سەرۆك وەزیرانی ئێستا فیدرالیزم كە مانای یەكێتی ئارەزوومەندایە بەجیابوونەوە تێبگات، ئەوا دەبێت ڕێگە لەو ڕێگە چارانەی دی نەگیرێت كە كورد پەنای بۆ دەبات
لەدوای ڕووخانی دیواری بەرلین و هەڵوەشانەوەی یەكێتی سۆڤیەتی پێشان، جیهان پێی نایە قۆناخێكی نوێ بەوەی سیستمێكی نوێی ڕاگەیاندووە(New World Order)، ئەم سیستمە نوێیە بەئاستێك جێگەی ئومێدی هەموو جیهان بوو، كە مەزندە دەكرا قۆناخێكی نوێ دەست پێبكات و چیدیكە سەروەریی دەوڵەت بەو ئاستە پیرۆز نەبێت كە دەوڵەتان گەل و نەتەوەكانی خۆیان كۆمەڵكوژ و ژینۆساید بكەن و جیهانیش بێدەنگ بێت، هەروەها مەزندە دەكرا جیهانێك دروست بێت چیدیكە چەوسانەوەی نەتەوەیی و ئیتنی و ئایینی تێدا نەبێت و گەورەترین سەرمایە ڕێزگرتن بێت لەماف و كەرامەتی مرۆڤ، ئەم مەزەندانە لەئاستێكدا بوون، چۆن هیگل دوای شۆڕشی فەرەنسا چەمكی كۆتایی مێژووی ڕاگەیاند، بەهەمان شێوە دوای ڕووخانی دیواری بەرلینیش فرانسیس فۆكۆیاما لەتوێژینەوە بەناوبانگەكەیدا كە لەگۆڤاری فۆرین ئەفێرز بڵاوی كردەوە جارێكی دیكە چەمكی كۆتایی مێژووی ڕاگەیاندەوە، بەڵام پرسیار ئەوەیە ئایا بەچ مانایەك چەمكی كۆتایی مێژوو ڕاگەیەنرایەوە؟ پێش ئەوەی وەڵامی ئەم پرسیارە بدەینەوە گرنگە خوێنەر ئەوە بزانێت، ئەم ڕاپۆرتە پشتگیری چەمكی كۆتایی مێژوویی ناكات و پێییوایە هێشتا مێژووی شەڕ و چەوسانەوە هەر بەردەوامە، بەڵام لەهەمانكاتیشدا ناشمانەوێت بچینە ناو ئەو كێشمە كێشەی بۆچی ڕاگەیاندنی ئەم چەمكە لەدوای دوو ڕووداوی گەورەی وەك شۆڕشی فەرەنسا و ڕووخانی دیواری بەرلین، بەو ئاستی گەورەیی دوو ڕووداوەكە ڕاست دەرنەچوون، بەڵكو دێینەوە سەر وەڵامی پرسیارەكەی خۆمان و دەپرسین؛ ئایا ڕاگەیاندنی چەمكی كۆتایی مێژوو بەچ مانایەك بووە و بەچ ئومێدیك ئەو چەمكە بەكار هاتووە؟ بۆ ئەوەی لەمانای ئەم چەمكە تێبگەین، ئەوا هەڵوەستەیەكی كورت لەسەر واقیعی پێش بەرپابوونی شۆڕشی فەرەنسا و پێش ڕووخانی دیواری بەرلین دەكەین:
1- پێش بەرپابوونی شۆڕشی فەرەنسا، چەمكی دەسەڵات و دەوڵەت بەڕێوەبردن، قۆرخكرابوو بۆ پادشا و كەنیسە، ڕۆشنبیران و بیرمەندان لەدەوڵەتانی خۆیان یاساخ بوون، بۆیە كاتێك بیری بیرمەندان بووە بنەما بۆ ئەم شۆڕشە و ڕێزگرتن لەمافەكانی مرۆڤ كە بەدروشمی (برایەتی و یەكسانی و ئازادی) لەدروشمی شۆڕشی فەرەنسا ڕەنگیدابۆوە، جۆرێك لەوەرچەرخان لەچۆنیەتی بەڕێوەبردنی دەوڵەت و مانای دەسەڵات لەدەوڵەتدا هاتە ئاراوە، ئەو شۆڕشە ئامانجی ئەوەبوو لەسەر بنەمای لیبرالیزم و دابەشكردنی دەسەڵات دووبارە فەرەنسا بونیاد بنێتەوە(كە دواتر شۆڕشەكە لەئامانجەكانی خۆی لایدا)، بۆیە كاتێك هیگل شۆڕشی فەرەنسای بەكۆتایی مێژوو ناوبرد، بەو مانایە چەمكی كۆتایی مێژووی بەكارهێنا، كە ئیتر مێژووی شەڕ لەچوارچێوەی دەوڵەتی لیبرالیزم كۆتایی دێت و مێژوو دەبێتە پاراستنی ئازادی و كەرامەتی مرۆڤ، بەڵام ئەم مێژووە(واتە مێژووی شەڕ) كۆتایی نەهات و ئاشتی هەمیشەیی لەجیهاندا دروست نەبوو.
2- بەهەمان شێوە لەپێش ڕووخانی دیواری بەرلینیش، جیهان دابەش ببوو بەسەر دوو بلۆكدا، كە یەكێكیان بلۆكی سۆڤیەتی پێشان بوو كە پێیان دەگوت بلۆكی ڕۆژهەڵات، بلۆكی دووەمیان ئەمریكا سەركردایەتی دەكرد كە پێیان دەگوت بلۆكی ڕۆژئاوا، ئەم دوو بلۆكە دوو تێڕوانینی زۆر جیاوازیان بۆ دەسەڵات و بەڕێوەبردنی دەوڵەت هەبوو، بلۆكی سەر بەسۆڤیەت هەتا پێش بیرۆستریكاكەی گۆرباچۆف، پێیان وابوو دیكتاتۆریەتی پرۆلیتاریا دەبێتە دوا وێستگەی مرۆڤایەتی بۆ گەیشتن بەدادپەروەریی و ئازادی، هەرچی بلۆكی ڕۆژئاوا بوو، پێیان وابوو دیموكراتی لیبرالی و بازاڕی ئازاد زەمینە بۆ ئازادی و دادپەروەریی و ڕێزگرتنی كەرامەتی مرۆڤ دیاری دەكات، ئەوجا لەبەر ئەوەی پێش ڕووخانی دیواری بەرلین بیرۆستریكای گۆرباچۆف، ئەو زەمینەیەی لەبار كردبوو، كە شێوازی سیستمی حكومڕانی بلۆكی سۆشیالیستی شكستی هێناوە لەئامانجەكەی و پێویستی بە بەخۆداچوونەوە هەیە، بۆیە ڕووخانی دیواری بەرلین، وەك ڕاگەیاندنی سەركەوتنی بیروبۆچوونی لیبرال دیموكراتی بەسەر سیستمی سۆسیالیستی ڕەنگیدایەوە، ئەم ڕەنگدانەوەیە لەفیكری فرانسیس فۆكۆیامادا جارێكی دیكە بەو جۆرە ئاماژەی بۆ كرایەوە كە سەرەنجام مرۆڤایەتی گەیشتەوە ئەو قەناعەتەی كە تەنیا یەك ڕێگە بۆ ئازادی و ڕێزگرتن لەكەرامەتی مرۆڤ بوونی هەیە، ئەویش سیستمی دیموكراتی لیبرالیە، ئەوجا لەبەر ئەوەشی سیستمی لیبرالی و پاشان لیبرال دیموكراتی، نموونەی زیندووی بۆ خۆشگوزەرانی و ئازادی و ڕێزگرتن لەمافەكانی مرۆڤ هەیە، ئەوا لەدوای ڕووخانی دیواری بەرلینەوە بەدەوڵەتانی بلۆكی ڕۆژهەڵاتیشەوە، جیهان هەمووی لەسەر شێوازی لیبرال دیموكراتی بەڕێوەبردنی دەوڵەت و دەسەڵات پێناسە دەكاتەوە و ئامانجی تێكڕای مرۆڤایەتی دەبێتە پاراستنی ئازادی و كەرامەتی مرۆڤ و مێژووی شەڕ كۆتایی دێت و ئاشتی هەمیشەیی دەست پێدەكات.
لەم دوو ئاماژە كورتەدا بۆ چەمكی كۆتایی مێژوو، بەسەدان پرسیار سەرهەڵدەدەن، كە هەموویان لەپرسیارە سەرەكیەكەدا خۆیان بەرجەستە دەكەنەوە، ئایا بۆ دوای ڕووخانی دیواری بەرلین و هەڵوەشانەوەی یەكێتی سۆڤیەت و ڕاگەیاندنی سیستمی نوێی جیهان، مێژووی شەڕ كۆتایی نەهات و ئاشتی هەمیشەیی دەستی پێنەكرد؟
لەدوای ڕووخانی دیواری بەرلینەوە، وەڵامی ئەم پرسیارە لای زۆربەی بیرمەندان، وەك جۆرێك لە سەرچیخچوونی فۆكۆیاما دەخوێنرێتەوە، سەرچیخچوونەكەش لەسەر ئەوە نییە كە سیستمی لیبرال دیموكراتی ئەو توانایەی نییە دەوڵەتی خۆشگوزەران و ئازاد بەرهەم بێنیت و دەوڵەتەكان لەگەڵ یەكتری شەڕ نەكەن، بەڵكو سەرچیخچوونەكە لەو خاڵەیەدا بۆچی مرۆڤایەتی یان سیاسەتمەدار و دەسەڵاتدارانی نێو دەوڵەتەكان ناگەنە ئەو قەناعەتەی زەمینە بۆ فەراهەمكردن و پیادەكردنی ئەو سیستمە دروست بكەن؟ ئەم پرسیارە بەرەو ئەوەمان دەبات بڵێین، ئەوەی لەدوای ڕووخانی دیواری بەرلین چاوەڕێی دەكرا و بانگەشەی بۆ دەكرا، نەك هەر نەهاتە دی، بەڵكو پێچەوانەكەی هاتەدی، كە ئەویش بەرپابوونی شەڕێكی خوێناوی ئەوتۆ بوو لەوڵاتانی بلۆكی سۆشیالیستی پێشوو كە گەیشتە ئەوەی كۆمەڵكوژی و جینۆساید بەخۆیەوە ببێنیت، ئەمەش نەك هەر كارەساتی بەسەر ئەو گەل و نەتەوانە هێنا كە دوای ڕووخانی دیواری بەرلین هیوای سەربەخۆییان هەبوو، بەڵكو زۆر لەبیرمەندانی تووشی هێدمە كرد كە دوای ئەو ڕووداوە گەوەرەیە هیشتا كۆمەڵكوژی و ژینۆساید لەسەر ناسنامەی نەتەوەیی بەردەوام بێت، لەمەش خراپتر دوای نزیكەی 12 ساڵ بەسەر ڕووخانی دیواری بەرلیندا، تیرۆر وەك گەورەترین هەڕەشە بۆ سەر ئازادی مرۆڤایەتی خۆی دەرخست و لەتەقاندنەوەی هەردوو باڵەخانەی سەنتەری بازرگانی جیهانی ئەم مەترسیەی بەئاشكرا ڕاگەیاند و جۆرێك لەپێكدادانی شارستانیەكانی پیشاندا، بۆیە لەبەردەم بارودۆخە ئاڵۆزەی دوای ڕووخانی دیواری بەرلین هاتە ئاراوە پرسیار ئەوەیە هۆكاری سەرەكی بۆ دروست بوونی ئەم بارودۆخە چییە؟ لەوانەیە باشترین وەڵام بۆ ئەم پرسیارە دوای نزیكەی چارەكە سەدەیەك بەسەر ڕووداوی ڕووخانی دیواری بەرلین لەچەند خاڵێكدا خۆی بەرجەستە بكات:
یەكەم: لەدوای ڕووخانی دیواری بەرلین، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی تەنیا پشتگیری هەڵوەشانەوەی یەكێتی سۆڤیەتی پێشانی كرد، تەنانەت لەناوچەی بەلكان بۆ پاراستنی یەكپارچەیی یوگوسلافیای پیشوو، بواریدا میلۆسڤیچ لەبۆسنا و هەرزەگۆڤینیا و كۆسۆڤۆ كۆمەڵكوژی و ژینۆساید بەرپا بكات. ئەمەش وەك ئەوەی تەنیا كێشەكانی جیهان نەخشەی سیاسیی یەكێتی سۆڤیەتی پێشان بووبێت.
دووەم: لەبەر ئەوەی شەڕی سارد بەبێ جەنگی گەورە كۆتایی هات، ڕۆژئاوا هەوڵیدا پارێزگاری بەنەخشەی سیاسیی جیهانەوە بكات، ڕوسیا و چین وەك دوو دەوڵەتی گەورەی نوێنەری بلۆكی ڕۆژهەڵات وەك خۆیان وەك دوو ئەندامی هەمیشەیی ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی مانەوە، ئەمەش مانای ئەوەیە سیستمی نوێی جیهان تەنیا گۆڕانكاری لەسەر ئاستی باڵادەستبوونی ئەمریكا بەسەر جیهاندا دروست كردو، هێزی هاوپەیمانی باكووری ئەتڵەسی(ناتۆ) كەوەك هێزیك بۆ بەرپەچدانەوەی بلۆكی ڕۆژهەڵات دامەزرابوو، نەیتوانی لەدوای ڕووخانی دیواری بەرلین وەك هێزیك بۆ چەسپاندنی ئاشتی و دیموكراتی ڕۆڵی خۆی وەك پێویست ببینێت، ئەمە لەگەڵ ئەوەی هێزەكانی ناتۆ بەشداری ئەفغانستان و هێرشەكانی سەر لیبیا و بەشداریان لەچەندین كێشەی دیكە كردووە، بەڵام دەوڵەتانی ئەندام لەناتۆ هەموویان یەك هەڵوێستیان نەبووە.
سێهەم: لەسەرەتای دوای ڕووخانی دیواری بەرلین و ڕاگەیاندنی سیستمی نوێی جیهان، مەزندە دەكرا سیاسەتی نێودەوڵەتی بەو جۆرە بێت بوار نەدرێت گەل و نەتەوە جیاوازەكان، ئەو گەل و نەتەوانەی كە بەزۆر بەدەوڵەتانی دیكەوە لكێنراون، چیدیكە بەزۆر نەهێڵرێنەوە، بەڵام نەك هەر ئەمە نەكرا، بەڵكو سیستمی نوێی جیهان بوو جارێكی دیكە جەختی لەسەر یەكپارچەیی وڵاتە بەزۆر دروستكراوەكان كردەوە، لەحاڵەتێكی زۆر دەگمەندا نەبێت كە جیابوونەوەی كۆماری چیك و سلۆفاكیا بوو، كە ئەویش حاڵەتێكی تایبەتی بوو، لەحاڵەتەكانی دیكەدا، وەك كێشەی كورد و كشمیر و ئەمازیغیەكان و پۆلیساریۆ، هێشتا ئەم كێشانە بەهەڵواسراوی ماونەتەوە.
سیستمی نوێی جیهان و
فەرزكردنی چارەسەری فیدرالیزم بەسەر نەتەوە بێ دەوڵەتەكاندا
ڕاستیەك كە ڕووخانی دیواری بەرلین پیشانی جیهانیدا، شكستهێنانی تەجرەبەی فیدرالیزم بوو وەك چارەسەرێك بۆ كێشەی نەتەوەكان، ئەوەی سەلماند چارەسەری فیدرالیزم نەك كێشەی نەتەوەكان چارەسەر ناكات، بەڵكو خواستی نەتەوەكان بۆ ئازادی و سەربەخۆیی سەركوت دەكات، ئەم دیاردەی شكستهێنانی فیدرالیزم لەو وڵاتانە زیاتر دەردەكەوێت، كە سیستمی حكومڕانی وڵات دوورە لەسیستمی دیموكراتی لیبرالی، بەڵام وێڕای ئەمانەش هاوكات لەگەڵ ڕووخانی دیواری بەرلین لەبری ئەوەی ڕۆژئاوا بیر لەچارەسەرێكی دیكە لەبەرچاو بگرێت، هەمان ڕێگەچارەی دووبارە كردەوە و سوودی لە ئەزموونە شكستەكان وەرنەگرت، كە دەكرێت بەمجۆرە ئاماژەیان پێبكەین:
1- لەدوای ڕووخانی دیواری بەرلین دەركەوت كە فیدرالیزمی یەكێتی سۆڤیەتی پێشان و یوگسلافیای پێشوو و چیكۆ سلۆفاكیا، شكستی هێنا، دووبارە ئەو گومانانەی ڕیفرێشكردەوە كە فیدرالی فرە نەتەوەیی هەمووكات لەبارێكی ناسەقامگیر و شلۆقدا دەبێت.
2- دەركەوت تەنانەت فیدرالیزمی بەلجیكاش كە بەیەكێك لەئەزموونە سەركەوتووەكانی فیدرالیزم پێناسە دەكرێت، نەیتوانیووە بەتەواوەتی كێشەی نەتەوەكانی ئەو وڵاتە چارەسەر بكات.
3- دەركەوت فیدرالیزمی كەندا نەیتوانیووە هەستی سەربەخۆیی لای هاووڵاتیانی كویبیك خامۆش بكات، لەناوەڕاستی نەوەدەكان كە بیل كلینتۆن خۆی سەردانی كەنەدای كرد، كار گەیشتبووە ئەوەی كە مەزندە بكرێت كویبیكەكان دەنگ بۆ سەربەخۆیی دەدەن.
4- تایوان دەوڵەتێكە لەساڵی 1949وە پێوەندی بەچینەوە نەماوە و هەتا ساڵی 1971 ئەندامی نەتەوە یەكگرتووەكان بووە، بەڵام كێشەكە لەوەدایە دوای 63 لەسەربەخۆیی هێشتا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ئەوە بەچارەسەر دەزانێت تایوان ببێتەوە بە بەشێك لەكۆماری چین. ئەمە لەكاتێكدا هەموو دنیا پێشكەوتنەكانی تایوان دەبینن و بارودۆخی چینیش دەبینن.
ئەوەی جێگەی تێڕامان و هەڵوەستە كردنە و وێڕای هەموو ئەم كێشانەی دەبینرێن و هەستیان پێدەكرێت، كەچی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دوای ڕووخانی ڕژێمە تۆتالیار و دیكتاتۆرەكان بۆ ڕێكخستنی دەوڵەتی فرەنەتەوە پەنا بۆ فیدرالیزم دەبات، بەڵام زۆر جار ئەم فەرزكردنەی فیدرالیزم كارەساتی بەئاستی ژینۆساید لێكەوتۆتەوە، هەر بۆ نموونە:
* هێزی نێودەوڵەتی لەنەوەدەكانی سەدەی ڕابردوو شێوازی فیدرالیزمی پەسەند كرد بۆ ڕێكخستنەوەی بۆسنیا و هەرزەگۆڤینیا و كۆسۆڤۆ و مونتینگرۆ بۆ هێشتنەوەی یوگسلافیای پێشوو بەیەكپارچەیی، بەڵام لەگەڵ ئەوەی یەكپارچەیی یوگسلافیا نەپارێزرا، لەهەمانكاتدا لەو وڵاتە كارەساتی مرۆیی بەئاستی ژینۆساید و كۆمەڵكوژی ڕوویدا.
* بۆ هێشتنەوەی ئەوەی لەیەكێتی سۆڤیەت مابۆەوە، ڕوسیا پەنای بۆ فیدرالیزم برد، بەڵام ڕوسیامان بینی چۆن بۆ پاراستنی یەكپارچەیی خاكەكەی و ڕێگرتن لەسەربەخۆیی چۆن ڕەفتاری لەگەڵ نەتەوە جیاوازەكانی ناو ڕوسیای فیدرالی كرد.
* لەساڵی 2003یش ئەمریكا دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس و سەدام، ئەمریكا فیدرالیزمی بۆ عێراق پێشنیاركردووە، بەڵام ئەوە 9 ساڵ بەسەر ئەو پێشنیارە تێدەپەڕێت، هێشتا عێراق نەك نەبۆتە دەوڵەتێكی فیدرالی، خەریكە جارێكی دیكە دیكتاتۆریەت سەرهەڵدەداتەوە. هەروەها پێشنیاریش هەیە بەهەمان شێوە سۆماڵ و سریلانكا ڕێكبخرێنەوە.
ئەم پێشنیارانەی لەماوەی 20 ساڵی ڕابردوو بۆ چارەسەركردنی كێشەی نەتەوە بێ دەوڵەتەكان خراونەتەڕوو نەك نەیتوانیووە كێشەكان چارەسەر بكات، بەڵكو كێشەكانی ئالۆزتر كردووە، سەبارەت بەم لایەنە پرسیارمان لەپرۆفیسۆر تریستیان مابری كرد، ئوستادی پێوەندییە نێودەوڵەتیەكان لەزانكۆی بەگری نیشتمانی و تایبەتمەند لەسەر كێشەی ناشنالیزم و ناسنامە لەئۆراسیا و باشووری ئاسیا، لەمبارەوە بەمجۆرە بۆ گوڵان هاتە ئاخاوتن و وتی:(ڕاستە گروپە نەتەوەییەكان لەدەوڵەتە گەورەكاندا بەدەگمەن پشتیوانی دەكرێن لەلایەن كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیەوە بۆ سەربەخۆیی، لەبەر ئەوەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی پێكهاتووە لەدەوڵەتان، واتە كاتێك كێشەیەكی وەك باشووری سوودان یاخود سۆماڵ و كۆسۆڤۆ دێتەئاراوە، ئەوا هێزە گەورەكان بەبیرۆكەیەكی باشی نازانن-ئەو نەتەوانە- سەربەخۆیی بەدەست بهێنن، لەبەر ئەوەی ئەمە دەبێتەهۆی تێكدانی سیاسەت لەسەر ئاستی دەوڵەتەكان. بەڵام كاتێك نەتەوەكان سەركەوتوو دەبن لەبەدەستهێنانی سەربەخۆییدا، ئەوا بەزۆری هێزە گەورەكان پێرۆزباییان لێدەكەن و پێشوازیان لێدەكەن بۆ ناو كۆمەڵگەكەیان. بۆ نموونە دوای سەربەخۆیی كۆسۆڤۆ ئەمریكا وتی شتێكی مەزنە و ئێمە ئیعتیرافی پێدەكەین، ئەگەرچی سربیا و ڕوسیا ئیعتیرافیان پێنەكرد، هەروەها كاتێك باشووری سوودان سەربەخۆیی بەدەستهێنا ئەمریكا پێی وتن بەخێربێن بۆ نێو جیهان، لەبەر ئەوە مەسەلەكە بەشێوەیەكە كە پێش سەربەخۆیی پشتیوانی بەدەستناهێنن، بەڵام دوای سەربەخۆییەكە پاڵپشتی دەكرێن. لێرەدا دەبێت دەبێت ئاماژە بەدوو شت بكەین، یەكەمیان ئەوەیە سیستمی دەوڵەت و كێشەی كەمینە نەتەوەییەكان بۆ ڕۆژگاری پێش شەڕی سارد دەگەڕێتەوە و بۆ سەردەمی كۆڵۆنیاڵی، بۆ نموونە كۆڵۆنیاڵی بەریتانیا و فەڕەنسی و ڕوسی و تەنانەت چینیش. دووەمیان هەڵوێستەكە لەئاست ئەم كێشەیەدا لاوازە، لەبەر ئەوەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەچەندین دەوڵەت پێكهاتووە، كە ڕەنگە چارەسەركردنی كێشەی ئەو نەتەوانە ئەوەبێت خۆیان بڕیار لەچارەنووسی خۆیان بدەن. ئەویش لەبەر ئەوەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی كۆمەڵگەی دەوڵەتانە، بۆ نموونە سوودان سەركوتكاری لەگەڵ دارفوردا، بەڵام ئەگەر تۆ تەحەددای سوودان بكەیت، ئەوا تۆ تەحەددای جامیعەی عەرەبی دەكەیت و ئەو كاتە دووچاری كێشە دەبیتەوە لەگەڵ هەموو وڵاتانی عەرەبیدا، هەروەها لەبەر ئەوەی ڕوسیا پشتگیری وڵاتانی عەرەبی دەكات، ئەوا دووچاری كێشە دەبیتەوە لەئەنجومەنی ئاسایشدا، لەبەر ئەوە ڕەنگە باشتر بێت لەڕووی ئەخلاقیەوە بەسوودان بووترێت دەست لەو كارانە هەڵگرە كە لەدارفوردا دەیكەیت، بەڵام ئەمە دەبێتەهۆی كردنەوەی دەرگا بەڕووی كێشە لەگەڵ زۆرێك لەوڵاتە عەرەبیەكاندا. وەڵامێكی دیكە ئەوەیە زۆرجار لەدیموكراسیدا، بەچەشنی ئەوەی لەئەمەریكادا هەیە، دەنگدەران ئاگادارنین كە كەمینەكان دووچاری سەركوتكاری دەبنەوە، ئەو كاتە سیاسیەكان دەڵێن بۆچی ئێمە بایەخ بەم مەسەلەیە بدەین لەكاتێكدا جێی گرنگیپێدانی دەنگدەران نییە. هەر لەبەر ئەمەش دەبینین كە هەندێ لەكەسایەتیە ناسراوەكان بایەخ بەم پرسە دەدەن، وەك جۆرج كڵونی و...تاد)).
ئەوەی پرۆفیسۆر تریستیان ئاماژەی پێكرد هەڵوەستە كردن بوو لەسەر هەڵوێستی نێودەوڵەتی كە هەتا ئێستاش دژی ئیرادەی گەلانە بۆسەربەخۆیی، بەڵام ئەوەشی نەشاردەوە كە ئەگەر نەتەوەیەك ئیرادەی هەبێت بڕیاری سەربەخۆیی بدات وەك كۆسۆڤۆ و باشووری سۆدان كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی پێشوازی لێدەكات، لەمبارەوە پرۆفیسۆر پاول لیفن ئوستادی مێژوو لەزانكۆی ستكهۆڵم لەلێدوانێكی تایبەتدا بۆ گوڵان جەختی لەسەر ئەوەكردەوە كە ئێستا دوو تێڕوانین بۆ چارەسەركردنی كێشەكان هەیە، یەكێكیان بڕوای بەسەربەخۆیی هەیە، یەكێكیشیان بڕوای بەوەیە لەچوارچێوەی دەوڵەتێكدا چارەسەر بكرێت و لەمبارەوە بەگوڵانی ڕاگەیاند: (بۆ چارەسەری كێشە ئیتنی و نەتەوەییەكان هەندێ لەتوێژەران باس لەدوو جۆر دیدگا دەكەن، یەكێكیان جەخت لەسەر سەروەری و دابەشنەبوونی دەوڵەت دەكەنەوە و ئەوی دیكەیان تەئكید لەسەر مافی بڕیاردانی چارەنووس دەكەن، كە زۆرجار لەوڵاتە فرەنەتەوەكاندا ئەم دوو دیدگایە لەناكۆكیدان، بەڵام لەڕووی مێژوییەوە پتر جەخت لەسەر سەروەری كراوەتەوە، لەسەر دەوڵەتی خاوەن سەروەری، ئەمە دیدگایەكی بەهێزتربووە. دروستە بڵێین دیدگای دووەم، كە پەیوەستە بەمافی بڕیاردانی چارەنووسەوە لەدوای ڕۆژگاری شەڕی ساردەوە پتر بەهێزبووە، بەڵام هێشتا دیدگای پەیوەست بەسەروەری بەهێزترە. هەربۆیە ڕەنگە كێشەی ناكۆكی ئیتنی و نەتەوەیی بەردەوام بێت، یەكێك لەڕیشەكانی ئەم كێشەیە، دیدی ڕۆژئاوایە بۆ مافی نەتەوەیی بڕیاردانی چارەنووس لەوڵاتێكی یەك نەتەوەدا، كە تێیدا هەمووان هاوبەشن لەزمان و...تاد، هەندێ جار ئەم دیدگایە پیادە كراوە، یاخود سەپێنراوە بەسەر وڵاتگەلێكی فرەنەتەوەدا، وەك هەندێ وڵاتی ئەفریقی كە هەمە نەتەوەن، هەروەها هەندێ وڵاتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست وەك عێراق، كە ئەمەش ناكۆكیەكی ئیتنی دروستكردووە كە بەئاسانی چارەسەرنەكرا، بەداخەوە پێشبینی بەردەوام بوونی ئەم كێشەیە دەكرێت و چارەسەركردنیشی دژوارە، بەڵام لەگەڵ زیادبوونی گرنگی هەندێ بیرۆكە و بەهادا، وەك بەرپرسیارێتی پاراستن و ئەنجامدانی هەندێ كار لەلایەن ڕۆژئاواوە بەچەشنی ئەوەی لەلیبیا كرا، نیشانەی ئەوە بەدی دەكرێت كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەئێستادا پتر گرنگی بەكەمینە نەتەوەییەكان دەدات بە بەراورد بەپەنجا ساڵ پێش ئێستا، كەواتە ئەمە بەرەوپێشچوونێكی نوێیە...هەروەها یەكێك لەڕێگاكان كە دەتوانرێت بەهۆیانەوە چارەسەرێكی ئاشتیانەی كێشەكە بكرێت، بریتییە لەبەشداری پێكردنی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی. هەروەك پێشتر ئاماژەم پێكرد ئاڕاستەیەك هەیە لەكۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا بەرەو بایەخدانی زیاتر بەكەمینەكان بە بەراورد بەڕابردوو، بۆ نموونە ئەگەر بۆ سەد ساڵ پێش ئێستا و زیاتر بگەڕێینەوە، ئەوا وڵاتانی ئەوروپی تەنیا بایەخیان بەپاراستنی كەمینە مەسیحیەكان دەدا، بەڵام چیتر دۆخەكە بەم شێوەیە نییە، كەواتە بەرەوپێشچوونێك هەیە بەئاڕاستەی دروستدا، بەڵام بەرەوپێشچوونێكی لەسەرخۆیە و دەبێت پێشبینی بكەین كە سەرەتا بایەخ بەو كەسانە دەدرێت كە لەڕووی جوگرافیەوە نزیكن، ئەمە حەقیقەتێكی ئەم ڕۆژگارەیە كە جێی داخە. بەڵام ئەوەی پێوەندی بەجیابوونەوەوە هەبێت، ئەوا ئەگەر لەڕێی بەكارهێنانی هێز و توانای سەربازیەوە بێت، ئەوا كێشەگەلێكی زۆر دەخوڵقێنێت و زۆرجار ئەمە دەبێتەهۆی دووبارە بەرپابوونەوەی توندوتیژی، دوای ئەوەی بەهۆی توندوتیژیەوە جیابوونەوەكە ڕوویدا، هەروەها ئەو ناوچانەشی جیادەبنەوە كەمینەی خۆیان لەخۆدەگرن، واتە جیابوونەوەیەك نییە تەنیا –گروپێكی ئیتنی یان نەتەوەیی- لەخۆبگرێت، ئەمەش دەبێتەهۆی بەردەوامبوونی ناكۆكیەكە. بەهەمان شێوە، بەچەشنی ئەوەی لەسوداندا و باشووری سوداندا دەیبینن ئەوەیە كاتێك سنووری جیابوونەوەی نێوانیان سەرچاوەی سروشتی تێدابێت، ئەوا دەبێتە مایەی ناكۆكی، كە ئەمە كێشەیەكە ئێوە لەعێراقدا بەدەستیەوە دەناڵێنن. ئەوەی توێژەران لەم بارەیەوە ڕاسپاردەیان هەیە لەبارەیەوە ئەوەیە دابەشكردنی دەسەڵات هەبێت، ئاستێكی باڵای ئۆتۆنۆمی هەبێت، ڕێزگرتن لەمافی كەمینەكان هەبێت و لەسەر ئاستی دەوڵەتە فیدراڵیەكەش پرۆسەی بەدیموكراتیكردن هەبێت، كە جیابوونەوە دەرئەنجامی پێچەوانەوەی لێدەكەوێتەوە و یارمەتیدەر نابێت. لەڕاستیدا دەبێت هەر حاڵەتێك بەجیا وەربگرین، لەبەر ئەوەی هەندێكیان زۆر ئاڵۆزن، هەروەها بەدڵنیاییەوە هەر كێشەیەك ڕەهەندێكی نێودەوڵەتیشی هەیە، بۆ نموونە لەحاڵەتی ئێوەدا دەبێت بیر لەوە بكەنەوە چی ڕوودات لەئێران و توركیا و سوریا و...تاد. ئەمەش تەحەددیەكی گرنگە، لەڕاستیدا دەبێت ستراتیجیەتی كەمینەكان و ئەوانەی بایەخ بەكەمینەكان دەدەن، ستراتیژیەتێكی دوولایەنە بێت، لەلایەك تێكۆشان بكرێت بۆ بەدەستهێنانی ئۆتۆنۆمی و پاراستنی مافی كەمینەكان، وەك قسەكردن بەزمانی خۆیان و مومارەسەكردنی كەلتوری خۆیان، كە بەداخەوە ئەمانە پرۆسەی دوورودرێژن. بۆ نموونە لەسوید كار دەكرێت بۆ زیادكردنی مافی كەمینەكان وەك فنلەندیەكان. لەلایەكی دیكەوە كار بكرێت بۆ بەدیموكراتیكردن لەسەرتاسەری وڵاتەكەدا، لەبەر ئەوە دەبێت ئەم كێشە دژوارە چارەسەر بكرێت. چونكە بێ بوونی دیموكراسی لەسەر ئاستی نەتەوەیی زەحمەتە گوێ بەداواكاری كەمینەكان بدرێت.))
لایەنێكی دیكەی ئەم كێشەیە دروستبوونی توندوتیژییە لەكاتێكدا ئەم جۆرە كێشانە لەچوارچێوەی یەك دەوڵەت چارەسەر ناكرێت و نەتەوەی سەردەست بەمافی ژیان لەنەتەوەی دووەم ڕەوا نابینێت، لەم حاڵەتەدا كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هیچ بوارێك نەدا، ئەوا توندوتیژی ڕوودەدات، پاشانیش چارەسەرەكە زەحمەتتر دەبێت، سەبارەت بەم لایەنە پرۆفیسۆر مارك هاوارد ڕۆس تایبەتمەند لەبەڕێوەبردنی تەنگژەكان و چاسەرەی كێشەكان لەلێدوانێكی تایبەتیدا بۆ گوڵان جەختی لەسەر ئەوە كردەوە هەندێ جار چارەسەرەكە لەوەدایە سیستمێكی نامەركەزی پیادە بكرێت و هەندێ جار فیدراڵیزم چارەسەرە، بەڵام چارەسەرێك نییە بتوانین بڵێین دەتوانرێت لەهەموو حاڵەتەكاندا پیادە بكرێت. لەمبارەوە بەمجۆرە ڕای خۆی بۆگوڵان دەربڕی و وتی:(چارەسەری كێشەی وڵاتی فرە نەتەوە پێویستی بەلێبوردەیی و ڕێزگرتنە و هەروەها بەدەستهێنانی ئەمە زەحمەتە لەو هەل و مەرجانەی ئێوە باسی دەكەن. لەڕاستیدا ئەمە پرسیارێكە وەڵامی سادەی نییە و باوەڕم وایە دەبێت خەڵكی خۆیان چارەسەرێك بۆ ئەو كێشەیە بدۆزنەوە كە چارەسەرێكی كاریگەر بێت و نابێت هێزە دەرەكیەكان ئەم كارە بكەن، بەڵام ئەوەی دەبینین ئەوەیە كە نەتەوە باڵادەستەكان، ئەوانەی حكومڕانی وڵاتەكە دەكەن هێز و توانای دەوڵەت بەكار دەهێنن و پەنا بۆ ئەم شێوازە نابەن و هەوڵدەدەن لەڕێی سەركوتكردنی كەمینەكانەوە ئەم كێشەیە چارەسەر بكەن، ئەمەش مانای ئەوەیە هەندێ جار دەسەڵات خراپ بەكار دەهێنرێت، هەروەها هەندێ جار هەل و مەرجەكە بەو شێوەیە دەبێت كە پێویستە هەموو لایەك درك بەوە بكەن كە چارەسەرەكە لەوەدایە هاوكاری یەكتر بكەن و هاوبەشیكردن هەبێت لەدەسەڵاتدا. بەڵام كە ئەم لێكتێگەیشتنە نەبوو، ئەوا توندوتیژی دروست دەبێت، بوونی توندوتیژیش سەرنجەكان بەلای خۆیدا ڕادەكێشێت و هەندێ جار ئەمە دەبێتە تاكە ڕێگایەك بۆئەوەی خەڵكی دیكە بایەخ بەكێشەكە بدەن و باوەڕم وایە دەبێت بەرهەڵستی ئەمە بكەین، بەڵام ئەمە كارێكی ئاسان نییە. پێموایە مەسەلەی مافی بڕیاردانی چارەنووس بیرۆكەیەكی كۆنە دەكرێت لەبری بیركردنەوە لەمافی بڕیاردانی چارەنووس بیر لەدروستكردنی پانتاییەك بكرێتەوە بۆ هاوكاری كردنێكی كارای یەكتر و كێشەی مافی بڕیاردانی چارەنووس ئەوەیە كاتێك باس لەوڵاتە فرەنەتەوەكان دەكەیت، ئەوا دەبێت نەتەوەیەك باڵادەست بێت، ئەمە لەكاتێكدا دەبێت یەكسانی لەنێوان گروپەكاندا بخوڵقێنرێت لەبری ئەوەی گروپێك بەگونجاوتر بزانرێت لەگروپێكی دیكە)).
وێڕای هەموو ئەوانەی ئاماژەمان پێكرد، بەڵام هێشتا كۆمەڵگەی نیودەوڵەتی تاڕاددەیەكی زۆر خەمساردە و كەمتر دەستێوەردان دەكات، سەبارەت بەم لایەنە پرۆفیسۆر ئەندریاس كۆڤاكس لەزانكۆی بۆدابست سەبارەت بەم لایەنە جەختی لەسەر ئەوەكردەوە كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی كاتێك دەستێوەردان دەكات كە زۆر درەنگە، لەمبارەوە بەگوڵانی ڕاگەیاند: (من تەنیا دەتوانم باسی ئەوروپای ناوەند بكەم، كە لەهەنگاریا مەسەلەكە پەیوەست بوو بەو كەمینە هەنگاریانەی لەوڵاتانی دیكەدا دەژیان، ئەمە كێشەیەكە چارەسەركردنی زەحمەتە، لێرەدا دوو كێشە هەیە، یەكەمیان كێشەی سنوورە، بەڵام ئەمە گرنگیەكی كەمتری دەبێت كاتێك ئەم وڵاتانە دەچنە نێو یەكێتی ئەوروپاوە، لەبەر ئەوەی هاتوچۆكردن بەسنوورەكانی ئەوروپادا ئازادە. كێشەی دیكە پەیوەستە بەپاراستنی مافی ئەو كەمینانەی لەوڵاتانی دیكەدا دەژین. ئەمە دوو بوار دەگرێتەوە، یەكەمیان دەستەبەركردنی مافە مەدەنیەكان بۆ ئەو تاكە كەسانەی ئەندامن لەكەمینەكەدا، هەروەها پێدانی ماف بەگروپەكە، بۆیە پێموایە لەهەندێ حاڵەتدا فیدراڵیزم چارەسەرە، بەتایبەتی ئەگەر كەمینە و زۆرینە پشتیوانیان لێكرد، بەڵام هەروەك پێشتر ئاماژەم پێكرد دەستەبەركردنی مافە مەدەنیەكان و مافە دیموكراتیەكان گرنگە بۆ ئەوەی بتوانرێت بڕیارێكی دیموكراتیانە دەربكرێت، كە نابێت مافە دیموكراتیەكان مافی كەمینەكان سنوورداربكەن. فیدڕاڵیزم چارەسەرێكی باشە بۆ ئەم كێشەیە، كە ئۆتۆنۆمی لەسەر ئاستی هەرێمەكان بدرێت، یاخود مومارەسەی مافێكی سنوورداری بڕیاردانی چارەنووس بكرێت كە مەرج نییە مافی جیابوونەوە لەخۆبگرێت. دەبێت كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیش ڕێگەنەدات زۆرینە فشار بخاتەسەر كەمینە و بەزۆر و بەناچاركردن بیانتوێنێتەوە. لەبەر ئەوە باوەڕم وایە بوونی هەرێمی فیدراڵی و دەستەبەركردنی مافی جەماعی كەمینەكان و بوونی ئەو ڕێككەوتنە نێودەوڵەتیانەی كە ئەم مافانە دەستەبەر دەكەن، دەكرێت ببنە چارەسەر. بەڵام ئەگەر ئەمە نەكرا و توندوتیژی ڕوویدا بەداخەوە من پیموایە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی نەیتوانیوە لەكاتی گونجاودا دەستێوەردان بكات، ئەمەمان لەهەندێ وڵاتی ئەفریقیا بینی، بەچەشنی دۆخی باشووری سوودان و هەروەها لەحاڵەتی لەبەریەكهەڵوەشانی یوگسلافیاش، كێشەكە لەمیكانیزمی نێودەوڵەتیدا كە بیرۆكراسیەتێكی زۆر هەیە و وەك پێویست خێرا نییە لەكاردانەوەدا و هەندێ جار لەبەر ئیعتیباراتی بەرژەوەندیە سیاسییەكان چاو لەئاستیاندا دادەخەن و ئەمەش ڕێگایەكی باش و گونجاو نییە بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ ئەم پرسانەدا، كە دەبێت كۆمەڵگەی مەدەنی و ڕێكخراوە هاوشێوەكان ڕەخنە لەحكومەتەكان بگرن بۆ ئەوەی كاری باشتر ئەنجام بدەن)).
عێراق یان دەبێت یەكێتیەكی ئارەزوومەندانە بێت یان یوگسلافیا دووبارە دەبێـتەوە
ئەوەی ئێستا لەعێراقدا ڕادەگوزەرێت ئەوەیە كە حكومەتی ناوەندی عێراق هەر جارەی بەبیانوویەك دەیەوێت، دەوڵەتی فیدرالی عێراق بگێڕێتەوە بۆ دەوڵەتێكی سەنترالی، هەروەها لەگەڵ ئەوەی هەرێمی كوردستان بەپێی دەستوری عێراق دانی پێدانراوە، بەڵام هیشتا سنووری ئەم هەرێمە كێشەی لەسەرە و حكومەتی ناوەندی پابەند نابێت بەدەستوور بۆ ئەوەی بەپێی ئەو دەستوورە ناوچە دابڕێنراوەكان بگەڕێنەوە سەر هەرێمی كوردستان، ئەمەش پێویستی بەوە هەیە كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ئاگاداری ئەم ڕاستیە بن و بزانن كە ئێستا دەوڵەتی عێراق كە لە فیدرالیزم و فرەیی و پێكەوە ژیان دوور دەكەوێتەوە بەرەو دەوڵەتێكی فاشیل هەنگاو دەنێت و دەوڵەتی فاشیلیش چەند هەوڵی لەگەڵ بدرێت ئەگەر نەتوانرێت بەشێوەیەكی دەستووری ڕێكبخرێتەوە، ئەوا سەرەنجام كارەسات بۆ خۆی و گەلەكەی دروست دەكات و ناشكرێت كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەبەرامبەر ئەم كارەساتە تەنیا سەیركەربێت و، ئەگەر عەرەبی عێراق فیدرالیەتی قبووڵ نەبێت و سەرۆك وەزیرانی ئێستا فیدرالیزم كە مانای یەكێتی ئارەزوومەندایە بەجیابوونەوە تێبگات، ئەوا دەبێت ڕێگە لەو ڕێگە چارانەی دی نەگیرێت كە كورد پەنای بۆ دەبات و ناشكرێت مافی نەتەوەیەك بكرێت بەقوربانی دەوڵەتێكی فاشیل.