گەندەڵی لەگەڵ ئەوەی دیاردەیەكە پێوەندی بەناوخۆیی سیستمی حكومڕانی هەر وڵاتێكەوە هەیە، بەڵام لەكۆتایی نەوەدەكانی سەدەی ڕابردو و لەگەڵ نزیكبوونەوەی هەزارەی نوێ، گەندەڵی وەك كێشەیەكی جیهانی لەسەر ئاستی سیاسەتی نێودەوڵەتی بایەخێكی هێجگار گەورەی پێدراوە، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەهەوڵی ئەوەدا بووە چەندین پەیماننامە دابڕێژێت بۆئەوەی پرۆسەی دژە گەندەڵی (anti-corruption) ببێتە بنەمایەك بۆ پابەندبوونی دەوڵەتان بەپرۆسەی دژە گەندەڵیەوە، هەر بۆنموونە لەساڵی 1997 بانكی نێودەوڵەتی ستراتیژیەتی دژایەتی گەندەڵی ڕاگەیاندووە و لەساڵی 2007یشەوە پشتگیری تەواوی خۆی بۆ گروپی حكومڕانی و دژە گەندەڵی(GAC)، ڕاگەیاندووە، هەروەها ڕێكخراوی ئابووری و هاریكاری و پەرەپێدان(OECD)، پەیماننامەی دژە بەرتیل وەرگرتن(Anti-Bribery) ڕاگەیاندووە و زیاتر لە38 دەوڵەت ئەو پەیماننامەیان ئیمزا كردووە، لەكۆتایی ساڵی 2005 یشەوە نەتەوە یەكگرتووەكان بەرنامەیەكی گشتگیری بۆ دژایەتی گەندەڵی ڕاگەیاندووە، ئەم هەوڵە نێودەوڵەتیانە ئەوەمان پیشاندەدەن، كە ئێستا گەندەڵی هەتا ئەگەر دیاردەیەكی ناوخۆییش بێت، بەڵام كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هەڵوەستەی جددی لەسەر دەكات و لەو بوارانەی پێوەندی بەهاریكاری نێودەوڵەتیەوە هەیە بۆ دەوڵەتێكی دیاریكراو ئاستی گەندەڵی دەكەنە یەكێك لەو مەرجانەی بۆئەوەی هاریكاری یان یارمەتی پێشكەشی ئەو دەوڵەتە بكەن، تەنانەت یارمەتی دانی ئەو دەوڵەتانەی ئاستی داهاتیان نزمە پەیوەستكراوە بەئاستی گەندەڵی لەو وڵاتە، ئەم جەختكردنەوەیە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی ئەوەمان بۆ دەردەخات كە لەسەر ئاستی ئەكادیمی و سیاسی كۆدەنگیەك بوونی هەیە بۆ دژایەتیكردنی گەندەڵی، بەڵام پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە ئایا شێوازی ڕووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی لەوڵاتێكەوە بۆ وڵاتێكی دیكە ناگۆڕێت؟ سەبارەت بەوەڵامی ئەم پرسیارە هەموو ڕێكخراو و ئاژانسە نێودەوڵەتیەكان و توێژینەوە ئەكادیمیەكان لەسەر ئەو خاڵە كۆكن، كە ئاستی گەندەڵی لەوڵاتیكەوە بۆ وڵاتیكی دیكە دەگۆڕێت، هەربۆیە بۆ هەر وڵاتێكی دیاریكراو پێویستە بەپێی ئەو وڵاتە ئەولەویەتەكان ڕیز بكرێت و چارەسەریان بۆ بدۆزرێتەوە،ئەمەش بەو مانایەی پێویستە دوو خاڵی گرنگ لەبەر چاو بگیرێت:
یەكەم: لەبەر ئەوەی ئەو خاڵانەی ڕەچاوكراون بۆ چۆنیەتی دژایەتیكردنی گەندەڵی هێجگار زۆرن، ئەوا پێویستە بەرنامەی كار بۆ دژایەتی گەندەڵی بەپێی تایبەمەندی هەردەوڵەتێك ئەولەویەتەكان دەستنیشان بكات و بزانێت كام كارە لەو وڵاتە دەكرێت و كامەش لەو وڵاتە ناكرێت.
دووەم: جیاوازی كردن لەنێوان ئەو كۆمەڵگایانەی كە تا ئاستێكی بەرز گەندەڵی بوونی هەیە و لەگەڵ ئەو كۆمەڵگایانەی تا ئاستێكی بەرز گەندەڵیان كۆنترۆڵكردووە، لەبەر ئەوەی لەو كۆمەڵگایانەی ئاستی گەندەڵی بەرزە كۆمەڵێك فاكتەر هەن كە هاندەرە بۆئەوەی بەرپرسە گشتیەكان پەنا بۆ گەندەڵی بەرن، یان گەندەڵی قبوڵ بكەن.
كەواتە ئەم دوو خاڵە بەرەو پۆڵێنكی دیكەمان دەبات، كە ئەویش دیاریكردنی ئاستی گەندەڵی و ئاستی حكومڕانیە لەو وڵاتانەی دیاردەی گەندەڵی بوونی هەیە، ئەمەش بەو مانایەی بۆ هەر وڵاتێك كۆمەڵێك ڕێوشوێنی دیاریكرا و لەلایەن بانكی نێودەوڵەتی دانراوە، بۆ ئەمەش وڵاتانی پۆلین كردووە بۆ سێ بەش بەمجۆرە:
1- ئەو وڵاتانەی ئاستی گەندەڵی تیایاندا زۆر بەرزە و حكومڕانیشیان لاوازە وەك حكومەتی ئێستای عێراق، ئەولەویەت بریتی دەبێت لەسەروەریی یاسا و بەهێزكردنی دامەزراوەكان و هاندان بۆ بەشداری زیاتر و هەستكردن بە بەرپرسیاریەتی.
2- ئەو وڵاتانەی ئاستی گەندەڵی مامناوەندییە و ئاستی حكومڕانیشیان پەسەندە، ئەوا ئەولەویەت بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی بریتی دەبێت لەپیادەكردنی نامەركەزیەت و پیادەكردنی ڕیفۆرمی ئابووری، هەروەها دەبێت میكانیزمیك دابنرێت بۆ هەڵسەنگاندنی ئاستی بەڕێوەبردنی كارەكان لەكەرتی گشتی و هاندانێك هەبێت بۆ ململانێ لەپێناوی پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری سەرەكی و گشتی بۆ هاووڵاتیان.
3- لەوڵاتێكدا كە تا ئاستێكی باش گەندەڵی كۆنترۆڵ كرابێت و ئاستی گەندەڵی نزم بێت و حكومڕانیەكی بەهێز بوونی هەبێت، ئەوا لەم وڵاتە پێویستە بەرنامەیەكی فراوانی دژە گەندەڵی و بەهێزكردنی سیستمی دارایی و پرۆگرامی هۆشیاری گشتی و حكومی دەبێت پیادەبكرێت، بۆئەوەی بتوانرێت گەندەڵی بنەبڕ بكرێت.
ئەم دابەشكردنەی بانكی نێودەوڵەتی كە ئاستی دیاردەی گەندەڵی گرێدەداتەوە بەئاستی حكومڕانیەوە، ئاماژەیەكی ڕاشكاوانەیە بۆئەوەی كە ئاستی بەرزی گەندەڵی نیشانەی كەموكورتی گەورەیە لەحكومڕانێتیدا، لەم چوارچێوەیەدا ئەگەر ئەو پۆڵینە لەسەر هەرێمی كوردستان پیادە بكەین، ئەوا نەدەتوانین لەریزی شێوازی یەكەم ئاستی حكومڕانی كوردستان دابنێین، نە لەئاستی سێهەمیش، بۆیە دەكرێت وەك ئاستی مامناوەندی و حكومڕانی مەقبول بەپێی ستاندەری جیهانی دایبنێن، ئەم ئاستەش بۆ وڵاتانی تازە پێگەیشتوو و وڵاتانی جیهانی سێهەم تا ئاستێكی زۆر پەسەندە، هەربۆیە ئەم بۆچوونە لەهەوڵدان بۆ سنوورداركردنی گەندەڵی بەرەو ئەو ئاراستەیەمان دەبات كە بۆ هۆكار و كەموكورتیەكانی حكومڕانی لەوڵاتی خۆمان بگەڕێینەوە، لەگەڵ ئەو ڕێوشوێنانەی پێویستە بگیرێنەبەر بۆ دانانی سنوورێك بۆ گەندەڵی، ئەمەش پێویستی بەوەیە بەرنامەی دژە گەندەڵی جۆرێك لەڕێگەپیشاندەری تێدابێت بۆئەوەی ئەولەویەت بەهەنگاوەكانی بدات بەشێوەی تیۆری و پراكتیكی واقیعی وڵاتی دیاریكراو هەڵبسەنگێنێت، لەمەش گرنگتر گەندەڵی ئەو كاتە ڕەگدادەكوتێت كە بەرپرسە گشتیەكان مەزندەكانیان بەو جۆرەبێت سوودێكی گەورە لەهەر سەفقەیەك وەربگرن. هەربۆیە بەرنامەی سەركەتوو بۆ دژە گەندەڵی هێنانە خوارەوەی ئەو سوودە كەسیانەیە، هەروەها بەرزكردنەوەی ئاستی سزاكانە بۆ ڕەفتاری گەندەڵ، ئەمەش مانای ئەوەیە پرۆگرامی دژە گەندەڵی پێویستە حساباتی دەسكەوتی بەرپرسە گشتیەكان بگۆڕیت، بەتایبەتی ئەو بەرپرسانەی كە دەیانەوێت دەسكەوتێكی گەورەیان لەگەندەڵی دەست بكەوێت. پرۆگرامی دژە گەندەڵی بەچوار میكانیزم كاریگەری لەسەر گەندەڵی دەبێت:
1- كەمكردنەوەی ژمارەی ئەو مامەڵە بازرگانیانەی كە بەرپرسە گشتیەكان كاری تێدا دەكەن.
2- كەمكردنەوەی ئەو چوارچێوانەی كە لەهەر مامەڵەیەكی بازرگانی لێی سوودمەند دەبن.
3- بەرزكردنەوەی ئاستی سزا بۆ ڕەفتاری گەندەڵكاران.
4- بەرزكردنەوەی ئاستی سزای ماددی بۆ ئەوانەی سەرپێچی یان كەمتەر خەمی دەكەن.

بەگژداچوونەوەی گەندەڵی لەپرۆسەی پەرەپێداندا
هەموو ئەو وڵاتانەی لەپرۆسەی پەرەپێدان و پرۆسەی بونیادی نەتەوە سەركەتوو بوون، ئەو وڵاتانەن كە لەسەرەتاوە توانیوویانە سنوورێك بۆ دیاردەی گەندەڵی دابنێن، پارك چانگ كە بەباوكی بوینادنانەوەی كۆریای باشوور لەقەڵەم دەدرێت، لەهەنگاوی یەكەمی پرۆسەی پەرەپێداندا سنووری بۆ گەندەڵی دانا و توانی كۆنترۆڵی كەرتی تایبەت بكات، ئەمەش نەك بەوەی كەرتی تایبەت بێنەتەوە ناو كەرتی گشتی، بەڵكو بەوەی هەموو خاوەن كۆمپانیاكانی بانگكرد بۆئەوەی لەقۆناخی پەرپێداندا بەئەركی سەرشانی خۆیان هەڵبستن، بەڵام هاریكاری سەرەكی لەسەركەوتنی پرۆسەكەی پارك چانگدا دەگەڕێتەوە بۆ شول لی سەرۆكی كۆمپانیای بەناوبانگی سامسۆنگ، ئەمەش مانای ئەوەیە كەرتی تایبەت لەپرۆسەی بونیادنانەوە و پرۆسەی پەرەپێدان ڕۆڵێك دەگێڕێت كە هاوشانی ڕۆڵی حكومەت دەبێت، بەهەمان شێوە لەژاپۆن و سەنگافورا و تاڕادەیەكی زۆریش لەتایوان سنوورداركردنی ئاستی گەندەڵی هۆكاری سەرەكی بووە بۆ پەرەپێدان و ئەو پێشكەوتنەی ئەمڕۆ دەیبینین، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا پێویستە لەگەڵ دەسپێكی پرۆسەی پەرەپێدان حكومەت ڕۆڵێكی ئەكتیڤی بۆ چاودێریكردنی كاروبارەكان هەبێت، سەبارەت بەم لایەنە پرسیارمان لەپرۆفیسۆر فرانك ئەنێچیاریكۆ ئوستادی یاسا و حكومەت لەزانكۆی هامیلتۆن كرد و سەبارەت بەچۆنیەتی كۆنترۆڵكردنی گەندەڵی لەقۆناخی پەرەپێداندا بەمجۆرە ڕای خۆی بۆ گوڵان خستەڕوو: (لەدەسپێكی وەڵامەكەمدا دەستدەكەم بەباسی وردبینی و شەفافییەت، لەبەرئەوەی من پێموایە كە ئەم دوو لایەنە گرنگن وەك دەسپێك، هەڵبەتە وەبەرهێنان زۆر جار لەوڵاتانی تازەپێگەیشتوو دەبێتە كێشە، ئەمەش لەبەرئەوەیە لەوڵاتانی تازە پێگەیشتوو هەندێك ئاسانكاری پێشكەش دەكرێت بۆئەوەی سەرنجی وەبەرهێنەران ڕابكێشرێت، هەربۆیە پێویستە لەسەر حكومەت لەدەسپێكدا ژمارەیەك ئیجرائات پیادەبكات بەپێی ستەندەری پڕۆفێشناڵ لەڕووی واژۆكردنی گرێبەستەكاندا، ئەمەش لەبەر ئەوەی كاتێك كە وەبەرهێنەر و كۆمپانیا بیانییەكان دێن بۆ وەبەرهێنان لەوڵاتەكە، پێویستە ئەم لایەن و ئیجرائاتانە بەوریاییەوە ئەنجامبدرێت و هەروەها پێویستە دەسەڵاتێكی وردبینیی سەربەخۆ پێداچوونەوە بەگرێبەست و وەبەرهێنانەكان بكات، كە ئەم دەسەڵاتە بەشێك بێت لەحكومەت، بەڵام لەژێر كۆنتڕۆڵی پەلەماندا بێت نەك حكومەت، لەمەش باشتر ئەگەر بكرێت سەربەخۆ بێت باشترە، بەرچاوترین نموونە لەمبارەیەوە بەڕیتانیا-یە لەگەڵ ئۆفیسی متمانە و لیپرسینەوەی حكومەت لەئەمریكا(The U.S. Government Accountability Office (GAO)) سەربەخۆیە، بۆیە ئەم مەسەلەیە كاتێكی زۆر دەخایەنێت، بۆیە چەند زووتر وڵاتانی تازە پێگەیشتوو بەم كارە هەڵسن ئەوەندە باشترە. هەر لەم چوارچێوەیەدا هاوكارێكم بەناوی مایكل جۆنستن لەسەر ئەم بابەتە نووسینێكی هەیە و من زۆر لەگەڵ بۆچوونەكانی هاوڕام كە لەبابەتەكەیدا نووسیویەتی دامەزراوەی بەهێز و هەروەها بەشداری هاووڵاتیان لەكاروباری مەدەنی زۆر گرنگن بۆ بەگژداچوونەوەی گەندەڵی، بەڵام وەكو ڕایەكی شەخسی خۆم پێموایە كە بەبێ كۆنتڕۆڵكردنی گەندەڵی ئەوە دامەزراوەكان بەهێز نابن، بۆیە بەڕای من بەبێ چاودێریی گەندەڵی ناكرێ چاوەڕوان بن هەتا دامەزراوەكان بەهێزبن، لەلایەنێكی دیكەوە بەبێ ئەنجامدانی ڕێككەوتنێك لەنێوان دەسەڵاتەكانی یاسادانان و جێبەجێكاری لەبارەی بایەخی ئەم چاودێرییە بۆ بەگژداچوونەوەی گەندەڵی ئەوە چاودێریی گەندەڵی دانامەزرێت، هاوكات پێویستە ئەو چاودێرییە سەربەخۆ بێت و مایەی لێپیچینەوە لەگەڵكردن بێت و هەروەها شەففاف بێت، هەڵبەتە ئەمەیش لایەنە زەحمەتەكەیە)).
ئەوەی پرۆفیسۆر فرانك جەختی لەسەر دەكاتەوە وەك جۆرێك لەگشتاندن ڕێگەچارەی گەندەڵی دەخاتەڕوو، بەڵام پرۆفیسۆر فلیپ نیكۆڵس ئوستادی دیراساتی یاسایی و ئەخلاقی بزنس لەزانكۆی پەنسلڤانیا بەو جۆرە باس دەكات كە پێویستە تایبەتمەندی هەر وڵاتێك بۆ پرۆسەی دژە گەندەڵی ڕەچاو بكرێت، لەمبارەوە لەلێدوانیكی تایەبەتدا بەگوڵانی ڕاگەیاند: (وەڵامدانەوە سەبارەت بەپرۆژەی دژە گەندەڵی زەحمەتە، لەبەرئەوەی گەندەڵی لەشوێنێك بۆ شوێنێكی دیكە جیاوازە و هاوكات وەڵامەكەیش دەگۆڕێت لەكەیسێك بۆ كەیسێكی دیكە، هەندێك شت هەن كە دەتوانرێ بكرێن كە یاریدەدەرن، لەمبارەیەوە بۆنموونە ئاستێك لەمسداقیەت و شەفافیەت، زۆربەی وڵاتانی پێشكەوتوو كێشەیان هەیە بەهۆی نەبوونی مسداقیەت، بۆنموونە لەڕووی پارەی هاوكارییەكان و تەمویلەكانی وەبەرهێنان كە زۆرجار نازانرێت چۆن ئەو پارانە خەرج بكرێ و بڕواپێكردنی تێدانییە، هەربۆیە بەڕای من خوڵقاندنی جۆرێك لەشەفافیەت و متمانە یاردەدەر دەبێت لەڕووی كەمكردنەوەی ئاستەكانی گەندەڵی و بەكارهێنانی تەمویلەكان.. ئەمە لەپرۆسەی پەرەپێداندا كارەكە قورستر یان ئاسانتر دەكات، هەر بۆ نموونە نزیكەی 60 وڵات لەسەرتاسەری جیهاندا هەن كاری وەبەرهێنان لەوڵاتانی جیهان دەكەن و ئەو وڵاتانە سەرچاوەی پێویستیان لەبەردەستدا هەیە بۆ چاودێری و بەگژداچوونەوی گەندەڵی، بۆنموونە كۆمپانیای وۆڵمارت وەبەرهێنانی هەبوو لە مەكسیك، بەڵام پاشان دەركەوت كە بەڕێوەبەرەكانی وۆڵمارت بەرتیلیان داوە بەكاربەدەستەكانی حكومەتی مەكسیكی، هەمان شت لەگەڵ كۆمپانیایەكی ئەڵمانی كە گەندەڵی و بەرتیلیان لەسەر ئاشكرابوو و ئەوە بوو پاشان دەستگیركران و حوكمدران، هەربۆیە ئەو بۆچوونە دروستە كە فاكتەری دەرەكی ڕێگرە لەبەردەم بەگژداچوونەوەی گەندەڵی لەوڵاتانی تازەپێگەیشتوو، بەڵام لەهەمان كاتیشدا فاكتەری دەرەكی دەتوانن ڕۆڵێكی پێچەوانەوە و پۆزەتیڤانە بگێڕن و پێویستە بەوشێوەیە بێت. هەروەها میدیاش دەتوانێت ڕۆڵێكی كاریگەرانە بگێڕێت، لەبەر ئەوەی میدیا بەشێوەیەك لێكۆڵینەوە لەڕووداوەكان دەكات بەشێوەیەك كە حكومەت و ڕێكخراوەكانی دیكە ناتوانن وەكو میدیا ئەنجامی بدەن، هەروەها ڕۆڵی میدیا گرنگە لەڕووی دەستپێشخەری لەدیالۆگی كەلتوری، میدیا ڕێگری لەگەندەڵی دەكات و زەحمەتی دەكات گەندەڵی ئەنجامبدرێت لەبەرئەوەی ئەركی میدیا بریتییە لەبڵاوكردنەوەی كار و ڕەفتارەكانی گەندەڵكارەكان، مەسەلەی سەروەری یاسا بابەتێكی قورسە و تێگەیشتنی زەحمەتە و دەتوانین پێناسەی بكەین بە: نەبوونی گەندەڵی، بۆیە پێموایە سەروەری یاسا دەستپێشخەر نییە لەبەگژداچوونەوەی گەندەڵی، بەڵكو بەرهەمی بەگژداچوونەوەی گەندەڵییە، بەپێی تێگەیشتنم پێموایە سەروەری یاسا چەند لایەنێكی گرنگی لەخۆگرتووە و بەڕای من یەكێك لەلایەنەكانی سەروەری یاسا ئەوەیە كە: یاساكان-ن كە ڕەفتارەكان ڕێكدەخەن نەك سەركردەكان، بۆنموونە ئەگەر بێت و سەركردەیەك گەندەڵ بێت ئەوە پێویستە یاسا لەسەر ئەو سەركردەیە بسەپێندرێت، ژمارەیەك لەوڵاتان چاوپۆشی لەڕەفتارەكانی كاربەدەستەكانی حكومەت دەكەن، بەڵام ئەمەیان سەروەری یاسا نییە، بەڵكو پێچەوانەی سەروەری یاسایە)).
پرۆفیسۆر فلیپ ئاماژەی بەوەكرد كە زۆر جار كۆمپانیا بیانییەكان دەبنە هۆكارێك بۆ بەگژداچوونەوەی گەندەڵی، لەبەر ئەوەی لەلایەن وڵاتەكانی خۆیانەوە لیپرسینەوەیان لەگەڵ دەكرێت، بۆیە هەر لەم چوارچێوەیە پرۆفسیۆر تارین ڤیان ئوستادی سیاسەتی گشتی لەزانكۆی بۆستن، سەبارەت بەپرۆسەی وەبەرهێنان لەوڵاتانی تازە پێگەیشتوو بەمجۆرە بۆ گوڵان هاتە ئاخافتن:(بەڕای من وڵات پێویستیی بەوەبەرهێنانە لەناوخۆی وڵاتەوە و هەروەها لەدەرەوەی وڵاتیشەوە لەپێناو وەدیهێنانی پەرەپێدان، بەڵام پێویستە وەبەرهێنان لەژینگەیەكی تەندروست بێت كە تیایدا حوكمڕانییەكی باش هەبێت بەوشێوەیەی كە هاندەر هەبێت بۆ وەبەرهێنەرانی كەرتی تایبەت بۆمەبەستی كاركردن و فەراهەمكردنی هەلی كار كە یاریدەدەربێت بۆ بەرەوپێشەوەچوونی وڵات، بەڵام ئەگەر هات و وبەرەهێنەرەكان هەڵستان بەپێدانی بەرتیل لەپرۆسەكانی تەندەر و لەپێناو بردنەوەی گرێبەستەكان، ئەوكات دەبێتەهۆی سەرهەڵدانی گەندەڵی و دوورخستنەوەی ئەو كۆمپانیا وەبەرهێنەرە ڕاستگۆ و باشانەی كە مەبەستیان هەیە خزمەت بەپەرەپێدانی وڵات بگەیەنن، هەربۆیە حوكمڕانیی باش پێویستە بۆ پەرەپێدانی وڵات و مەرج نییە هەمووجارێك هەبوونی وەبەرهێنەری بیانی لەوڵات واتای تەشەنەبوونی گەندەڵی بگەیەنێت. هەربۆیە گرنگترین شت ئەوەیە هەوڵدان هەبێت لەهەموو كاروبارەكانی كەرتە حكومیەكاندا بۆ بەدیكیۆمێنتكردنی ئیجرائاتەكان لەگەڵ بڵاوكردنەوەی زانیارییەكان لەوڕووەوە لەبەرئەوەی گەندەڵی لەو شوێنانەدا تەشەنە دەكات كە تیایدا ئیجرائاتەكانی حكومەت تەمومژاوییەو نازانرێت كێ بەرپرسیارە لەكار و ڕەفتارەكان، بۆئەوەی شەفاففیەت هەبێت پێویستە هاووڵاتیان یاخود ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان چاودێری و فشار بخەنە سەر حكومەت، ئەگەر بێت و شەفاففیەت هەبێت و هاووڵاتیان بزانن چی ڕوودەدات، ئەوكات حكومەت بەرپرسیارەتی دەبێت لەسەر بڕیارەكان. هەروەها سەروەریی یاسا و میدیای ڕاستگۆ و ئازاد دوو پێكهاتەی زۆر گرنگن لەڕووی بەگژداچوونەوەی گەندەڵی، یەكێك لەفاكتەرەكانی بڵاوبوونەوەی گەندەڵی دەگەڕێتەوە بۆ چاوپۆشی، لەبەرئەوەی كەسی گەندەڵكار لەوە بەئاگایە كە ئەگەر ڕەفتاری گەندەڵیش ئەنجامبدات و تەنانەت گەر دەستگیریش بكرێت ئەوە لەوە دڵنیایە كە سزا نادرێت، هەربۆیە كە خەڵكی ترسیان نەبێت لەزیندانی و سزادان ئەوكات هاندەری ئابوورییان بۆ دەڕەخسێت بۆئەوەی گەندەڵ بن، هەربۆیە پێویستە سەروەری یاسا هەبێت بۆئەوەی سزای گەندەڵكارەكان بدرێت، كە خەڵكی دەبینن سزادان هەیە لەسەر گەندەڵی ئەوكات هەمووان كار و ئەركەكانیان جێبەجێ دەكەن و ناوێرن كاری گەندەڵكاری ئەنجامبدەن، لەبەرئەوەی ترسیان هەیە لەسزادان، هەروەك پێشتریش ئاماژەم بەشەفاففیەت كرد بەڕای من پێویستە میدیایەكی ئاكتیڤمان هەبێت بۆئەوەی هاووڵاتیان هانبدات بۆ دژە گەندەڵی، میدیا چەندین كاری پێدەكرێت، هەر بۆ نموونە:
یەكەم: ئاشكراكردنی گەندەڵی بۆئەوەی خەڵكی نەتوانن بەئازادانە گەندەڵی بكەن و حكومەت بەرپرسیاربكرێت لەڕووی سزادانی گەندەڵكارەكان.
دووەم: فێركردنی هاووڵاتیان لەسەر بەشداربوون لەسیاسەت و بڕیارەكان لەبەرئەوەی هەندێك جار بۆنموونە لەكەرتی تەندروستیدا لەوانەیە سیاسەتێكی تەندروستی بسەپێندرێت كە لەبەرژەوەندیی لایەنێكی دەوڵەمەندی كەرتی تایبەتە و نفوزی لەسەر حكومەت هەیە، هەربۆیە ئەوە ئەركی میدیایە بۆئەوەی مەسەلەكە بەشێوەیەكی ڕوونتر بخاتەڕوو و كێشەی سیاسەتەكە شیبكاتەوە لەگەڵ خستنەڕووی سوود و زەرەرەكانی بۆ كۆمەڵگە، ئەوكات كەرتی تایبەت بەوئاسانییە ناتوانێت سیاسەتەكان بۆ بەرژەوەندییەكانی خۆی هەڵسوڕێنێت، بۆیە بەڕای من ئەم دوو خاڵە ئەركی گرنگە بۆ میدیا كە دەتوانێت لەمڕووەوە بیگێڕێت)).