دیكتــــاتـــــۆر بۆ سەركوتكـردنی گەلەكەی سوپای گەورە بونیاد دەنێت

((لەچوارچێوەی تیۆری دیكتاتۆریەتی میلیتاریی، بەدواچوون لەسەر ئەوە دەكەین چۆن ڕژێمە نادیموكراتەكان سوپا بەكاردەهێنن و چۆن ئەم ڕەفتارە بەرەو دەركەوتنی دیكتاتۆریەتی میلتارییان دەبات، ڕژێمە نادیموكراتەكان پێویستیان بەوەیە هێز بەكاربهێنن بۆئەوەی لەدەسەڵاتدا بمێننەوە، بەڵام پەنابردن بۆ بەكارهێنانی هێز ڕەفتارێكی سیاسی نائەخلاقی بەرهەم دەهێنێت كە كێشەو گرفتەكان دەكاتە مەترسی نەك چارەسەریان بكات، سوپای بەهێز هەموو كات وەك داردەستی دەستەبژێری سیاسی كارناكات، بەڵكو زۆرجار هەڵدەگەڕێتەوەو لەدژی ئەو دەستەبژێرەش ڕادەوەستێ بۆئەوەی ڕژێمێك بونیاد بنێت لەگەڵ ئامانجەكانی سوپا بگونجێت، ڕەفتاری نا ئەخلاقی سیاسیی بۆ بە بن بەستنی كێشەكان وا لەڕژێمە نادیموكراتەكان دەكات زیاتر بیر لەسەركوتكاری بكەنەوە، ئەمەش پێویستی بەوەیە كێشێكی گەورە بدرێتە سوپا و لەزۆر مەسەلەشدا سازش بۆ سوپا بكرێت، بەڵام ئەگەر هاتوو ئەم سازشكردنە بەدڵی سوپا نەبوو، ئەوا سوپا دژی ئەو سیستمە نادیموكراتیە ڕادەوەستێتەوە، بۆئەوەی دیكتاتۆریەتی میلیتاری دابمەزرێت.

گرنگرترین دەرەنجام بۆ بوونی سوپای بەهێز لەو كاتە دەردەكەوێت كە هەنگاو بۆ گواستنەوە بەرەو دیموكراتی هەڵدەگیرێت، لەم قۆناخەدا ئەگەر سوپای بەهێز بوونی هەبێت، هەتا ئەو كاتەی ڕیفۆرم لەدامەزراوەی سوپا نەكرێت، ئەوا سوپا هەموو كات وەك هەڕەشەی كودەتایەكە لەسەر دیموكراتیە تازەكە، هەربۆیە مەزندەكان بەوجۆرەن ئەگەر ڕیفۆرم لەدامەرزاوەی سوپا نەكرێت، ئەوا ڕەفتارەكانی داهاتووی سوپا كودەتا بەسەر حكومەتە دیموكراتیەكە دەكات.
لەڕژێمە نادیموكراتیەكاندا نەبوونی دادپەروەری هۆكاریكە بۆ بیركردنەوە لەبەكارهێنانی سوپا، بەڵام لەدەسپێكی بونیادی دیموكراتی، نەبوونی دادپەروەری دەبێتە هۆكاری ئەوەی حكومەت نەتوانیت ڕێگە لەكودەتا بەسەر دیموكراتی بگرێت، هەربۆیە لەڕژێمە نادیموكراتەكاندا كاتێك ناتوانن كێشەكان چارەسەر بكەن و كێشەكان خۆیان دەبنە مەترسی، ئەوا ئەم حاڵەتە كەناڵێك دەكاتەوە بۆئەوەی دیكتاتۆری سەربازی دروست بێت، هەروەها ئێمە لەم توێژینەوەیە گەیشتووینەتە ئەوەی بوونی داهاتێكی گەورەی سەرچاوەی سروشتی ئەگەرێكی نزیكە بۆئەوەی كودەتا بەسەر دیموكراتیدا بكرێت، ئەم داهاتە بۆ سیستمە نادیموكراتیەكان كاریگەریەكی خراپی لەسەر هاوسەنگی سیاسی دەبێت، لەبەر ئەوەی كاتێك داهاتی سەرچاوەی سروشتی زۆر بوو، ئەوا سەركوتكاری دەبێتە توخمێكی پەسەند بەدەست دەستەبژێری سیاسیەوە و، ئەو ڕەفتارە نا ئەخلاقیانەی دەستەبژێری سیاسی دەیكەن، بەسەرچاوە سروشتیەكە پەرەدەپۆشی دەكەن)).
((تیۆری دیكتاتۆریەتی ملیتاری))
دارۆن ئەسیمئۆغلۆ، داڤید تیكچی، ئەندیرا ڤیندجینی
تیۆری دیكتاتۆریەتی میلیتاریی (A Theory of Military Dictatorships) كە یەكێكە لەتوێژینەوەكانی ئامۆژگای دیراساتی كار و بازاڕ (IZA) لەزانكۆی بۆن لەئەڵمانیا، مەترسیەكانی سەرهەڵدانی مۆنۆپۆلكردنی دەسەڵات لەلایەن دەستەبژێرێكی كەمەوە دەخاتە ڕوو، هەروەها مەترسی وەرچەرخانی ئەم سیستمە بۆ دیكتاتۆریەتی سەربازی تاوتوێ دەكات، هەربۆیە لەم توێژینەوەیەدا هەندێك خاڵی گرنگیان دیاری كردووە، كە گرنگە هەڵوەستەیان لەسەر بكرێت:
1- ئەو ڕژێمانەی نادیموكراتین و دەیانەوێت وەك سیستمێكی مەدەنی پەرلەمانی خۆیان پیشان بدەن، پەنا بۆ بوینادی سوپایەكی بەهێز دەبەن بۆئەوەی لەدەسەڵاتدا بمێننەوە، بەواتایەكی تر دەیانەوێت، بەپشتی ئەو سوپایە هەموو ئەو ئامانجەی دەستەبژێری حكومڕان هەیەتی جێبەجێ بكەن.
2- بۆئەوەی هەموو كات سوپا ئامانجەكانی دەستەبژێری سیاسی نێو سیستمە نادیموكراتیەكان جێبەجێ بكات، ئەوا پێویستە دەستەبژێری سیاسی حكومڕان، ئامانجەكانیان لەگەڵ ئامانجەكانی سوپا یەكبگرێتەوە، لەم حاڵەتەشدا پێویستە دەستەبژێری سیاسی نەرمی لەبەرامبەر سوپا بنوێنێت، بەپێچەوانەوە، سوپا دژی دەستەبژێرەكە ڕادەوەستێت و كودەتا بەسەریاندا ئەنجام دەدات، ئەمەش وەك چۆن پەروێز موشەرەف كودەتای بەسەر نەواز شەریف لەكۆتایی نەوەدەكانی سەدەی ڕابردوو ئەنجامدا.
3- ئەم نەرمی نواندن و سازشكردنەی دەستەبژێری سیاسیی بۆ سوپا، دەبێتە هۆكاری ئەوەی بەشێوەیەكی نائەخلاقیانە مامەڵە لەگەڵ كێشەكان بكرێن و لەبری ئەوەی هەوڵەكان بۆ ئەوەبن كێشەكان چارەسەر بكرێن، ڕەفتاری نا ئەخلاقی دەستەبژێری سیاسیی حكومڕان كێشەكان ئاڵۆزتر دەكات و دەیگەیەنێتە ئەو ئاستەی مەترسی لێ بكەوێتەوە.
4- كاتێك كێشەكان ئاڵۆز دەبن و دەگەنە ئاستی ئەوەی وەك مەترسی سەیر بكرێن، ڕەفتاری نائەخلاقی دەستەبژێری سیاسیی، بیر لەوە دەكاتەوە چۆن پەنا بۆ هێز بەرێت و بەشێوەی سەركوتكار كێشەكان بەبێ چارەسەركردن پەردەپۆش بكات.
ئەم خاڵانەی ئاماژەمان پێكردن تایبەت نین بەهیچ سیستمێكی سیاسیی، بەڵكو هێڵە گشتیەكانی تیۆرێكی سیاسیە كە هەنگاو هەڵگرتنی بەرەو سەركوتكاری و دیكتاتۆریەتی پێ دەناسرێتەوە و هەروەها مەترسیەكانی ڕژێمێكی نادیموكراتیە كە مەترسی ئەوەی لێدەكرێت بەرەو دیكتاتۆریەتی سەربازی هەنگاو هەڵبگرێت، بەڵام پرسیار ئەوەیە ئایا تەنیا لەڕژێمە نادیموكراتەكاندا ئەم حاڵەتە وەك مەترسی هەستی پێدەكرێت، یان لەسیستمە دیموكراتیەكان بەتایبەتی لەقۆناخی ڕاگواستنیشدا ئەم مەترسیانە بوونیان هەیە؟
لەوەڵامی ئەم پرسیارەدا تیۆری دیكتاتۆریەتی سەربازی ڕاشكاوانە ئاماژە بەوە دەكات، كە ئەم حاڵەتە زۆر بەڕاشكاوانەتر لەو قۆناخە دەردەكەوێت كە پێی دەڵێن قۆناخی ڕاگواستن یان قۆناخی بونیادی دیموكراتی، ئەم هەڕەشەیەش لەو خاڵەوە سەرچاوە دەگرێت، لەزۆربەی ئەو وڵاتانەی لەدیكتاتۆریەتەوە هەنگاو هەڵدەگرن بۆ دیموكراتی، بوونی سوپایەكی بەهێز بۆتە نەریت، زۆر جار ئەم سوپا گەورە و بەهێزە وەك میرات بۆ سیستمە دیموكراتیەكە دەمێنێتەوە، ئەوجا بۆئەوەی ئەم سوپا بەهێز و گەورەیە كە بەمیرات بۆ سیستمە دیموكراتیەكە ماوەتەوە نەبێتە هەڕەشە لەسەر پرۆسەی دیموكراتی، ئەوا ئەركی یەكەمی سیستمە تازەكە بۆ بونیادی دیموكراتی دەبێتە ڕیفۆرمكردنی دامەزراوەی سوپا، بۆئەوەی سوپا وەك دامەزراوەیەكی مەدەنی نیشتمانی لەچوارچێوەی بەرگری نیشتمانیدا سیستمە دیموكراتیەكە لەسەر ئاستی دەرەكی بپارێزێت نەك دەست لەكاری سیاسەتی ناوەوە وەربدات، لەم ڕیفۆرمەدا دوو خاڵ زۆر گرنگن كە بریتین لە:
1- لەسیستمە نادیموكرات و دیكتاتۆریەكاندا، سوپا میكانیزمێكە بۆ چارەسەركردنی كێشەو گرفتە ناوخۆییەكان، بەزەبری هێزی سوپا ڕژێمە نادیموكرات و دیكتاتۆرەكان خۆیان لەدەسەڵاتدا دەهێڵنەوە، هەربۆیە ئەگەر ئەم فەرهەنگ و كەلتورەی سوپا نەگۆڕێت و ڕۆڵی سوپا لەچوارچێوەی ئەركی بەرگری نیشتمانی پێناسە نەكرێتەوە، ئەوا سوپا هەموو كات دەبێتە هەڕەشە بۆئەوەی كودەتا بەسەر دیموكراتیە تازەكەدا بكات، هۆكاری سادەش بۆ ئەم كودەتایە ئەوەیە كە لەكۆمەڵگەی دیموكراتی كێشەو گرفتەكان بەزمانی دیالۆگ چارەسەر دەكرێن، بەڵام سوپا بەزەبری هێز سەركوتیان دەكات، ئەوجا كە دیالۆگ گۆڕا بۆ سەركوتكردن، مانای ئەوەیە كودەتا بەسەر دیموكراتیەتدا كراوە.
2- لەهەندێك وڵاتدا، بەتایبەتی وەك عێراقی دوای ڕژێمی سەدام حوسێن و بەعس، هێزی هاوپەیمانان بۆئەوەی عێراق لەمەترسی گەڕانەوەی دیكتاتۆری دووربخەنەوە، سوپای پێشووی ڕژێمی سەدام حوسێنیان هەڵوەشاندەوە، بۆئەوەی بەفەرهەنگ و كەلتورێكی نیشتمانی تازە لەسەر بنەمای هاوسەنگی پێكهاتە سەرەكیەكانی عێراق، سوپا بۆ ئەركی بەرگری نیشتمانی بونیاد بنرێتەوە، بەڵام لەبەر ئەوەی فەرهەنگ و كەلتوری بونیادنانی سوپا گۆڕانكاری بەسەردا نەهاتبوو، بۆیە هەوڵەكان بەو ئاراستەیە بوون كە بەهەمان ڕیتمی ڕژێمی پێشوو سوپایەكی گەورە بونیاد بنرێتەوە، جیاوازی ئەم سوپایەی ئێستای عێراق لەگەڵ سوپای ڕژێمی پێشوو ئەوەیە، سوپا لەڕژێمی پیشوودا تەنیا گوێڕایەڵی سەرۆكی فەرماندەبوو، ئێستاش هەوڵدەدرێت سوپا بەدەست یەك كەسەوە هەڵبسوڕێت كە ئەویش شەخسی سەرۆك وەزیرانی ئێستای عێراقە.
مانۆڕی نمایشكردنی بازووی سوپا
وەك هەنگاوی یەكەمی ڕاگەیاندنی دیكتاتۆریە
پێش ئەوەی هێزەكانی ئەمریكا لەعێراق بكشێنەوە، مەزندەی پسپۆران و تۆژەرانی نێودەوڵەتی بەوجۆرە بوو عێراق بەرەو سێ سیناریۆی خراپ هەڵدەگرێت، كە هەر سێ سیناریۆكە ئاییندەی عێراق تاریك دەكەن، ئەو سێ ئەگەرە یان ئەو سێ سیناریۆیە بریتی بوون لە:
1- سەرهەڵدانی دیكتاتۆرێكی تازە، واتە سەرۆك وەزیرانی ئێستای عێراق ببێتە دیكتاتۆر.
2- دووبارە هەڵگیرسانەوەی شەڕی ناوخۆ، ئەمەش واتە شەڕی مەزهەبی نێوان عەرەبی شیعە و سوننە وەك ساڵانی دوای 2003 - 2008 و هەتا ئێستاش بەشێوازی دیكە بەردەوامە، یان پاشگەزبوونەوە لەمافە دەستوورییەكانی كورد بەتایبەتی جێبەجێكردنی ماددەی 140ی دەستووری عێراق و گەڕانەوەی ناوچە دابڕێنراوەكان بەتایبەتیش كەركوك بۆ سەر هەرێمی كوردستان، كە ئەمەش مەترسیەكی دیكەیە بۆ توندبوونی بارودۆخەكە.
3- بوونی عێراق بەدەوڵەتێكی لاواز و فاشیل.
ئەم سێ ئەگەرە هەركامیان لەعێراقدا ڕووبدات دەبێت بەكارەسات نەك تەنیا بۆ پێكهاتەكانی عێراق، بەڵكو دەبێتە كارەسات بۆ سیاسەت و بەرژەوەندییەكانی ئەمریكاش لەعێراقدا، بەڵام پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە ئایا لەم پێشبینیە مەزندە بۆ كراونە كامیان ئەگەری ڕوودانی پێش دوانەكەی دیكە هەبووە، بێگومان پرۆفیسیۆر كینس پۆلاك گەورە تۆژەری ئامۆژگای برۆكینگز و سەرۆكی سەنتەری سابان بۆ دیراساتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، لەمانگی دیسەمبەری 2011 و لەبەردەم كۆنگریسی ئەمریكا ڕاشكاوانە ئاماژەی بەوەكرد كە زۆربەی چاودێران و پسپۆران وای دەبینین كە دوای كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لەعێراق، ئەگەری دروستبوونی دیكتاتۆرێكی دیكە لەئارادایە، لەبەر ئەوەی كێشەكانی عێراق پێمان دەڵێت ئەم دیكتاتۆرە دروست دەبێت، بەتایبەتی نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی ئێستای عێراق زۆر لەكودەتا دەترسێت، ئەم ترسەش وایلێكردووە لەسەر پرۆسەی دیموكراتی عێراق ئۆقرە نەگرێت و كاری توندوتیژی لەدەرەوەی دەستوور بكات، بۆ ئەوەشی بتوانێت دەسەڵاتەكەی خۆی بپارێزێت هەوڵیداوە كەسە نزیكەكانی خۆی لەناو سوپا جێگە بكاتەوە، ڕاشكاوانەتر سوپا بكات بەداردەستەیەك بەدەست خۆیەوە بۆ جێبەجێكردنی مەرامەكانی.
كەواتە ئەوەی هەموو چاودێران و تۆژەران لێی دەترسان سەرەتاكانی بەتەواوەتی دەركەوتن، بۆیە بەڕێز مسعود بارزانی وەك سەرۆكی هەڵبژێردراوی گەلی كوردستان لەپەیامی نەورۆزی ئەمساڵدا هەموو جیهانی لەم مەترسیە ئاگادار كردەوە، بەوەی عێراق بەرەو دیكتاتۆریەت دەچێت و سەرۆك وەزیرانی عێراق هەموو دەسەڵاتەكانی لەدەستی خۆی كۆكردۆتەوە، ئەمەشی ڕاشكاوانە لەهەموو دیدارەكانی لەگەڵ سەرۆك ئۆباما و جێگری سەرۆك و وەزیری دەرەوەو تەواوی بەرپرسانی ئیدارەی ئەمریكی و بە ڕای گشتی ئەمریكاو جیهانی گەیاندووە و ئەوەی نەشاردۆتەوە كە تەنیا دیكتاتۆریەت هەڕەشە لەیەكپارچەیی عێراق دەكات و عێراق بەرەو هەڵدیر و كارەسات دەبات، ئەم مەترسیەی سەرۆك بارزانی دەستنیشانی كرد لەو خاڵانەوە سەرچاوە دەگرێت كە تیۆری دیكتاتۆری ئاماژەی پێكردووە، ئەویش ئەو خاڵەیە كە سەرۆك وەزیران هەوڵدەدات سوپا بكاتە ئامرازێك بۆ چارەسەركردنی كێشە ناوخۆییەكان، هەروەك چۆن لەسەردانی بۆ پارێزگای كەركوك وەك پیشاندانی ماسوڵكەی هێزی سوپاكەی بۆئەوەی ناسنامەی كوردستانیەتی كەركوك بشێوێنێت و دەستووری عێراق پێشێل بكات، بەپشتی سوپا نمایشێكی ناشرینی سەربازی لەو شارە ئەنجامدا. ئەمەش نیشانەی ئەوەیە سەرۆك وەزیرانی ئێستای عێراق دەیەوێت ئەو كێشەو گرفتانەی ئێستا لەنێوان هەرێم و بەغدا هەن و لەچوارچێوەی پابەندبوون بەدەستووری عێراق چارەسەریان بۆ دۆزراوەتەوە، ئاراستەی چارەسەرەكان بگۆڕێت بۆ مەترسی و بەرپابوونی توندوتیژی و دروستبوونی قەیران، ئەم حاڵەتە لەڕەفتاری هەنگاو هەڵگرتن پێی دەگوترێت (ڕەفتاری نائەخلاقی بۆئەوەی كێشەكان چارەسەر نەكرێن یان كێشەكان ببنە مەترسی -(political moral hazard problem)، ئەم حاڵەتەدا كە جۆرێك لەمەترسی سەرۆك وەزیران یان دەستەبژێری سیاسیی خۆسەپێن پیشاندەدات كە ناتوانن بەشێوازی دیالۆگ و دەستووری بۆ چارەسەركردنی كێشەكان كۆببنەوە و كێشەكان چارەسەر بكەن، هەوڵدەدەن كێشەكان ئاڵۆز بكەن و بەو ئاستەی كە مەترسی هەموو ئەگەرێكی لێ بكرێت، ئەمەش نیشانەی ئەوەیە كە حكومەتی ناوەندی بەغدا بڕوای بەدیموكراتی نەماوەو ئامادەیە لەپێناوی ئەوەی لەدەسەڵاتدا بمێنتەوە پەنا بۆ هەموو شتێك بەرێت.
بۆ لەم كاتەدا مالیكی
سەردانی كەركوكی كرد؟
ئەو بارودۆخەی كەسێكی وەك مالیكی ئێستا پێیداتێدەپەڕێت، هەرچۆنێك خوێندنەوەی بۆ بكرێت لەبەرژەوەندی ئەو و حزبەكەیدا نییە، یان ئەوەتا چارەنووسی خۆی گرێدەداتەوە بەدیكتاتۆریەت كە ئێستا هەنگاوی گەورەی بۆ هەڵگرتووە، لەمەشدا خۆی باش دەزانێ چارەنووسی دیكتاتۆرەكان بەكوێ دەگەن، یان ئەوەتا دەبێت بگەڕێتەوە بۆ ناو پرۆسەی سیاسیی عێراق و جێبەجێكردنی ڕێكەوتنی هەولێر كە لەبەر ڕۆشنایی ئەو ڕێككەوتنە نەك هەر حكومەت، بەڵكو سەرۆكایەتی كۆمار و سەرۆكایەتی پەرلەمانیشی یەكلایی كردۆتەوە، بۆیە مالیكی ئێستا لەدووڕیانێكدایە بەهەر لایەكدا بڕوات دەبێت پۆستەكەی بەجێ بهێڵێت و، نەك هەر ئەمەش دەبێت پرۆسەی سیاسیی عێراقیش ڕێكبخرێتەوە و هاوسەنگی بۆ سوپا و هێزەكانی ئاسایش بەپێی قەوارەی پێكهاتەكانی عێراق بگەڕێتەوە، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا ئەگەر مالیكی پێیوایە بەئەنجامدانی مانۆڕی سەربازی و سیاسیی و خۆدزینەوە لەڕێككەوتنەكان و مامەڵەكردن بەو شێوەیەی تەنیا ئەو بڕگانە جێبەجێ بكات كە لەبەرژەوەندی خۆیدایەتی، ئەوا هیچ گومانی تێدانییە عێراقیەكان لەپێش هەمووانەوە شیعە ئەوجا كورد و ئینجا سوننە جارێكی دیكە ڕێگە نادەن دیكتاتۆرێكی دیكە لەعێراقدا زیندوو بێتەوە، كە دەشڵێن جارێكی دیكە ڕێگە نادرێت دیكتاتۆر لەعێراق زیندوو بێتەوە، ئەمە هەڕەشە نییە بۆ هیچ كەسێك، بەڵكو هەڕەشەیە بۆ هەر دیكتاتۆرێك، سلۆبۆدان میلۆسۆڤیچ خوێنێكی زۆری ڕشت بۆئەوەی دیكتاتۆریەتەكەی لەیوگسلافیای پێشوو بەردەوام بێت، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیش زۆر تكایان كرد و زۆریش میانگیریان كرد بۆئەوەی میلۆسۆڤیچ بێتە هۆش خۆی و یوگسلافیا ڕزگار بكرێت، بەڵام ماوەیەكی هێندە دوور نییە و هەموومان لەیادمانە، نە دەوڵەتێك بەناوی یوگسلافیا لەسەر نەخشەی جیهان مایەوە نە میلۆسۆڤیچیش توانی لەسەر كورسی دەسەڵات بمێنتەوە، بەپێچەوانەوە میلۆسۆڤیچ ڕەوانەی دادگای باڵای تاوانەكانی جەنگ كرا و یوگسلافیاش بۆ سربیەكان تەنیا كۆماری سربیا مایەوە و نەتەوەكانی دیكە جیابوونەوە، ئەمە پەندێكی باشە بۆ سەرۆك وەزیرانی عێراق ئەگەر سوودی لێوەربگرێت، لەبەر ئەوەی تەنیا ڕێگەیەك كە عێراق بەیەكپارچەیی بهێڵێتەوە، جێبەجێكردنی ئەو دەستووریە كە زیاتر لە%80ی عێراقیەكان دەنگیان پێداوە، ئەم دەستوورەش لەگەڵ ئەوەی دەقێكی پیرۆز نییە، بەڵام تایبەتمەندی پێكهاتە جیاوازەكانی عێراقی بەجۆرێك دیاری كردووە، هەر پێكهاتەیەكی لەهەڕەشەی زۆرینە پاراستووە، بۆیە ئەم دەستوورە هەرچۆنێك هەموار یان پێداچوونەوەی تێدابكرێت، عەرەبی شیعە كە زۆرینەیە تەنیا دەتوانێت گۆڕانكاری لەو بڕگە و ماددانە بكات كە پێوەندی بەشیعەوە هەیە و عەرەبی سوننە و كوردیش بەهەمان شێوەیە، ئەم گەرەنتی پاراستنی نەتەوەو پێكهاتە جیاوازەكانی عێراق لەهەڕەشەی زۆرینە بۆتە پارسەنگێك كە هیچ پێكهاتەیەك نەتوانێ هەڕەشە لەسەر پێكهاتەیەكی دیكە دروست.
لێرەوە ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ سەردانی هەفتەی ڕابردووی نوری مالیكی بۆ كەركوك و هەوڵدانی بۆئەوەی پیشانی بدات كە كەركوك تەنیا ناسنامەیەكی عێراقی هەیە و بەس، ئەمە خۆی لەخۆیدا مانۆرێك بوو بۆئەوەی پیشانی بدات ئەو دەتوانێ دەرگای دیالۆگ دابخات و بەزەبری هێز ناسنامەی عێراقی بەسەر كەركوكدا بسەپێنێت، ئەم هەوڵە كە بێگومان بەهەوڵێكی بێ ئاكام و مایەپووچ دەچێت، نیشانەی ئەوەیە كە نوری مالیكی نەسوودی لەئەزموونی ڕژێمەكانی پیشووی عێراق وەرگرتووە كە لەسەردەمی شەڕی سارد و دەوڵەتی داخراودا هەموو هۆكارێكیان تاقیكردەوە تا گەیشتنە بەكارهێنانی گازی كیمیایی و پرۆسەكانی ئەنفال، نەیانتوانی ناسنامەی كوردستانی لەكەركوك دابماڵن، نە سوودیشی لەئەزموونی سیاسی حزبەكەی خۆی حزبی دەعوای ئیسلامی وەرگرتووە كە لەو ڕاستیە تێبگات دیكتاتۆریەت لەم سەردەمە بۆ هیچ لایەك ناچێتەسەر، بۆیە ئەگەر نوری مالیكی سوودی وەربگرتایە، ئەوا لانی كەم دەیزانی كە هیچ هیزێك نییە بتوانێت ناسنامەی كوردستانی لەكەركوك دابماڵێت و كەركوك نەگەڕێتەوە سەر هەرێمی كوردستان، عێراق چۆن لەماوەی سەد ساڵی ڕابردوو سەقامگیری بەخۆیەوە نەبینیووە، 100 ساڵی دیكەش سەقامگیری بەخۆیەوە نابینێت، بەڵام پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە ئایا هاوكات لەگەڵ گۆڕانكارییەكانی جیهان و گۆڕانكارییەكانی ناوچەكە و وڵاتانی عەرەبی، ئایا تاچەند سیاسەتی نێودەوڵەتی بەگشتی و ئەمریكا بەتایبەتی ڕێگەدەدات دیكتاتۆریكی دیكە لەعێراقدا زیندوو بێتەوە؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەدا زۆربەی چاودێران پێیانوایە كە گەڕانەوەی دیكتاتۆریەت بۆ عێراق هەم لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی قبووڵ ناكرێت و هەمیش لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی، هەر بۆیە مالیكی چەند هەوڵبدات بەڕێگەی خۆسەپاندن ئەمری واقیعی دیكتاتۆری بەسەر كورد و عێراقیەكاندا فەرز بكات، ئەوا سەرەنجام تەمەنی زۆر لەوە كورتتر دەبێت كە خۆی مەزندەی دەكات و عێراق دەگەڕێتەوە ئەو قۆناخەی كە هەنگاوی جددی بۆ ڕاستكردنەوەی پرۆسەی سیاسی هەڵبگیرێت، لەمجۆرە:
1- ئەو خەیاڵەی نوری مالیكی هەیەتی كە بەحكومی زۆرینە دیكتاتۆریەت لەعێراقدا دروست بكاتەوە، ئەوە خەیاڵی ئەو سەركردانەیە كە هێشتا پێیان وایە شەستەكانی سەدەی ڕابردووە و سەروەریی دەوڵەت ئەوەندە پیرۆزە لەچوارچێوەی ئەو دەوڵەتە هەرشتێك بكەن لێیان قبووڵ دەكرێت، بۆیە گرنگە بزانرێت كە ئەمڕۆ نەك دەوڵەت بەڵكو جیهان، جیهانێكی كراوەیە و كێشە نەتەوەیی و ئیتنی و ئایینی و مەزهەبیەكان چیدیكە كێشەی ناوخۆیی نین بەتەنیا، بەڵكو كێشەی سیاسەتی نێودەوڵەتین.
2- عێراق وەك دەوڵەتێكی هاوچەرخ بەپێی دەستوورەكەی، پێویستە وەك دەوڵەتێكی فرەیی و فیدرالی و پەرلەمانی و مەدەنی بونیاد بنرێتەوە، هەریەك لەم چەمكانە كە بۆ دەوڵەتی تازەی عێراق ڕیز كراون، مانایەكی تایبەتی هەیەو، یان دەبێت هەموو ئەم چەمكانە لەپێناسەی عێراقی تازە بكرێتەوە و عێراق وەك دەوڵەتێكی سەنترالی دیكتاتۆری دابمەرزێتەوە، یان ئەم چەمكانە نایەڵن جارێكی دیكە لەعێراقدا دروست بێتەوە.
3- ئەگەر عێراق وەك دەوڵەتێكی فیدرالی بونیاد بنرێتەوە، ئەوا ئەمە مانای ئەوەیە حكومەتی فیدرالی ناوەند دەسەڵاتەكانی سنووردار دەبن و دەسەڵاتی حكومەتە لۆكاڵ و هەرێمیەكان فروانتر دەبێت، ئەم پرۆسەی دابەشكردنی دەسەڵاتە لەنێوان حكومەتی فیدرال و حكومەتی لۆكاڵەكان، مانایەكی گرنگی هەیە، ئەویش پێناسەكردنەوەی دیموكراتیە بەپێچەوانەی تێگەیشتنی ئێستای مالیكی و پێمان دەڵێت دیموكراتی بریتیە لەپاراستنی مافی كەمینەكان یان حكومڕانی بەپشتی زۆرینە كە ئێستا لیستەكەی مالیكی زۆرینە نییە و زۆرینەشی بۆ دروست ناكرێتەوە.
ئەو چەند خاڵەی ئاماژەمان پێكردن ئاماژەن بۆئەوەی كە زەمینە بۆ چەندین ئەگەر و سیناریۆی جیاواز بۆ عێراق لەبارن، بەڵام زەمینە بۆ دروستبوونەوەی دیكتاتۆریەت لەبار نییە، لەوانە:
* ئەگەر نوری مالیكی پشت لەهەموو ڕێككەوتنەكان بكات و بەردەوامبێت لەسەر پێشێلكردنی دەستووری عێراق و پەراوێزكردنی پێكهاتەیەكی گرنگی وەك عەرەبی سوننە كە خۆیان لەچوارچێوەی لیستی ئەلعراقیە دەبیننەوە، ئەوا لەبری ئەوەی زەمینە بۆ چارەسەركردنی كێشەكان سازبدرێت، زەمینە بۆ شەڕێكی مەزهەبی خوێناوی دروست دەبێتەوە.
* ئەگەر نوری مالیكی هەر سووڕ بێت لەسەر درێژەپێدان لەسەر ئەو زوڵم و زۆرەی ڕژێمی سەدام حوسێن و بەعس دژ بەكەركوك و ناوچە دابڕێنراوەكانی دیكەی هەرێمی كوردستان كردی، ئەوا دەبێت لەوە دڵنیابێتەوە، ئەگەر كورد تائێستا نەرمی نواندبێت و بەو میكانیزمە ڕازی بووبێت كە لەچوارچێوەی ماددەی 140ی دەستوری عێراقدا هاتووە، ئەوا ئەگەر مالیكی هاوكار نەبێت بۆ جێبەجێكردنی ئەم ماددەیە، كورد بەدیلی دیكەی دەبێت و هەروەك چۆن پێكهاتە جیاوازەكانی یوگسلافیای پێشوو بەدیلی دیكەیان هەبوو سەرەنجامیش كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ڕێزی لەئیرادەو بەدیلی نەتەوە جیاوازەكانی یوگسلافیای پێشوو گرت.
* ئەگەر نوری مالیكی نەگەڕێتەوە بۆ ناو پرۆسەی سیاسی و بڕوای بەهاوبەشی نیشتمانی نەبێت بۆ بەڕێوەبردنی حكومڕانی لەعێراقدا، ئەوا ڕاستە عێراق دەبێتە خاوەنی سوپایەكی گەورە و هێزیكی ئاسایشی زەبەلاح، بەڵام عێراق خۆی دەبێتە دەوڵەتێكی لاواز و فاشیل، بەڵام لەم حاڵەتەشدا نە كورد و نە سوننە و نەشیعە، ئەوە قبووڵ ناكەن لەپێناوی بەرژەوەندی یەك تاكەكەی دەیان ساڵی دیكە عێراقیەكان لەنەهەماتیدا بژین، ڕاشكاوانەتر، هەموو ئەگەرێك لەعێراقدا ئەگەری ڕوودانی هەیە، بەڵام ئەگەری گەڕانەوەی دیكتاتۆر هەتا ئەگەر بشگەڕێتەوە تەمەنی زۆر درێژ نابێت.
بارودۆخێكی ئاڵۆز و ڕێگەچارەی قورس
قسەكردن بۆ چارەسەری كێشەكانی ئێستای عێراق، هەتا ئەگەر لەڕووی تیۆریشەوە جۆرێك لەچارەسەربوونی هەبێت و قسەی لەسەر بكرێت، ئەوا لەڕووی كردەییەوە هەنگاو هەڵگرتن بۆ چارەسەركردن كارێكی ئاسان نییە، سەبارەت بەم لایەنە پەرلەمانتار سەلمان جومەیلی سەرۆكی كوتلەی عێراقیە لەپەرلەمانی عێراق سەبارەت بەبارودۆخی ئەمڕۆی عێراق و لەلێدوانێكی تایبەتی بۆ گوڵان جەخت لەسەر ئەوەدەكاتەوە كە پێكهاتە سیاسییەكانی عێراق بێجگە لەنوری مالیكی هەموویان ڕێككەوتنی هەولێر بەنەخشەی ڕێگە دەزانن بۆ چارەسەری كێشەكان و لەمبارەوە بەمجۆرە ڕای خۆی دەربڕی و وتی: (سەبارەت بەچارەسەر، ئێمە پێمانوایە كە ڕێككەوتنەكەی هەولێر نەخشەڕێگەی دانا و بێجگە لەدەوڵەتی یاسا هەموو هێزە سیاسییەكان بەشداربوون و كۆكبوون لەسەرئەوەی كە ئەمە نەخشەڕێگەیەكە پێویستە كاری پێ بكرێت بۆ ڕزگاركردنی پرۆسە سیاسییەكە لەداڕمان و وەستان لەدژی ئەو مەنهەجە نوێیەی كە بەپێیدا خەریكە دیكتاتۆرییەتێكی نوێ لەوڵاتدا دروست دەبێتەوە، هەربۆیە پێویستە لەسەر ئەو لایەنانەی كە ئەم ڕێككەوتنەیان واژۆكردووە لەگەڵ لایەنەكانی دیكە كە ڕەزامەندبوون لەسەر ئەم ڕێككەوتنە بەرپرسیارەتی لەسەر شانیان هەبێت بۆ بەدواداچوونی ئەم ڕێككەوتنە و جێبەجێكردنی خاڵەكانی لەگەڵ موحاسەبەكردن و وەستان لەدژی ئەو لایەنانەی كە نایانەوێ چاكسازی لەپرۆسە سیاسییەكە بێننەدی. سەبارەت بەكێشەكانی نێوان هەرێم و بەغداش، ئێمە چارەسەری ئەم كێشەیە لەپابەندبوون و جێبەجێكردنی دەستووردا دەبینین، لەگەڵ ڕێزگرتن لەو تەوافوقە سیاسیانەی لەنێوان لایەنەكاندا هەیە، ئێمە لەم قۆناخە ئومێد دەخوازین كە مالیكی وەڵامدانەوەی هەبێت، بەپێچەوانەوە ئەوكات واباشترە متمانە لەحكومەت بستێندرێتەوە و پێموایە هێزە سیاسییەكان توانایان هەیە بۆ دەستنیشانكردنی كەسێكی گونجاو كە ڕێز لەبەرامبەر تەوافوقاتە سیاسییەكان بنوێنێت و ڕێزی هەبێت لەبەرامبەر جێبەجێكردنی دەستوور.)).
ئەوەی جومێلی ئاماژەی پێدەكات نیشانەی ئەوەیە كە پێكهاتەكانی عێراق لەڕەفتارە دیكتاتۆرییەكانی مالیكی بێزاربوونە، بۆیە كاتی ئەوە هاتووە كە بەدوای چارەسەرێكی دیكە بۆ ئەم بارودۆخە بگەڕێن، هەر سەبارەت بەم لایەنە پەرلەمانتار جەمال بەتیخ لەكوتلەی عێراقیەی سپی لەلێدوانێكی تایبەتی بۆ گوڵان جەختی لەسەر ئەوە كردەوە كە ئێستا متمانە لەنێوان سەرۆك وەزیران و پێكهاتەكان نەماوە، پێش هەموو شت پێویستە متمانە بونیاد بنرێتەوە و لەم لەبارەوە وتی: (لەڕاستیدا ڕێگە چارە ئەوەیە متمانە سەرلەنوێ بگەڕێتەوە بۆ نێوان سەركردەكانی پرۆسە سیاسییەكە، لەبەرئەوەی هۆكارەكانی پشت ئەوەی كە ئەمڕۆ پێی تێدەپەڕین دەگەڕێتەوە بۆ نەبوونی متمانە لەنێوان سەركردەكانی پرۆسە سیاسییەكە كە دەوڵەت بەڕێوەدەبەن، ئەمەیش هۆكاری ئەو بەڵایەیە كە ئەمڕۆ دووچاری بووینەتەوە. بۆ ئەم قۆناخە هەڵبەتە دیالۆگ چارەسەرە، بەڵام پاش 10 ساڵ لەم ئەزموونە دەبینین هێشتا ناكۆكن و جیاوازی لەنێوانیاندا هەیە و جیاوازییەكانیان نەبۆتە مایەی بونیادنانی دەوڵەت و نەبۆتە مایەی بونیادنانی كۆمەڵگە، خۆی لەخۆیدا پێویستە ئێستا ستراتیژییەتێكیان هەبوایە بۆ بونیادنانی دەوڵەت و كۆمەڵگە، بەڵام ئەمڕۆ ئەو شتەیان نییە و هاوكات نە چارەسەریان هەیە بۆ كێشەكان و نە پڕۆژەشیان هەیە و تەنانەت خاوەن وتارێكی سیاسیی هاوبەشیش نین، دەبوایە پاش 10 ساڵ هەوڵ و وتار و تێڕوانینی هاوبەش لەنێوانیاندا هەبوایە و خاوەن كارنامەیەكی سیاسی ستراتیژی بوایەن بۆ دەوڵەت، بەڵام ئەم شتانەیان نییە، ئەوە 10 ساڵ تێپەڕی ئایا مەعقولە10 ساڵی دیكەیش هەر بەم شێوەیە بەسەربەرین؟ ئێمە ئەمڕۆ لەچوارگۆشەی یەكەمین و هەروەك ئەوەیە بڵێی هێشتا تازە لە دەسپێكین و سەرلەنوێ دەست پێ دەكەینەوە و ململانێ دەكەین و لایەنە سیاسییەكان لەڕكابەریدان كە كەوتوونەتە دوو میحوەرەوە كە بەشێكیان دەیانەوێ متمانە لەحكومەت بستێننەوە و بەشێكی دیكەشیان دەیەوێ متمانە لەپەرلەمان بستێنێتەوە، بەڵام هێشتا نازانین كامەیان ئەوی دیكە دەڕووخێنێت. بەڵام من پێموایە ئامادەكاری هەبێت بۆ هەڵبژاردنێكی نوێ، بەڕای من ئەمە باشترە لەبەرئەوەی ڕاستییەكەی ئەوەیە كە شكستێكی سیاسیی گەورە و ڕوون ڕوویداوە و ئەمڕۆیش سەركردەكانی وڵات ناتوانن هەنگاو بەرەو پێشەوە هەڵگرن، بەڵكو بەپێچەوانەوەیە كە پاشەكشە ڕوویداوە و كشانەوەیەكی گەورە بەرەو دواوە هەیە، هەربۆیە پێموایە كە ئامادەسازی بۆ هەڵبژاردنێكی پەرلەمانیی نوێ لەگەڵ پێكهێنانی حكومەتێكی نوێ باشترین چارەسەرە)).