دوای كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لەعێراق
نید پاركەر: جیهان پێشوازی لەدەوڵەتێكی فاشیلی دیكە دەكات



((نۆ ساڵ دوای ئەوەی هێزەكانی ئەمریكا ڕژێمی سەدام حوسێنیان ڕووخاند و چەند مانگێكی كەم دوای ئەوەی دوایین سەربازی ئەمریكا لەعێراق كشایەوە، ئەو وڵاتە لەدەوڵەتی فاشیل نزیكدەبێتەوە، نوری مالیكی سەرۆك وەزیران، سەرۆكایەتی سیستمێك دەكات كە لێوان لێوە لەفەساد و دڕندەیی، بەجۆرێك هێزەكانی ئاسایش و میلیشیا بەكاردەهێنن بۆ سەركوتكردنی دوژمنەكانیان و ترساندنی هاووڵاتیان، یاسا تەنیا وەك چەكێك بوونی هەیە بۆ دەستگیركردنی نەیارانیان و شاردنەوەی تاوانەكانیان لەهاوپەیمانەكانیان، ئەو خەونەی كە هەبوو عێراق لەلایەن سەركردە هەڵبژێردراو و بەرپرسیارەكانەوە حكومڕانی بكرێت، ڕۆژ لەدوای ڕۆژ دەپوكێتەوە، دەوڵەتی عێراق ناتوانێت خزمەتگوزارییە سەرەكییەكان دابین بكات، وەك كارەبای بەردەوام لەهاویندا، ئاوی خواردنەوەی پاك، چاودێری تەندروستی شایستە، وێڕای ئەمانەش بێكاری لەنێو لاواندا گەیشتۆتە 30% و ئەمەش بۆتە هۆكاری ئەوەی ئەو لاوانە بەئاسانی بگۆڕدرێن بۆ گرووپی مافیای چەكدار و میلیشایی چەكدار.. كورد لەم بارودۆخەدا زۆر بەهەستیاری لەگەڵ ئەو دۆخەی بەغدا مامەڵە دەكەن، ئەولەویەتیان ئەوەیە ئەو خۆ بەڕێوەبردنەی هەرێمەكەیان بپارێزن و ڕێگە نەدەن حكومەتێكی سەنترالی بەهێز لەبەغدا دروست بێتەوە، وەك ئەو حكومەتەی كە لەسەدەی بیستەمدا و لەسەردەمی سەدام حوسێندا گەماڕۆی خستە سەر كوردستان و گوندەكانی بۆمبارانكردن.. لەم بارودۆخەدا تاكێكی مالیكی وەك ئەوانەی پێش خۆی وایە، هەر لەڕژێمە پادشاییەكانی دوای ئیمپراتۆریەتی عوسمانیەوە تا دەگاتە عەبدولكەریم قاسم و خودی سەدام حوسێنیش، كە ئێستا مالیكیش هەمان پرانسیپ پیادە دەكات: (خۆت بخە پێش هەموو شتێك، هێزەكانی پاسەوانی ڕژێم و ئەمن با هیچ ڕەحم نەكەن).

ئەو عێراقەی بەخوێنی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی لەدیكتاتۆریەت ڕزگار كرا خەریكە دووبارە مالیكی خۆی دەكاتەوە بەدیكتاتۆر
ئێستا خەریكە بەتەواوەتی ئەو ڕاستیە ئاشكرا دەبێت كە كێشەی نوری مالیكی سەرۆك وەزیران لەگەڵ تێكڕای پێكهاتە سەرەكیەكانی عێراق بەكورد و سوننە و شیعەوە، كێشەی تایبەتی هیچ كام لەو پێكهاتانە نییە لەگەڵ نوری مالیكی وەك شەخس وەك سەرۆكی حزبی دەعوا، بەڵكو كێشەیە لەگەڵ ئاراستەیەكی دیاریكراو كە پێچەوانەی بونیادنانەوەی ئەو عێراقەیە كە بەخوێنی لاوانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی لەدەستی دیكتاتۆریەت ڕزگاركرا، جێگەی شانازیشە بۆ بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان كە هێزی پیشمەرگەی كوردستان بۆ یەكەم جار لەمێژوودا بەشێك بووە لەو هاوپەیمانییە نێودەوڵەتیەی كە ڕژێمی بەعسی دیكتاتۆری لەعێراقدا ڕووخاند، هەربۆیە ئەگەر هاوپەیمانی نێودەوڵەتی كە پرۆسەی ئازادكردنی عێراقی خستە سەرشانی خۆیی و ئامادەبوو لەپێناوی ڕووخانی دیكتاتۆریەتدا قوربانی بەهەموو شتێك بدات و هەموو بەرژەوەندی نێوان دەوڵەتانی زلهێز وەلابنێت و لەچوارچێوەی هاوپەیمانییەكی ئارەزوومەندا ڕووبەڕووی دیكتاتۆریەت ببێتەوە و بیڕووخێنێت، ئەوا پارێزگاریكردن لەعێراق دوای دیكتاتۆریەت و ڕێگە گرتن لەدووبارە سەرهەڵدانەوەی دیكتاتۆرێكی دیكە كە ئێستا زۆر بە ڕاشكاوانە لەڕەفتارەكانی نوری مالیكی سەرۆك وەزیراندا ڕەنگی داوەتەوە، ئەوا دیسان یەكگرتنەوەی هەڵوێستی ناوخۆیی و ئیقلیمی و نێودەوڵەتی بۆ دووبارە ڕێگرتن لەسەرهەڵدانەوەی دیكتاتۆریەت، ئەركێكی ئەخلاقی و مرۆڤایەتیانەیە و دووبارە بۆ كورد و بزووتنەوە ڕزگاریخوازییەكەی جێگای شانازییە، كە بەڕێز مسعود بارزانی ئەمجارە وەك سەرۆكی هەرێمی كوردستان پەردەی لەڕووی دیكتاتۆریەت هەڵماڵی و زۆر بوێرانە ڕووبەڕووی وەستایەوە و سنوورێكی بۆداناوە، بۆیە لەم بازنەیەدا كە سەرۆك بارزانی هەموو جیهانی لەتاكڕەوی و دیكتاتۆریەتی مالیكی ئاگادار كردەوە، ئێستا ئاكامەی گەیشتۆتە ئەوەی كە لەسەر ئاستی ناوخۆ و ئیقلیمی و ئەوروپی و نێودەوڵەتی ڕۆژ لەدوای ڕۆژ پشتگیری بۆ هەڵویستە دیموكراتیەكانی سەرۆك بارزانی زیاتر دەبێت و ڕۆژ لەدوای ڕۆژیش نوری مالیكی وەك سەرۆك وەزیرانێكی دیكتاتۆر زیاتر گۆشەگیر دەكرێت.
سەرهەڵدانەوەی دیكتاتۆریەت
نەك تەنیا هەڕەشە لەعێراق، بەڵكو لەئاسایشی نێودەوڵەتیش دەكات
عێراق بۆ خرایە ژێر فەسڵی حەوتەمی نەتەوەیەكگرتووەكان؟ وەڵامی ئەم پرسیارە ئەوەیە دیكتاتۆریەتی سەدام حوسێن گەیشتە ئەو ئاستەی دوای ئەوەی پرۆسەی ئەنفال و كیمیاباران و ڕاگواستنی لەدژی گەلەكەی خۆی پیادەكرد، بووە هەڕەشە لەسەر دراوسێكانی و دەوڵەتی كوەێتی داگیر كرد، بەڵام پرسیاری دیكە لێرەدا ئەوەیە بۆچی دوای تێپەڕبوونی 9 ساڵ بەسەر ڕژێمی پێشووی عێراقدا هێشتا عێراق لەژێر فەسڵی حەوتەم نەهاتۆتە دەرەوە؟ بێگومان وەڵامی ئەم پرسیارەش ئاسانە لەبەر ئەوەی هێشتا لەعێراقدا سیستمێكی سیاسیی سەقامگیری ئەوتۆ دروست نەبووە كە جێگەی متمانەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بێت و جیهان لێی دڵنیا بێت كە چیدیكە ئەم سیستمە هەڕەشە لەسەر گەلەكەی و دەوڵەتانی دراوسێی و ئاشتی و ئاسایشی نێودەوڵەتی دروست نەكات، كەواتە مانەوەی عێراق لەژێر فەسڵی حەوتەم واتە مانەوەی عێراق لەژێرچاودێری نێودەوڵەتی و هەنگاوەكانی عێراق بۆ بڕینی قۆناخی ئێنتیقالی لەدیكتاتۆریەتەوە بەرەو دیموكراتی، لەم قۆناخەدا كە ماوەی زیاتر لە6 ساڵە نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانە، عێراق نەك هەر نەیتوانیووە هەنگاو بەرەو دیموكراتی هەڵبگرێت، بەڵكو لەسایەی سیاسەتە هەڵەكانی مالیكیەوە عێراق ڕووبەڕووی شەڕێكی مەزهەبی ناوخۆیی ئەوتۆ بووەوە كە گەیشتە ئەوەی وەك ستیفن بیدل گەورە تۆژەری ئەنجوومەنی پێوەندییەكانی دەرەوە بڵێت (كە بەغدا دەبینین. سایگۆنمان بیر دەكەوێتەوە) ئەمەش بووە هۆكاری ئەوەی كە لیژنەی دیراسەتی عێراق دابمەزرێت و پاشان ئەمریكا بڕیاری زیادكردنی بەپەلەی هێزەكانیدا كە بەپرۆسەی (surge) ناسراوە، ئەم زیادكردنە توانی تاڕاددەیەك شەڕی مەزهەبی نێوان شیعەو سوننە كۆتایی پێبێنێت، بەڵام نەیتوانی بنەماكانی دیموكراتی لەعێراقدا بچەسپێنێت، نید پاركەر لەتوێژینەوەكەیدا بەناونیشانی(جیهان پێشوازی لەدەوڵەتێكی فاشیل دەكات) بەمجۆرە كەمتەرخەمی سیاسەتی ئەمریكا لەعێراقدا دەخاتەڕوو نووسیوویەتی: (عێراق ئەو عێراقە نییە كە ئەمریكا پلانی داڕشت بۆئەوەی ڕژێمی پێشوو بڕووخێنێت، ئامانجی سیاسەتی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ئەوەبوو دەوڵەتێكی دیموكراتی دابمەزرێت و ئازادییە مەدەنییەكانی تێدا بچەسپێت، دەسەڵاتی دادوەری دووربێت لەسیاسەت و ئازادی ڕادەربرین هەبێت، بەڵام ئەم ئامانجانە هەر لەیەكەم ڕۆژی داگیركردنی عێراقەوە ڕووبەڕووی مەترسی بوونەوە ئەویش بەهۆی چەند هەڵەیەكەوە، لەوانە: ئەمریكا نەیتوانی هێزی پیویست بۆ سەقامگیری ئەو وڵاتە بنێرێت، هەروەها سوپای عێراقی هەڵوەشاندەوە و بواری دا كە پاكسازی ئەندامانی حزبی بەعس لەوەزارەتەكان بكرێت، لەكاتێكی زۆر درەنگدا ئیدارەی بوش بەهەزاران سەربازی ناردە عێراق بۆئەوەی شەڕی ناوخۆ ڕابگرێت.. لەم چوارچیوەیەدا بەتەنیا مالیكی و گروپەكەی بەرپرسیار نین لەسەر بێ ئومێدبوون لەسەر دیموكراتی عێراق، بەڵكو لەچەند مانگی كۆتایی ئیدارەی بوش و دەسپێكی ئیدارەی ئۆباما، لەبری ئەوەی ئەمریكا جەخت لەسەر چەسپاندنی پرانسیپەكانی دیموكراتی بكاتەوە، واشنتۆن بیری لەوە دەكردەوە چۆن پێوەندیەكی دوورمەودا لەگەل عێراق دابمەزرێنێت، بەتایبەتیش لەگەڵ سەرۆك وەزیرانی ئێستای عێراق، ئەمەش لەپێناوی ئەوەی ئاسانكاری زیاتر دروست بێت بۆ كشانەوەی هێزەكان، لەم پرۆسەیەدا ئەمریكا شكستی هێنا بەوەی سوود لەو دەسكەوتانە وەربگرێت كە لەئاكامی زیادكردنی هێزەكانی بەدەستی هێنابوو، گەورەترین هەڵەی ئەمریكا لەهاوینی 2010 ئەوەبوو كە بێلایەنی خۆی واز لێهینا و پشتی مالیكی گرت بۆ ئەوەی بەسەر عەللاویدا ببێتە سەرۆك وەزیران)).
هەستكردن بەم كەمتەرخەمیانە هەتا ئەگەر لەسەر ئاستی ئەكادیمی و توێژینەوەی زانستیانەش بێت، ئەو ڕاستیەمان بۆ دەردەخات كە خەریكە لەناو ڕای گشتی ئەمریكا و سەنتەرەكانی لێكۆڵینەوە و توێژینەوە هەست بەوەدەكرێت كە ناكرێت بەرامبەر تاكڕەوی و دیكتاتۆریەتی سەرۆك وەزیرانی عێراق بێدەنگ بن، لەمەش گرنگترە كە نید پاركەر جەختی لەسەر دەكاتەوە ناوەرۆكی ڕێككەوتنی هەولێرە، كە لەئاكامی دەستپێشخەرییەكەی بەڕێز مسعود بارزانی سەرۆكی كوردستان هەموو لایەنەكان گەیشتنە ڕێككەوتن، ئەو بەوجۆرە وەسفی ڕێككەوتنی هەولێر دەكات، بەوەی متمانە دانەوە بەمالیكی بۆ ئەوەی لەم خولەشدا پۆستی سەرۆك وەزیرانی حكومەتی عێراق وەربگرێتەوە، بەو مەرجە بووە واز لەتاكڕەوی و پاوانكردنی دەسەڵات بهێنێت، ئەویش لەدەستبەدار بوونی لەفەرماندەی ڕاستەوخۆی هێزەكانی ئاساییش و دەست هەڵگرتنی لەدەستێوەردانی ڕاستەخۆی لەكاروباری وەزارەتەكان، لەمەش گرنگتر بەپێی ڕێككەوتنی هەولێر پۆستی ئەنجوومەنی سیاسەتە باڵاكان دانرابوو بۆ ئەیاد عەللاوی، هەروەها پۆستی وەزارەتی بەرگریش دەدرایە لیستی ئەلعراقیە، پاركەر وێڕای ئەوەی ئاماژە بەوەدەكات ئەمریكا شانازی بەسەركەوتنی ئەم ڕێككەوتنە دەكرد، بەڵام لەجێبەجێكردنی بەندەكانی ڕێككەوتنەكە وەك پێویست هەڵوێستی نەبووە لەمبارەوە، سەبارەت بەم لایەنە لەدیراسەتەكەی ئاماژەی بەوەكردووە: (ئەمریكا شانازی بەم ڕێككەوتنە دەكرد بەوەی توانیوویەتی حكومەتێكی غەیرە تائیفی لەعێراق دابمەزرێت. بەڵام واشنتۆن زوو خۆی كێشایەوە لەسەر جێبەجێكردنی ڕێككەوتنەكە، جۆزیف بایدن كە كەسی ڕاسپێردراوە لەئیدارەی ئۆباما بۆ سیاسەتی ئەمریكا لەعێراقدا لەو كاتەوەی پابەندبوون بەڕێكخستن و دابەشكردنی دەسەڵات لەعێراقدا پشتگوێ خراوە، بایدن بۆ ماوەی ساڵێك زیاترە بزرە... لەناو باڵیۆزخانەی ئەمریكا لەبەغدا، بەرپرسانی ئەمریكی لەناو خۆیاندا گلەیی ئەوەیان هەیە كە مالیكی ئەو دابەشكردنەی دەسەڵاتی ڕەتكردۆتەوە كە پێشتر بەڵێنی دابوو، بەڵام بەئاشكرا بێدەنگیان هەڵبژاردووە، تەنانەت لەو كاتەشی كە مالیكی هێزی بەكارهێنا بۆ گرتن و تەنگ پێهەڵچنینی نەیارەكانی، لەحوزەیرانی ڕابردوو كاتێك لەبەغدابووم بۆچی باڵیۆزخانەی ئەمریكا هیچ سەبارەت بەو شاڵاوانە ناڵێت كە دژی دیموكراتی دەكرێن، ئەوان وتیان ئیدارەی ئەمریكا بەشێوەیەكی ئاسایی دیالۆگ لەگەڵ مالیكی سەبارەت بەمافەكانی مرۆڤ دەكات، زیاتر جەخت لەسەر بونیادی پێوەندیەكی ئەمنی لەگەڵ حكومەتی عێراق دەكاتەوە، بەڵام بەچاو پۆشینی لەئیستیبدادی مالیكی ئەوا بەرپرسانی ئەمریكی لەعێراق زەمینەی ئەوەیان خۆشكردووە، ئێستا هیچ سیاسیەك و بەرپرسێكی پایەداری دەوڵەت نییە هەست بەوە نەكات كە مالیكی یاسا پێشێل دەكات و دەوڵەتی خستۆتە خزمەتی بەرژەوەندییەكانی خۆیەوە، مالیكی هێشتا ئەو هێزەی نییە هەموو نەیارەكانی خۆی تەسفیە بكات، بەڵام ئەو لە هەوڵی ئەوەدایە دەسەڵاتی ڕەهای خۆی بچەسپێنێ بەڕێگەی بەكارهێنانی ترس و ترساندن و مەحسوبیەت)، كەواتە لێرەوە و لەبەر ئەوەی بەپێی بۆچوونی نید پاركەر بارودۆخەكە بەم ئاستە گەیشتووە، ئەوا پێویستە بۆ ئەوەی ئاییندەی عێراق لەشەڕ و فەساد و حكومڕانی تاكڕەوی دووربخرێتەوە، پێویستە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و ئەمریكا هەوڵی خۆیان بخەنە گەڕ بۆئەوەی كە لەعێراقدا دەسەڵات دابەش بكرێت و بنەماكانی دیموكراتی بچەسپێنرێت و هەروەها ئەو گرێبەستەی كراوە بۆ ئەوەی فڕۆكەی ئێف 16 بدرێتە عێراق هەڵبوەشێنرێتەوە و مالیكی لەتاكڕەوی دابماڵرێت و ئەو بەندیخانە تایبەتانەی هەیەتی كە هەموویان بەندیخانەكانی سەردەمی ڕژێمی سەدام حوسێنن و بەندیخانەی نهێنن و بۆ ئازار و ئەشكەنجەدانی نەیارانی سیاسیی خۆی بەكاری دەهێنێت، ئاشكرا بكرێن و دابخرێن.
هەڵبژاردنی پێشوەختە
یان گۆڕینی سەرۆك وەزیران
هەرچۆنێك سەیری بارودۆخی سیاسی عێراق دەكەین، بارودۆخەكە لەوە دەرچووە ئومێدیك هەبێت بۆئەوەی چاوەڕێی چارەسەركردنی بكرێت، بۆیە لەم حاڵەتەدا یان ئەوەتا دەبێت پەرلەمان متمانە لەسەرۆك وەزیران بسەنێتەوە و حكومەتێكی تازە پێكبهێنرێتەوە، یانیش ئەوەیە دەبێت پەرلەمان هەڵبووەشێتەوە و هەڵبژاردنی پێشوەختە ئەنجامبدرێت، لەم ساتەوەختدا پەنا بۆ هەر كام لەدوو ڕێگە ببرێت، ئەوا ئاماژەی ئەوەمان دەداتێ كە بارودۆخەكە پێویستی بەگۆڕانكاری هەیە، سەبارەت بەم لایەنە پرۆفیسۆر عامر حەسەن فەیاز ڕاگری كۆلێژی زانستە سیاسییەكان لەزانكۆی بەغدا لەلێدوانێكی تایبەتی بۆ گوڵان بەمجۆرە لەسەر پرۆسەی سیاسیی ئێستا هەڵوەستەی كردو وتی: (دیمەنی سیاسیی ئێستای عێراق ئاراستەیەكی ترسناكی بەخۆیەوە گرتووە، پێشتر لایەنە سیاسییەكانی عێراق بیروبۆچوونیان دیاربوو لەسەر دیموكراتی و دژایەتیكردنی پاشماوەكانی دیكتاتۆری لەعێراقدا، بەڵام ئەمڕۆ خودی پرسە سیاسییەكە كەوتۆتە مەترسیەوە، پێدەچێت چیدیكە لایەنە سیاسییەكان بایەخ بەو دەسكەوتانە نەدەن كە لەدوای 2003ـەوە لەعێراق بەدیهاتوون، ڕاستە ئێستا لەنێوان پێكهاتە سیاسیەكاندا بێ متمانەیی هەیە، بۆیە پیشبینی ئەوە دەكرێت بێ متمانەیی لەنێوان خەڵكی عێراق و تەواو لایەنە سیاسیەكانیش دروست ببێت، هەربۆیە بەڕای من ئەگەر سروشتی پێوەندیی نێوان پێكهاتە سیاسییەكان لەسەر بنەمای ڕكابەری بێت، ئەوە هیچ زەرەر و زیانێكی لێ ناكەوێتەوە، بەڵام وادیارە سروشتی پێوەندییەكان ئاڕاستەیەكی دوژمنایەتی گرتۆتەبەر، بەواتای بۆتە پێوەندییەكی كاولكاری و هەڵبەتە پێوەندیی كاولكاری زیان بەهەموو هاوبەشەكاندا دەگەیەنێت، لەلایەنێكی دیكەوە ئەگەر مەسەلەكە پەیوەست بێت بەسەندنەوەی متمانە لەسەرۆكایەتی ئەنجوومەنی وەزیران دەبینین ئەمڕۆ هەموو لایەنێك پاساوێكی هەیە – كە لەوانەیە لەڕووكەشیدا پەسەند بێت – بۆ ڕووخاندنی لایەنی بەرامبەر، بۆنموونە كاتێك كە مەسەلەی سەندنەوەی متمانە لەسەرۆك وەزیران خرایەڕوو بەهۆی جێبەجێنەكردنی ڕێككەوتنەكەی هەولێر، بەڵام ڕێككەوتنی هەولێر خۆی سەفقەیەكە ئەگەر متمانە لەسەرۆك وەزیران وەربگیرێتەوە، ئەوا ئەمە مانای ئەوەیە بەشێك لەڕێككەوتنەكە بردرا، لەبەر ئەوەی بەپێی ڕێككەوتنی هەولێر مالیكیی بووە بەسەرۆك وەزیران، بۆیە یان دەبێت باسی گۆڕانكاری بەپێی ئەو ماوەیە بكەین كە دانراوە و ماوەكەی چوار ساڵە، دەكرێت لەڕێگەی سەندووقەكانی دەنگدانەوە سزای كەسانی كەمتەرخەم بدرێت، ڕاستە ئەزموون هەن كە تیایدا حكومەت بۆ ساڵێك یان دوو ساڵ لەژێر تاقیكردنەوە بووە و هەڵبەتە هەمووشمان ئەو ڕاستییە دەزانین ئەو حكومەتەی كە پێكهێنرا حكومەتی زۆرینە نەبوو، بەڵكو حكومەتی شەراكەت بوو، هەرچەندە حكومەتی شەراكەت ناسراوە بەعەدالەت بەرامبەر لایەنە سیاسییەكان و لەسەر بنەمای ڕێككەوتنی نێوان لایەنەكاندا پێكهێنراوە، بەڵام حكومەتەكانی شەراكەت و یەكێتی نیشتمانی هەمیشە حكومەتگەلێكی ناسەقامگیرن، لەكاتێكدا حكومەتی زۆرینە كە هەرچەندە لەڕووكەشیدا حكومەتی ناعەدالەتن، بەڵام مایەی وەدیهێنانی سەقامگیریی حكومییە، بەڵام ئایا گەلی عێراقی گەیشتووەتە ئەو ئاستەی كە تیایدا حكومەتی زۆرینە هەرسبكات؟ لێرەدا چەندین بیروبۆچوونی جیاواز هەیە كە هەندێك كەس بانگەشە دەكەن بۆ دەسپێكردن بەكاری دروست لەڕێگەی جێبەجێكردنی دەستوور لەكاتێكدا هەندێك كەسی دیكە بانگەشە دەكەن بۆ پێكهێنانی حكومەتی زۆرینە، لەكاتێكدا لەنێوان 2005 – تاكو 2010دا بوار و توانا هەبوو بۆ پێكهێنانی حكومەتی زۆرینە، بەڵام زۆرینە هەوڵ و كۆششیان هەبوو بۆ پێكهێنانی حكومەتی شەراكەت بەهۆی لەبەرچاوگرتنی بارودۆخەكانی قۆناخی گواستنەوە لەعێراقدا).
بەڵام شێخ جلالەدین سەغیر كە ئەندامی مەكتەبی سیاسیی ئەنجومەنی باڵای ئیسلامیە و یەكێكە لەكەسایەتیە دیارەكانی نێو پرۆسەی سیاسیی عێراق، سەبارەت بەبارودۆخی ئەمڕۆی عێراق پرۆسەكە بەو جۆرە دەبینێت كە مەزندە نەدەكرا بگاتە ئەم ئاستە، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا و لەلێدوانێكی تایبەت بۆ گوڵان سەبارەت بە بارودۆخی ئەمڕۆی عێراق وتی: (مایەی داخە كە گەیشتووینەتە ئەم ئاستە كە تیایدا مەسەلەكان تێكهەڵكێش بوونە، كە دەكرێ ناوی لێ بنرێت بەئاڵۆزترین كێشە كە ڕووبەڕووی پرۆسە سیاسییەكە بۆتەوە، هەرچەندە چارەسەرەكان ئاسانن، بەڵام ئیرادەكان ڕەتیانكردەوە ئاوڕ لەو چارەسەرە ئاسانانە بدەنەوە و زیاتر هەوڵیانداوە بۆ هەڵكشانی قەیرانەكە، كاتێك كە دەڵێم «چارەسەری ئاسان» ئەوە مەبەستم لەوەدایە كە میكانیزمی بەكارهێنراو یاخود ئەو میكانیزمانەی كە پێویستە پیادەبكرێن لەپرۆسەی دەستووری، بریتییە لەگەڕانەوە بۆ دەستوور و بۆ دادگای ئیتیحادی بۆ چارەسەركردنی كێشەكان، بەڵام زۆر بەداخەوە هەموو مەسەلەكان شێوێندراون بەوشێوەیەی كە هەموو مەسەلەكانی زۆر ئاڵۆزكردووە و لەئاكامیشدا گەیشتووینەتە ئەم قەیرانەی ئەمڕۆمان كە من زیاتر ناوی لێ نانێم قەیران، بەڵكو زیاتر پێموایە بۆتە گرێ كوێرەیەك بەوئاستەی كە چارەسەركردنی زەحمەت بووە. هەربۆیە من پێموایە گۆڕانكاری پێویستە لەبەرئەوەی ئەگەر ئەدای سیاسەتمەدارەكانمان باش بوایە، ئەوە هەرگیز نەدەگەیشتینە ئەمڕۆمان، بۆیە لەئاكامدا هەر دەبێ گۆڕانكاری ڕووبدات بەڵام ئەو كێشەیەی كە لەسەرەتادا ئاماژەمپێكرد بەئاسان ئێستا ئاماژەی پێدەكەم وەكو كێشەیەكی ئاڵۆز، كێشەكەیش لەوەدایە كە دەستوور چەند بژاردنێكی ئاسانی فەراهەم كردووە، بەڵام ئێمە مەسەلەكانمان بەتەواوەتی لەسەر خۆمان ئاڵۆز كردووە، هەربۆ نموونە دادگای ئیتیحادی بەسیاسەتكراوە و ئەوە شتێكی ڕوون و ئاشكرایە كە دادگای ئیتیحادی یەكێك بوو لەتوخمە سەرەكییەكانی یەكلاكردنەوەی ناكۆكییەكان، بەڵام پاش ئەوەی بەسیاسەتكرا و دەستێوەردانی تیا ئەنجامدرا، ئەوە بەكەڵكی ئەوە نەما چیتر ببێت بەمیكانیزمێك بۆ یەكلاكردنەوەی ناكۆكییەكان، ئەگەریش هات و وڵات هیچ میكانیزمێكی نەبوو بۆ یەكلاكردنەوەی ناكۆكییەكان ئەوە ئەوكات مەسەلەكان لەو وڵاتەدا زۆر تێكهەڵكێش و ئاڵۆز دەبن، سەبارەت بەلایەنەكانی دیكە تەنانەت گەر لەڕووی بەسیاسەتكردنی دادگا بێت یان لەڕووی تاكڕەوی لەدەسەڵات یان لەڕووی خراپی بەكارهێنانی پارەكانی دەوڵەت یان نەوتی دەوڵەت ...و تاد. ئەوە ئەم هەموو مەسەلانە دەرهاوێشتەن و پاش كێشە سەرەكییەكە دەردەكەون و كێشە سەرەكییەكە بریتییە لەوەی كە تەجاوز هەیە لەسەر سنوورە دەستوورییەكان، بەواتای دەستوور دادگای ئیتیحادیی دامەزراندووە بۆئەوەی یەكلاكەرەوە بێت، بەڵام دەبینین بەشێوەیەك بارەكە هەڵكشاوە كە هیچ لایەنێك خۆی ناكات بە بەشێك لەیەكلاكردنەوەی ناكۆكییەكان، هەربۆیە ئێمە دوو بژاردنمان لەپێشە: یان ئەوەیە بگەڕێینەوە بۆ سەرەتا و بۆ ئەو شتانەی كە لەسەریان ڕێككەوتین و بگەڕێینەوە بۆ دەسپێك و بەسفركردنی قەیرانەكان، یانیش ئەوەیە بگەڕێینەوە بۆ میكانیزمەكانی دەستوور و هەڵبەتە ئەمەیش وەدیدەهێندرێت لەڕێگەی چارەسەركردنی كێشەی دادگای ئیتیحادی و دووبارە هەڵبژاردنەوەی بەوشێوەیەی كە هەمووان پەسەندی بكەن، بۆیە پاش ئەوەی هەموو لایەنەكان متمانەی پێ بكەن ئەوكات بەڕای من دەكرێ دادگای ئیتیحادی یەكلاكەرەوە بێت، بژاردنی سێیەم پەرتەوازەپێكردنی عێراقە، بەداخەوە ئەمڕۆ ئیرادە هەیە بۆ لێكهەڵوەشاندەوەی عێراق تەنانەت گەر ئەو حەزەشیان نەدركێنن، ئەگەر نا چ واتایەك هەیە لەپشت ئەو قەیرانانەی كە هیچ ڕۆژێك نییە كە تیایدا سەقامگیر بێت و هەر كاتێك كە كەمێك هێوریی بەخۆیەوە بینێ ئەوە بۆ ڕۆژی دواتر ئاڵۆزیی زیاتر بەخۆیەوە دەبینێت.. من هەر لەسەرەتای قەیرانەكانەوە هاووڵاتیانم ئاگادار كردووەتەوە كە هیچ شوێنێكیان نییە لەقەیرانەكان لەبەرئەوەی ململانێ و ڕكابەرییەكان تەنیا بۆ وەدەستهێنانی پشك و بەرژەوەندییە و زۆربەی ئەو درووشمانە دۆرن كە لەمیانی قەیرانەكاندا بەرزدەكرێنەوە، بەڵكو با لێرەدا كەس بەدوورنەخەمەوە لەمڕووەوە، هیچ گومانێك لەوەدا نییە كە گۆڕانكاری و چاكسازی خواستی هاووڵاتیانە، بەڵام ئەوە 3 ساڵە سیاسەتوانەكان ململانێ دەكەن، ململانێ لەسەر چی دەكەن؟ سیاسەتوانەكان بەهیچ شێوەیەك ململانێیان نەبووە لەسەر هاووڵاتیان یان لەسەر بەرژەوەندییەكانی وڵات یان دابینكردنی خزمەتگوزارییەكان و بونیادنانەوەی عێراق و تەنانەت لەسەر پاراستنی یەكپارچەیی عێراق-یش ململانێیان نەبووە، بەڵكو هەموو ململانێكانیان لەسەر بنەمای پشكی من و پشكی تۆ بووە و كێ سەرەتا وەریگرێت و كێ دوایین كەس دەستكەوتی هەبێت، بێگومان ئەم مەسەلانە دوورن لەتێگەیشتنی هاووڵاتی و هاووڵاتیان بژاردنیان لەبەردەمدا هەیە و بژاردنەكەیان بریتییە لەپرۆسەكانی هەڵبژاردن كە لەڕێگەیدا دەتوانن دیمەنە سیاسییەكە بگۆڕن)).
لەم بارودۆخەدا كەوەك شیخ جەلالەدین ئاماژەی پێكرد شتیكی ئەوتۆ نەماوە پەنای بۆ بردرێت، پرسیار ئەوەیە ئایا مەرجەعە ئایینیەكانی شیعە لەم بارودۆخە چ ڕۆڵێك دەگێڕین؟ بۆ ئەم ڕاپۆرتە ئەم پرسیارەمان ئاراستەی ئەسعەد تركی سەرۆكی دامەزراوەی سەدرەین كردوو و بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكەی گوڵانی دایەوە:(من لەیەكێك لەنووسینەكانمدا ئاماژەم بەوەكردووە كە ئەمڕۆ مەرجەعییەتی ئایینی لەبەردەم ژمارەیەك بژاردندایە لەڕووی مامەڵەكردنی لەگەڵ گەل و تواناكانی و پێكهاتەكانی و هەروەها لەگەڵ سەركردە سیاسییەكانیش: یەكەم: یان ئەوەیە مەرجەعییەتی ئایینی بەهیچ شێوەیەك دەستێوەردان لەپرۆسەی سیاسی و كاروباری گشتی نەكات، ئەمەش لەڕووی فیكری ئیسلامییەوە دانپێنانە بەوەی پیاوانی ئایینی ناتوانن ڕابەڕایەتی مرۆڤایەتی و كۆمەڵگە بكەن و خۆشكردنی بوارە لەبەردەم لایەنەكانی دیكە، بژاردنی دووەم بریتییە لەدەستنیشانكردنی ناونیشانێكی سیاسیی یەكگرتوو و هەڵبەتە ئەمەیش پێگە مێژووییەكەی دەشێوێنێت، بژاردنی سێیەم بریتییە لە لەخۆگرتنی هەمووان لەژێر ناونیشانی چاودێریی باوكانە بۆ هەمووان و یەكڕیزی لەنێوان هەموو لایەنەكان بێگومان ئەمەیش پێگە نموونەییەكەی دەشێوێنێت بەو ئیعتوبارەی كە پێویستە بنەما و میكانیزمەكان دابنێت بۆ هەندێك لەو ناونیشانەی كە لەگەڵیدا دەگونجێت بەهۆی جیاوازیی ئایدیۆلۆژییەتەكان، بژاردنی چوارەم ئەوەیە كە ماوە بۆ ماوە دەستێوەردانی هەبێت كاتێك كە مەرجەعییەتی ئاییینی بەپێویستی بزانێت دەستێوەردان بكات یانیش ئەوكاتەی كە تیایدا سەركردایەتییە سیاسییەكان داوای دەستێوەردانی لێ بكەن، بەڵام كاتێك كە مەرجەعە ئایینییەكان بانگەشەیان كرد بۆ دابینكردنی خزمەتگوزارییەكان بۆ گەلی عێراقی و بۆ تەرشیقكردنی حكومەت و كاتێك كە داوایانكرد بۆ داگرتنی ژمارەی نوێنەرەكانی سەرۆكایەتی كۆمار ئەوە بوو ژمارەیەك لەسەركردە ئیسلامییەكان هەڵستان بەپشتگوێخستنی داواكاری و ڕێنماییەكانی مەرجەعییەتی ئایینی و كورسییەكانی خۆیان پاراست، هەربۆیە و لەئاكامدا مەرجەعییەتی ئایینی دەرگایان داخست لەڕووی هەموو سەركردە سیاسییەكان، بەڵام پێویستە ئەو ڕاستییە لەیادنەكەین كە ئەمڕۆ تاڕادەیەك دەسەڵات و نفوزی مەرجەعییەتی ئایینی لاوازبووە لەبەرئەوەی ڕێژەی بەشداربوون لەدوایین پرۆسەی هەڵبژاردندا لە%50 بوو بەواتای نیوەی لایەنگران و دڵسۆزەكانی مەرجەعییەتی ئایینی دەنگیان نەدا كە پێچەوانە بوو لەگەڵ هەڵبژاردنەكانی یەكەم و دەنگدان لەسەر دەستوور، هەربۆیە من پێموایە كە پێویستە مەرجەعییەتی ئایینی هەڵوێستی توند و یەكلاكەرەوەی هەبێت و دەرگاكان بكاتەوە و قسەی خۆی بكات لەم كەشوهەوا گرژەدا لەبەرئەوەی زۆربەی هاووڵاتیان بێئاگان لەو ناونیشانە سیاسییانەی كە ئەمڕۆ لەگۆڕەپانی سیاسیدا هەن، بەڵكو هەر بەو ناونیشانە ڕۆیشتوونە كە لەڕێگەیدا گەلی عێراقی گوزارشتی كردووە لەناسنامە قەولەكەی لەفكر و عەقیدەكەی و لەزۆربەی بۆنەكانیشدا تەنانەت گەر لەسەر قۆناغەكانی محمد باقر سەدر یان ڕاپەڕینە شەعبانییە پیرۆزەكە یانیش لەقۆناغی شەهید سەدر-ی دووەم. بۆیە لەم قۆناخەدا پێموایە بەشێكی بەرپرسیارەتییەكان دەكەوێتە ئەستۆی هاووڵاتیان، بەڵام بەڕاشكاوەیی دەیڵێم كە بەرپرسیارەتییە سەرەكییەكە لەئەستۆی مەرجەعییەتی ئایینییە لەعێراق لەبەرئەوەی مەرجەعییەتی ئایینی یەكەم و دوایین پێشەنگ بووە، هەروەها لەسەر وتار و فرمانەكانی مەرجەعییەتی ئایینی بنەماكان و بڕبڕەی پشتی پرۆسە سیاسییەكە بونیادنرا و ئەو كەسانە دەستنیشانكران تەنانەت كە پێشتر هیچ بوونێكیان نەبووە لەشەقامی عێراقی، هەربۆیە پێموایە كە چارەسەركردنی ئەم هەموو كێشە و ئیشكالییەتانە لە3 شتدایە: یەكەم دامەزراندنی سیستەمێكی هەڵبژاردن كە مۆدێرن بێت و گوزارشتكار بێت لەواقیعی جەماوەر لەسەر شەقامی عێراقی، دووەم: هەڵكشان هەیە لەپۆست و دەسەڵاتەكانی كاربەدەستەكانی حكومەت، بۆیە دەبینین نزیكەی 10 كەسایەتی هەن بەڵام تەنیا 3 پۆستی سیادی هەیە، بۆیە چارەسەركردنی ئەم كێشەیە بریتییە لەگۆڕینی شێوەی سیستەمی حوكمڕانی بۆ سەرۆكایەتی نەك پەرلەمانی بۆئەوەی جەمسەرەكان ڕكابەریی یەكتری بكەن لەسەر یەك پۆست و ئەوكات بڕیارەكە دەكەوێتە دەست گەلی عێراقی و ئارەزووی خۆی دەبێت متمانە بەكێ ببەخشێت، چارەسەری سێیەم بریتییە لە هەنگاونان بەرەو پێكهێنانی حكومەتی زۆرینەی سیاسی و بوونی لایەنەكانی دیكە بەئۆپۆزسیۆن، بەڵام بەو مەرجەی دوو شت ڕەخسابن بۆ وەدیهێنانی ئەم ئاڕاستەیە، یەكەمیان: یەكسانی لەڕووی ئیمتیازاتە ماددی و مەعنەوەییەكان لەنێوان لایەنی دەسەڵاتدار لەدەسەڵاتی جێبەجێكاری لەگەڵ لایەنی ئۆپۆزسیۆن لەدەسەڵاتی یاسادانان، لایەنی دووەم لەپێكهێنانی حكومەتی زۆرینەی سیاسی بریتییە لەوەی كە پێویستە قەوارەی ئۆپۆزسیۆن لەپەرلەمان هەڵستێت بەدەستنیشانكردنی لیژنەكانی چاودێری و سەرپەرشتی بۆ هەموو وەزارەتێكدا لەپێناو سەرپەرشتیكردنی شێوازی ئەدای قەوارە پەرلەمانییە حوكمڕانەكە)).