڕێگەچارەی هەمەجۆر بۆ چۆنیەتی كۆتایی هێنان بەو كێشانە بگرێتەبەر، بەڵام ئەو ڕێگەیەی كە زۆرتر پەنای بۆ بردووە، هەوڵدان بووە بۆ ئیحتواكردنی كێشەكە لەچوارچێوەی سنووری دەوڵەتەكەدا، لەكاتی سەرهەڵدانەوەی كێشەكەشدا هەوڵیداوە نەتەوەی بن دەست لەگەڵ ئەو پرۆسە خوێناوییە ڕابهێنێت كە نەتەوەی سەردەست یان ڕژێمی سیاسی دەوڵەت پیادەی كردووە.
ئەم لایەنە بۆ ئێمە وەك كورد ئاشكرایە، لەبەر ئەوەی دوای بەكارهێنانی گازی كیمیایی و پیادەكردنی پرۆسەكانی ئەنفال لەكۆتایی هەشتاكانی سەدەی ڕابردوو، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی نەیتوانی هەنگاوێكی پراكتیكی بۆ بەدەنگەوە هاتن و چارەسەری ئەم كارەساتە وەربگرێت، هەتا دوای كۆتایی هاتنی شەڕی سارد و داگیركردنی كوەیت لەلایەن عێراقەوە و بەرپابوونی ڕاپەرینی بەهاری 1991 و هەوڵەكانی ڕژێمی بەعس بۆ دامركاندنەوەی ڕاپەڕینەكە و كاردانەوەی خەڵكی كوردستان لەكۆڕەوە مێژووییەكەی هەمان ساڵدا، ئەمەش بەمانایەكی دیكە دوای ئەوەی میللەتێك بەتەواوەتی وڵاتی خۆی بەجێهێشت و ئامادەنەبوو لەژێر دەستی ڕژێمی بەعس بمێنێتەوە، ئەوجا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەچوارچێوەی بەدەنگەوە هاتنی مرۆڤایەتی بۆ یەكەمجار لەمێژووی سیاسیی هاوچەرخدا بڕیاری 688ی دەكرد و نەوایەكی ئارام لەسەرووی هێڵی 36 بۆ پارستنی كورد دابینكرا، كەواتە لەدوای ساڵی 1991 هەتا ئێستا كورد دووجار بە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ڕاگەیاندووە، نایەوێت لەگەڵ عێراق بمێنێتەوە و دەیەوێت دەوڵەتی سەربەخۆی خۆی هەبێت، ئەو دووجارەش بریتن لە:
1- بەهاری 1991 و دوای ڕاپەرین، كورد كە كۆڕەوی دەست پێكرد، ئەمە خۆی لەخۆیدا ڕیفراندۆمێك بوو كە كورد مردن و ئاوارەبوونی لەمانەوە لەگەڵ عێراق لاپەسەندترە.
2- دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس و هاوكات لەگەڵ بەڕێوەچوونی پرۆسەی یەكەم هەڵبژاردنی عێراق، كورد لە ڕیفراندۆمێكی نا فەرمیدا بەڕێژەی %99 دەنگی بۆ سەربەخۆیی داوە نەك مانەوە لەچوارچێوەی عێراقدا.
ئەم دوو لایەنە ئەگەر بەوردی هەڵوەستەی لەسەر بكەین و وەك خۆی كاری لەسەر بكەین بۆ ئەوەی لەناو گوتاری نێودەوڵەتی تەوزیف بكرێت و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی وەك خۆی لێی تێبگات، ئەوە دەگەیەنێت كە كورد لەعێراقدا، بەهیچ چارەسەرێك كەمتر لەسەربەخۆیی ڕازی نییە، هۆكاری ئەم جەختكردنەوەیە یان ئەم بیركردنەوە گشتگیرەی لەناخی هەر تاكێكی كورد و كوردستانی كە دروستبووە ئەوەیە، كە كوردستانیەكان هەموو ڕێگەچارەكانیان تاقی كردۆتەوە و شۆڕشەكانی كورستان بەدرێژایی نزیكەی 70 ساڵی ڕابردوو هەموو كات ئامادەباش بوون بۆ ئەوەی لایەنی حكومەت یان ڕژێمە یەك لەدوایەكەكانی عێراق وەڵامدانەوەی پێویستیان هەبێت و كێشەكە بەشێوازی ئاشتیانە چارەسەر بكەن، بۆ ئەمەش زۆر ڕێگە تاقیكراوەتەوە هەر بۆ نموونە (لامەركەزی، ئۆتۆنۆمی، ئێستاش فیدرالیزم)، بەڵام بەدرێژایی ئەم مێژووە واتە لەشۆڕشی دووەمی بارزانەوە هەتا ئێستا، ئەم كێشەیە نەك هەر چارەسەر نەكراوە، بەڵكو هەموو كاتێك وەك بۆمبێكی تەوقیتكراو مەترسیی ئەوەی لێكراوە، توندتر و خوێناوی تر لەپێشتر دەست پێبكاتەوە، هەروەك چۆن ئێستا لەهەموو كات زیاتر مەترسی لەسەرە وەك لەپێشان، بۆیە ئەم ڕاستیە ئەوەمان پێدەڵێت، ئەگەر كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەو نیازە بیر دەكاتەوە كە ماوەیەكی دیكەش كۆمەڵێك ڕێگەی دیكە لەسەر ئەم پرسە تاقی بكاتەوە، ئەوا گەلی كوردستان ئەو ڕاستیە دەزانێت كە نابێت چیدیكە كات بەفیڕۆ بدرێت و لەگەڵ هەوڵی بێ ئاكام كات بەفیڕۆ نەدرێت.
كورد و فیدرالیزم
ئەزموونێك بەرەو شكست
لەوانەیە كێشەی كورد لەعێراقدا، یەكەم كێشە نەبێت لەنێو كێشە نەتەوەییەكانی ئەم جیهانە كە نەتوانرابێت بەڕێگەچارەی فیدرالیزم چارەسەر بكرێت، یان فیدرالیزم نەیتوانیبێت كۆتایی بەكێشەكە بهێنێت، سیاسەت سازانی سیاسەتی نێودەوڵەتی كاتێك باسی چارەسەری فیدرالیزم بۆ كێشەی كورد لەعێراقدا دەكەن، بەنموونە سەركەوتووەكانی بەلجیكا و كەنەدا و سویسرا، نموونەمان بۆ دەهێننەوەو پێمان دەڵێن بۆچی فیدرالیزم لەبەلجیكاو كەنداو سویسرا سەركەتوو بووە و لەعێراق سەركەتوو نابێت، ئایا لەدەوڵەتی فیدرالیدا كە هەموو كاروبارەكان لەچوارچێوەی حكومەتی لۆكاڵدا بەدەست نەتەوەی ئەو ناوچەیەوە بێت و خۆی یاسا بۆ خۆی دەربكات و خۆی حكومڕانی خۆی بكات، ئیتر بۆچی كێشەكان چارەسەر نابن؟ وەڵامی ئەم پرسیارانە لەسەر ئەو پرسانە نین كە بەشێوەی تیۆری و لەچوارچێوەی دابەشكردنی دەسەڵات و پێناسەی دەوڵەتی فیدرالی بەوەی حكومەتی فیدرالی دەسەڵاتی سنووردار بێت و حكومەتە هەرێمییەكان دەسەڵاتیان فراوان بێت، بەڵكو لەسەر پراكتیزەكردنی ئەم چەمكانەیە لەسەر ئەرزی واقیع و پرسیار ئەوەیە ئایا ئەم پێناسە و مەزندانە لەعێراقێكدا پیادە دەكرێن، كە ئەوە ماوەی 9 ساڵە بەحساب دیكتاتۆریەت نەماوە و ئازاد بووە، بەڵام هەتا ئێستا هیچ هەنگاوێكی بەئاراستەی دەوڵەتی فیدرالی هەڵنەگرتووە، لەمەش خراپتر حكومەتی عێراق بەشێوەیەكی پراكتیكی هەوڵی بۆ ئەوەیە بگەڕێتەوە بۆ سەنترالیزم و لەباربردنی فیدرالیزم و پێشێلكردنی ئەو دەستوورەی پێناسەی دەوڵەتی تازەی عێراق وەك دەوڵەتێكی فرەیی و فیدرالی و پەرلەمانی و دیموكراتی و پێكەوە ژیانی ئارەزوومەندانە دەكاتەوە، ئایا دەوڵەتی عێراق (كە لەدەستووردا وەك دەوڵەتێكی فیدرالی ناوی هاتووە) ئامادەیە چەمكی یەكبوون (unity) بگۆڕێت بۆ چەمكی یەكێتی و هاوبەشی بەمانای (union)، ئەگەر ئامادەیە یەكێتی و هاوبەشی خاكی عێراق بپارێزێت نەك یەكپارچەیی عێراق، ئایا ئامادەیە دان بەسنوور و خاكی ئەو هاوبەشەیدا بنێت كە كوردە و لەچوارچێوەی پێكەوە ژیانی ئارەزوومەندانە یەكێتی و هاوبەشی خاكی عێراق پێكدەهێنێت؟ وەڵامی ئەم پرسیارانە كە بەرەو ئاڕاستەیەكی خراپمان دەبات، دەمانگەیەنێتە ئەوەی بەوجۆرە لە مەزندەی حكومەتی فیدرالی بۆ چارەسەری كێشەی كورد لەعێراقدا بگەین، كە كورد نەك هاوبەشە لەعێراقدا، بەڵكو كورد میوانە لەعێراقداو خاوەنی مێژوو و جوگرافیای خۆی نییە، ئەم حاڵەتە ناچارمان دەكات بڵێین جیاوازی تێڕوانینی لایەنی كوردستانی لەگەڵ تێڕوانینی دەوڵەتی عێراق بۆ چارەسەری ئەم كێشەیە گەیشتۆتە ئاستی نائومێد بوون لەوەی بە ڕێگەچارەی فیدرالیزم و ئاشتیانە ئەم كێشەیە چارەسەر بكرێت، هۆكاری سادەش بۆ ئەم نائومێدیە، مێژووی سەبر و ئارامی لایەنی كوردستانی بووە لەپرۆسەی وتووێژ و دانوستاندنەكانی نێوان شۆڕشەكانی كوردستان و حكومەتە یەك لەدوا یەكەكانی عێراق، هەروەها كێشەكانی ئێستای نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراق كە كورد خۆی لایەنی سەرەكییە لەپرۆسەی بونیادنانەوەی عێراقی نوێدا، هەربۆیە كێشەكە لێرەدا ئەوە نییە، كورد بەچارەسەری فیدرالیزم ڕازی نییە، بەڵكو كێشەكە لەوەدایە، ئەوەی لەسەر كاغەز و كۆبوونەوەكان و لەدەستووردا نووسراوەتەوە و دانی بەلانی كەمی مافەكانی كورددا ناوە، ئەوا لەكاتی پراكتیزەكردندا لایەنی بەرامبەر لێی پەشیمان دەبێتەوە، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەوەی لایەنی حكومەتی عێراقی لەڕێككەوتنەكان ئیمزای لەسەر دەكات و بەڵێن دەدات پێوەی پابەند بێت، ئەوا لەو كاتەی پێویستە هەنگاوی بۆ هەڵبگیرێت و بكرێتە كردار، ئەوا بەدرێژایی مێژوو پاشگەزبوونەوە و دووبارە سەرهەڵدانەوەی خوێناویی و توندتری كێشەكەمان بینیووە، هەربۆیە ئەگەر لەم قۆناخەدا حكومەتی عێراق و سیاسەتی نێودەوڵەتی بیانەوێت وەڵامی ئەو پرسیارە بدەنەوە، بەوەی ئایا چۆن ئەم كێشەیە كۆتایی دێت، ئەوا دەبێت ئەو ڕاستیە بزانن وەڵامی ئەم پرسیارە بۆ ئەم قۆناخە لەپەنابردن بۆ دوو ڕێگەچارە، زیاتری لەبەردەمدا نییە، ئەو دوو ڕێگەیەش بریتین لە:
1- یان جێبەجێكردنی تەواوی دەستووری عێراق كە لانی كەمی مافەكانی كوردستانی لەم قۆناخە لەخۆی گرتووە، ئەویش بونیادنانەوەی عێراقە وەك دەوڵەتێكی فیدرالی و بوونی هەرێمی كوردستانە بەسنووری جوگرافی و مێژوویی خۆیەوە وەك هەرێمێك لەچوارچێوەی دەوڵەتی عێراقدا.
2- یان دەبێت ڕێز لەئیرادەی خەڵكی كوردستان بگرن، خۆی چۆن بڕیار لەچارەنووسی خۆی دەدات.
سەبارەت بەخاڵی دووەمیان كە گەڕانەوەیە بۆ گەلی كوردستان بەوەی خۆی چۆن بڕیاری خۆی دەدات، بێگومان زۆر بەداخەوە هەتا ئێستاش بەوجۆرە سەیری ئەم مافە بۆ گەلی كوردستان دەكرێت، وەك ئەوەی گەلی كوردستان بڕیاری ئەوە بدات خاكی گەلێكی دیكە بەخاكی خۆیەوە بلكێنێت، یان وەك ئەوەی كە خاكی گەلێكی دیكە داگیربكات، خۆ ئەگەر وانییە كاتێك دەستووری عێراق هەرێمی كوردستان بەسنووری جوگرافی خۆیەوە دەناسێت و دانی پێدادەنێت و میكانیزم بۆ گێڕانەوەی ناوچە دابڕێنراوەكان و پێوەندی نێوان حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدرالی بەغدا دادەنێت، ئەمە خۆی لەخۆیدا دانپێدانانێكی زمنیە بەوە هەرێمی كوردستان خاكی نەتەوەیەكە كە لەكوردستانیەكان پێكهاتووە و ئەم خاكە بەپێی ڕێككەوتنێكی ئارەزوومەندانەو بەپێی ئەو گرێبەستە دەستوورییەی لەنێوان گەلی كوردستان و گەلی عەرەبی عێراقدا هەیە بەشێكە لەعێراق و هەر كاتێك هەردوو لایەنی گرێبەستەكە پێكەوە بە ناوەڕۆكی ئەو دەستوورە ڕازی بوون و جێبەجێان كرد كە ئەو پێوەندییەی ڕێكخستووە، ئەوا ئەو یەكێتیە هاوبەشە بەردەوام دەبێت، بەڵام كاتێك لایەنێك پابەندبوونەكانی خۆی جێبەجێ نەكرد، ئەوە لایەنی دووەم مافی خۆیەتی بڕیار لەسەر چارەنووسی خۆی بدات، ئەم لایەنە گرنگە، هەموو كات كە لایەنی كوردستانی جەختی لەسەر دەكاتەوە، لایەنی بەرامبەر وەك جۆرێك لەئیستفزاز بوون وەریدەگرێت و بەوجۆرە سەیری هاوكێشەكە دەكات كە دەبێت كورد یان لایەنی كوردستانی بەزۆر لەنێو ئەو ئەو چوارچێوەیە بمێنێتەوە، ئەوجا ئەو گرێبەستە دەستوورییەی لەنێوان هەردوولادا هەیە جێبەجێ بكرێت یان نە.
كۆتایی هێنان بەسیاسەتی
مانۆر و خۆدزینەوە
ئەوەی گەلێك جار دەبێتە جێگەی پێكەنین و تاڕاددەیەك گاڵتەجاری، لێدوانەكانی سەرۆك وەزیرانی ئێستای عێراقە كە لەبەردەم میدیاكاندا داوا دەكات بۆ چارەسەركردنی كێشەكان بگەڕێینەوە بۆ دەستوور و لەچوارچێوەی دەستووردا كێشەكان چارەسەر بكرێت، ئەم قسەیەی سەرۆك وەزیرانی ئێستای عێراق ئەو پرسیارە دەوروژێنێت، ئەگەر سەرۆك وەزیران هێندە بڕوای بەدەستووری عێراقە، ئایا بۆ عێراق ئێستا لەهەموو كاتێك زیاتر ڕووبەڕووی قەیرانێكی هەمەلایەنەی ئەوتۆ بۆتەوە كە هەموو كەسێكی ئاسایی دەزانێت بەرەو دیكتاتۆریەت و تاكڕەوی و هەڵدێر و لێكهەڵوەشانەوە دەچێت، لەمەش گرنگتر ئاماژە كردنە بەو خاڵەی كە ئێستا تێكڕای لایەنە سیاسییەكان، بێجگە لەلیستی دەوڵەتی یاسا كە لیستی سەرۆك وەزیرانە، جەختی لەسەر دەكەنەوە، ئایا بێجگە لەداواكردن لەوەی سەرۆك وەزیران پابەند بێت بەدەستوورەوە داوایەكی دیكەیان هەیە؟ یان لەمەش ڕاشكاوانەتر ئایا هەرێمی كوردستان داوایەكی هەیە كە لەدەرەوەی دەستوور بێت، هەموو ئەو ڕاستیانە بەرەو یەك ئاڕاستەمان دەبات ئەویش ئەوەیە كە سەرۆك وەزیرانی ئێستای عێراق، دەستووری عێراق بەو جۆرە سەیر دەكات كە كام بڕگە و ماددەی لەبەرژەوەندی خۆیەتی وەك دەستوور پێوەی پابەند دەبێت و لەبەرامبەر ئەو بڕگە و ماددانە كە لەگەڵ بەرژەوەندییەكانی یەكناگرێتەوە سیاسەتی مانۆركردن و خۆدزینەوە لەجێبەجێكردنی دەستوورەكە پیادە دەكات، ئەمەش وایكردووە، كە تەواوی پێكهاتەكانی عێراق بگەنە ئەو قەناعەتەی كە دەبێت سنوورێك بۆ سەرۆك وەزیران دابنرێت، یان ئەوەتا دەبێت پابەندبێت بەدەستوورەوە وەك كتێبێك كە ئاییندەی ئەم وڵاتە دیاری دەكات، یان ئەوەتا دەبێت بەرپرسیاریەتی مێژوویی ئەم قۆناخە هەڵبگرێت كە لەئاكامی پێشێلكردنی ئەم دەستوورە چاوەڕێی ئەم وڵاتە دەكات، بۆیە لەم حاڵەتەدا كە حكومەتی عێراق ئامادە نەبێت وەك حكومەتێكی فیدرالی نەتوانێت ئەو پابەندبوونە دەستووریانەی دەكەوێتە سەر شانی جێبەجێیان بكات، ئەوا گەلی كوردستان مافی خۆیەتی خۆی لەو قەیرانە جیابكاتەوە و بڕیار لەسەر چارەنووسی خۆی بدات و ڕێگە چارەی گونجاو بۆ چارەسەری كێشەكەی خۆی دیاری بكات.