لەدەوڵەتی فاشیلدا.. دامەزراوە سیاسی و دەستوورییەكان سڕدەبن نەدەتوانێت ڕێز لەپێكهاتەكانی بگرێت نە لە یەكپارچەیی خاكەكەی

گراهام فۆلەر سەرۆكی ئاژانسی هەواڵگری ئەمریكا لەساڵی 1993 توێژینەوەیەكی لەگۆڤاری فۆرێن ئەفیرز بڵاوكردەوە، لەو توێژینەوەیەدا ئاماژە بەداهاتووی عێراق دەكات و جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە ئەگەر هەوڵبدرێت بەڕێگەی دیكتاتۆری و هێز یەكپارچەیی ئەو وڵاتە بپارێزرێت، ئەوا وڵاتێك بەهێز یەكپارچەییەكەی بپارێزرێت ئەو وڵاتە شایەنی ئەوە نییە بە یەكپارچەیی بمێنێتەوە، ئەگەر لەم قسەیەی فۆلەر وردبینەوە كە دەساڵ پێش ڕووخانی ڕژێمی پێشوو نووسیویەتی، ئەوە بووە ئەگەر دوای ڕووخانی ڕژێمی سەدام حوسێن ئەولەویەت بدرێتە یەكپارچەیی عێراق، بەبێ ئەوەی پێ لەسەر ئەوە دابگیرێتەوە كە عێراقی نوێ لەسەر بنەمای دەوڵەتێكی مەدەنی دەستووریی و ئارەزوومەندان بونیاد بنرێتەوە، ئەوا تەنیا هێزێك بتوانێت ئەم دەوڵەتە بە یەكگرتوویی بهێڵێتەوە، دیكتاتۆر و زەبری هێز دەبێت. بۆیە ئەگەر بەرنامەی بونیادنانەوەی دەوڵەتێكی مەدەنی و دەستووری سەركەتوو نەبوو، ئەوا عێراق دەبێتە دەوڵەتێكی فاشیل و دەوڵەتی فاشیلیش شایستەی ئەوە نییە بەیەكگرتوویی بمێنێتەوە، هەربۆیە كاتێك بەڕێز مەسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان ڕایدەگەیەنێت ئیتر بەسە و ناتوانین لەژێر دەسەڵاتی دیكتاتۆریەت و تاكڕەوی بژین و دەبێت گەلی كوردستان خۆی بڕیاری خۆی بدات، ئەمە تەنیا مەسەلەیەك نییە تایبەت بێت بەهەرێمی كوردستان یان پێكهاتەكانی گەلی كوردستان لەعێراقدا، بەڵام لەبەر ئەوەی بەڕێز مسعود بارزانی سەرۆكی هەڵبژێردراوی گەلی كوردستانە، ئەوا بانگێشە بۆ گەلی خۆی دەكات بۆئەوەی جارێكی دیكە لەژێر ستەمی دیكتاتۆری نەژی، بۆ ئەمەش بەڕێز مسعود بارزانی بواری بەسەركردە عێراقیەكان و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و ئیدارەی ئەمریكاش داوە بۆئەوەی عێراق لەتاكڕەویی و دیكتاتۆریەت ڕزگار بكرێت و عێراق ئەو دەوڵەتە مەدەنییە بێت كە دامەزراوە سیاسیی و مەدەنییەكانی توانای وەڵامدانەوەی خواستی عێراقیەكانیان هەبێت، سەبارەت بەم لایەنە و دروستبوونی دەوڵەتی فاشیل دوای ڕووخانی ڕژێمێكی تۆتالیتاری سەربازی یان دوای شەڕی ناوخۆ، هەر چوار پرۆفیسۆر (ئەرمین ڤۆن بۆگدانی و ستیفان هاوبلر و فلیكس هانسمان و ڕافایل ئۆتز لەدیراسەتێكی هاوبەشیاندا بەناونیشانی (بونیادنانی دەوڵەت و بونیادنانی نەتەوە و پرۆسەی دەستووری لەوڵاتی دوای تەنگژەكان - State-Building، Nation-Building، and Constitutional Politics in Post-Conflict Situations) ئاماژەیان بەوەكردووە دوای شكستی سەربازی ڕژێمێكی سیاسی تۆتالیتار یان شەڕی ناوخۆ، یەكێك لەگرفتە سەرەكیەكان لەپرۆسەی بونیادنانەوە و پرۆسەی دەستووری وڵات ئەوەیە: ئایا وڵات پێویستی بەبونیادنانەوەی دەوڵەتە یان هاوكات پێویستی بەبونیادنانەوەی نەتەوەشە؟ بێگومان بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە گرفتەكە تەنیا لەزاراوەكاندا نییە، بەڵكو گرفتەكان بابەتین.

ئەو پرسیارەی ئەو چوار پرۆفیسۆرە سەبارەت بەپرۆسەی دەستووری و بونیادنانەوەی بارودۆخی دوای تەنگژەكان وروژاندویانە، وەك خۆیان ئاماژەیان پێكردووە تەنیا گرفت لەزاراوەكان نییە بەوەی ئایا پرۆسەی بونیادنانی دەوڵەت و پرۆسەی بونیادنی نەتەوە پێكەوە دەست پێبكەین یان نە، بەڵكو گرفتەكان بابەتین و پێوەندیان بە بەرجەستەكردنی مانای پرۆسەی بونیادنانەوەی دەوڵەت و بونیادنانەوەی نەتەوەوە هەیە، ڕاشكاوانەتر ئەوان پێیانوایە پێویستە پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە (لێرەدا پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە زیاتر بەمانای بەرجەستەكردنی مافی هاووڵاتیبوون هاتووە نەك نەتەوەیەكی دیاری كراو)، تەواوكاری پرۆسەی بونیادنانەوەی دەوڵەت بێت، دەوڵەتی نوێ ئەو دەوڵەتە مەدەنییە بێت كە لەمیانەی هەڵسوڕاندنی دامەزراوە سیاسی و دەستوورییەكانییەوە توانای ئەوەی هەبێت وەڵامی خواستی خەڵكەكەی بداتەوە، خواستی خەڵكیش هەر لەسەلماندی ناسنامەی نەتەوەیی، ڕێزگرتن لەمافەكانی مرۆڤ و پێكەوەژیان و پێكەوە كاركردنی پێكهاتە جیاوازیە نەتەوەیی و ئایینەكان و لەسەروو هەمووشیانەوە بوونی دەسەڵاتێكی دادوەری سەربەخۆ بۆئەوەی وەك حەكەم ئەو كێشە و تەنگژانەی لەنێوان پێكهاتەكان دروست دەبن لەچوارچێوەی دەستووری مەدەنی ئەو وڵاتە چارەسەری بكەن، بەڵام زۆر جار كە دامەزراوە سیاسی و دەستوورییەكان ئەم توانایەیان نابێت، دەوڵەتی تازە وەك دەوڵەتێكی لاواز دەردەكەوێت و بۆ پركردنەوەی ئەم لاوازییە پەنا بۆ تاكڕەوی و دیكتاتۆریەت دەبرێت، ئەمانەش پێكەوە هەنگاو بەرەو دەوڵەتی فاشیل و بەرپابوونی توندوتیژی و كاردانەوەی توندوتیژی هەڵدەگرێت، هەربۆیە ئەگەر لەم چوارچێوەیەدا بگەڕێینەوە بۆ ئەو دیراسەتەی ئاماژەمان پێكرد، ئەوا دەوڵەتەكە بەرەو فاشیلبوون هەنگاو هەڵدەگرێت، لەم بارەوە لەو دیراسەتەدا بەمجۆرە باسی دەوڵەتی فاشیل كراوە:

((دەوڵەتی فاشیل بەو جۆرە پێناسە دەكرێت كە دامەزراوە گشتیەكانی نەیانتوانیووە بەرهەمی سیاسی گونجاو پێشكەشی هاووڵاتیانی بكات، هەربۆیە ئەم حاڵەتە دەبێتە هۆكاری ئەوەی شەرعیەتی دەوڵەت بكەوێتە ژێر پرسیارەوە. هەربۆیە دەوڵەت بە فاشیل لەقەڵەم دەدرێت ئەگەر نەتوانێ((ئاسایش و سەقامگیری دابین بكات، سیتمێكی دادوەری سەربەخۆی نەبێت بۆ چارەسەركردنی كێشەكان، نەتوانێت ژێرخانی وڵات ڕێكبخاتەوە، نەتوانێت جۆریك لەچاودێری كۆمەڵایەتی بۆ هاووڵاتیان دابین بكات، لەمەش گرنگتر نەتوانێت لەپرۆسەی حكومڕانیدا گیانی هاوبەشی سیاسی بچەسپێنێت)).

ئەم دیراسەتە كە نە لەدوور نە لەنزیك لەسەر عێراق نەنووسراوە، بەڵام لەپێناسەی بۆ دەوڵەتی فاشیل وەك ئەوەیە باسێك بێت تایبەت بەعێراق نووسرا بێت، بۆیە لەدرێژەی ئەم توێژینەوەیەدا و سەبارەت بەو ئاكامە نگێتیڤانەی لەدەوڵەتی فشیل دەكەوێتەوە، بۆیە ئاكامەكانیان بەم چەند خاڵە ئاماژە پێكردووە كە دەوڵەتی فاشیل ڕووبەڕووی دەبێتەوە:
1- لەدەوڵەتی فاشیلدا پێكهاتە جیاوازەكانی كۆمەڵگە لەبری ئەوەی پێكەوە ئارەزوومەندانە بژین و پێكەوە كاربكەن، لێك دوور دەكەونەوە.
2- دەوڵەتی فاشیل توانای كۆنترۆڵكردنی سنوورەكانی خۆیی و پاراستنی یەكپارچەیی خاكەكەی نییە.
3- لەدەوڵەتی فاشیلدا بەردەوام توندوتیژی و ئەنجامدانی تاوان بەشێوازی توندوتیژی ڕوو لەهەڵكشانە.
4- لەدەوڵەتی فاشیلدا دامەرزاوەكان گەندەڵ دەبن و ناتوانن خزمەتگوزاری پێشكەشی هاووڵاتیان بكەن، دروست وەك ئێستای دەوڵەتی عێراق لەدوای ڕووخانی ڕژێمی سەدام حوسێنەوە زیاتر لەیەك ترلیۆن دۆلاری لەبەردەست بووە، بەڵام هێشتا خزمەتگوزاری و ئاو كارەبا بوونی نییە.
5- لەدەوڵەتی فاشیلدا ژێرخانی وڵات هەرەس دێنی و هەژاری و بێكاری بڵاو دەبنەوە.
ئەم خاڵانەی ئاماژەمان پێكرد، بەرهەمی توێژینەوەو دیراسەتێكی ئەكادیمی مەیدانییە كە پۆلێك تایبەتمەند پێی هەستاون، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا جەخت لەسەر ئەوە كراوەتەوە كە دەوڵەتی لاواز یان فاشیل مەرج نییە هەموو ئەو خاڵانەی تێدابێت كە ئاماژەیان پێكراوە، بەڵكو دەوڵەتان هەیە وەك كۆریای باكوور، بیلاروس، عێراقی پێش 2003، كۆلۆمبیای سەردەمی پۆل پۆت، لەم دەوڵەتانە توانراوە بەزەبری هێز و دیكتاتۆری هەیكەلی دەوڵەت ڕابگیرێت، بەڵام دەوڵەت نەیتوانیووە خزمەتگوزاری پێویست بۆ خەڵكەكەی دابین بكات یان نەیتوانیوە هەماهەنگی و هاوكاری و پێكەوە ژیانی ئارەزوومەندان بۆ پێكهاتە جیاوازەكانی دروست بكات، بۆیە وێڕای ئەوەی ئەو دەوڵەتە بەهێز دەردەكەوێ، بەڵام لەگەڵ بچووكترین گۆڕانكاریدا هەمووی لەبەریەك هەڵدەوەشێتەوە.

كەواتە ئاماژەكردنمان بۆ ئەم باكگراوندە بۆئەوەیە دوو خاڵی سەرەكی بوروژێنین:
یەكەم- بونیادنەوەی عێراقی نوێ لای كورد بریتییە لەوەی عێراق دەوڵەتێكی مەدەنی دەستووری فرەیی ئارەزوومەندانە بێت، ئەگەر عێراق ئەم دەوڵەتە بێت ئەوە كورد لەماوەی نۆ ساڵی ڕابردوودا نەك هەر توخمی سەرەكی بووە بۆ بونیادنانەوەی ئەم دەوڵەتە، بەڵكو زۆرجار ئەم دەوڵەتەشی لەكارەسات و هەڵدێر پاراستووە، بۆ ڕاستكردنەوەی بارودۆخی ئێستای عێراق و پێكهێنانی حكومەت و هەڵبژاردنی هەرسێ سەرۆكایەتیەكە، دیسان ڕێككەوتننامەی هەولێر كە بەرهەمی دەستپێشخەریەكەی بەڕێز مسعود بارزانی-یە، بنەمایە و ئێستاش ئەگەر ڕێككەوتنی هەولێر وەك خۆی جێەجێ بكرێت عێراق لەهەڵدێری دیكتاتۆری و بوونی بەدەوڵەتێكی فاشیل ڕزگار دەكرێت.
دووەم: ئێستا هەموو ڕاستیەكانی سەر ئەرزی واقیع ئاماژە بەوە دەكەن، كە عێراق بەرەو تاكڕەوی و دیكتاتۆریەت دەچێ و دیكتاتۆریەت و تاكڕەوی ڕێگرن لەوەی عێراق بگەڕێنرێتەوە بۆ دەوڵەتی دامەزراوەیی دەستووری و بكرێتەوە بەدەوڵەتێكی مەدەنی دەستووری فرەیی و پێكەوە ژیانی ئارەزوومەندانە، بۆیە كاتێك ڕووبەڕووی دیكتاتۆریەت دەبینەوە، ئەوا هیچ گەرەنتیەك نامێنێت بۆئەوەی یەكپارچەیی عێراق بپارێزرێت، وەك دیراسەتەكانیش ئاماژەیان پێكردووە، دیكتاتۆرەكان چەند بەهێز بن و چەند دەوڵەت بە بەهێزی پیشان بدەن، لەگەڵ هەرسهێنانی دیكتاتۆر هەموو دەوڵەت پێكەوە لەبەر یەك هەڵدەوەشێت، لەم حاڵەتەشدا سەرۆكی هەرێمی كوردستان ئەركی سەرشانییەتی لەم بارودۆخەدا، بۆ بڕیاردان لەچارەنووسی ئەم هەرێمە بگەڕێتەوە بۆ گەلەكەی خۆی هەتا بڕیاری خۆی بدات و نەبێتە بەشێك لەو پاشا گەردانییەی كە لەئاكامی دیكتاتۆریەت و تاكڕەوی لەعێراقدا دێتە ئاراوە.

وەڵامێك بۆ پرسیارەكەی بارزانی
ئایا كاتی ئەوەیە كورد بڕیاری چارەنووس بدات؟
رالف پیتەرز گەورە تۆژەری ستراتیژی و ئەفسەری خانەنشینی سوپای ئەمریكا كە ئێستا یەكێكە لەنووسەرانی ڕۆژنامەی نیویۆرك پۆست، لەوەڵامی پرسیارێكی گۆڤاری گوڵاندا كە لەم مانگەدا سەبارەت بەگرنگی سەردانەكەی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بۆ ئەمریكا و كۆبوونەوەی لەگەڵ سەرۆك ئۆباما لێمان كردبوو، ڕاشكاوانە جەختی لەسەر ئەوە كردەوە، هێشتا ئەمریكا وەك پێویست لەوە تێنەگەیشتووە كوردی عێراق چیان دەوێت و ئامانجیان چیە، بۆیە كاتی ئەوە هاتووە ئیدارەی ئۆباما باشتر لەبۆچوون و تێڕوانینی كورد بەرامبەر عێراق تێبگات و هەوڵبدات لەنزیكەوە زیاتر لەگەڵ كورد كار بكات، ئەم بۆچوونەی پیتەرز بۆچوونێكی دیكەی لیسلی گلپ سەرۆكی فەخری ئەنجوومەنی پێوەندییەكانی دەرەوەمان بیردێنێتەوە، كە ئەویش لەسەردەمی ئێدارەی بوش لەوەڵامی پرسیارێكی گوڵاندا پێی ڕاگەیاندین، هێشتا كۆنگریسمان و سیناتۆرەكانی ئەمریكا لەژێر گوشاری دەوڵەتانی عەرەبیدا لەبیرۆكەی فیدرالیزم بۆ عێراق و دابەشكردنی دەسەڵاتەكان لەدەوڵەتی عێراق دەترسن و پێیانوایە فیدرالیزم عێراق پارچە پارچە دەكات، لەمەش گرنگتر پێی گوتین من سێ ساڵە لەسەر ئەم پرسە كاردەكەم تەنیا توانیوومە جۆزیف بایدن(كە ئەوكات بایدن سەرۆكی ئەنجوومەنی پێوەندیەكانی دەرەوە بوو لەسەنات) و چەند سیناتۆرێكی كەم بگەیەنمە قەناعەت بەوەی فیدرالیزم هەڕەشە لەسەر یەكپارچەیی عێراق دروست ناكات، بۆیە لیسلی گلپ ڕێنوینی كردین بەوەی پێویستە ئێوە وەك كورد هەوڵبدەن عەرەبەكان بەتایبەتی عەرەبستانی سعودی بەبیرۆكەی فیدرالیزم ڕازی بكەن، ئەم قسە ڕاشكاوانەی گلپ و پیتەرز كە هەردووكیان بەزمانی ئینگلیزی وەك خۆی لەبەشی ئینگلیزی ویبسایتی گوڵان هەیە، ئاماژەن بۆئەوەی لەسەر ئاستی عەرەبی و ئیقلیمی و نێودەوڵەتی جۆرە لێك تێنەگەیشتنێك سەبارەت بەبۆچوون و بیركردنەوەی كورد سەبارەت بەئاییندەی عێراق و ناوچەكە هەیە، كە وەك هەندێك چاودێر ئاماژەی پێدەكەن لەوانەیە بۆچوونی كورد سەبارەت بەئاییندەی عێراق و ناوچەكە، لەگەڵ بۆچوونی فەلەستینییەكان و عەرەب بەشێوەیەكی گشتی تێكەڵكرابێت، ڕاشكاوانەتر لەوانەیە بەوجۆرە تەفسیر و شرۆڤە بۆ هەڵوێستەكانی سەرۆكی كوردستان كرابێت، بەوەی كورد نایەوێت لەگەڵ عەرەب و تورك و فارس بژی، هەروەك چۆن عەرەبی فەلەستین نایەنەوێت لەگەڵ جولەكە بژین، ئەوجا دەوڵەتی ئیسرائیل دیموكراتی بێت یان دیكتاتۆری، بەڵام ئەم بۆچوونە هەڵەیە و پێویستە ڕاستبكرێتەوە، لەبەر ئەوەی كورد نە هەستیاری بەرامبەر پێكەوەژیانی ئارەزوومەندانە لەگەڵ عەرەب هەیە، نە بەرامبەر تورك و فارس هەیەتی، ئەوەی هەستیاری زیاد لەپێویستی ناسیۆنالیستانەی هەیە ئەو دەوڵەتانەن كە كوردستانیان بەسەردا دابەشكراوە و نایەنەوێت ئەو مافە بەكورد ڕەوا ببینن كە لەناو خاكی خۆی كە بەزۆر لكێنراوە بەدەوڵەتانی دیكەوە بەئازادی و لەچوارچێوەی مافی هاووڵاتیبووندا بژی، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا و وەك هەوڵێك بۆ وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارەی بەڕێز مسعود بارزانی لەكۆبوونەوەی ڕۆژی 22ی نیسان ڕووبەڕووی ڕۆژنامەنووسانی كردەوە بەوەی ئایا ئێستا بارودۆخەكە بۆ ڕاگەیاندنی دەوڵەتی سەربەخۆ لەبارە یان نە؟ ئەوا لەو وەڵامدا دەڵێین، ئەم پرسیارە پێویستی بەپرسیارێكی دیكە هەیە ئەویش ئەوەیە، كاتێك سەرۆكی هەرێمی كوردستان خۆی خاوەنی ئەو دەستپێشخەرییە بێت كە ڕێككەوتنی هەولێری لێ بەرهەم هات و بووە بنەما بۆ دووبارە ڕێكخستنەوەی پرۆسەی سیاسی عێراق و دامەزراندنی حكومەتی ئێستای عێراق، ئایا چی وای لەسەرۆكی هەرێمی كوردستان كرد لەپەیامەكەی نەورۆز لەهەولێر و ئەنكەرا و واشنتۆن، ڕاشكاوانە بڵێت ئەگەر لەماوەیەكی دیاریكراودا هەموو كێشەكان چارەسەرنەكرێن، ئەوا دەگەڕێینەوە بۆ گەلی كوردستان بۆئەوەی بڕیاری چارەنووسی خۆی بدات؟ هەوڵدان بۆ وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارەی ئێمە لەئاكامی پرسیارەكەی سەرۆك بارزانی بۆ ڕۆژنامەنووسان دەیوروژێنین، دەبێتە وەڵام بۆ ئەو پرسیارەی ئایا ئێستا كاتی گونجاوە بۆ ئەو بڕیارە یان نە؟

قبوڵكردنی دیكتاتۆریەت خۆ دیلكردنە
بارزانی نەمر كە لەساڵی 1943 شۆڕشی دووەمی بارزانی وەك شۆڕشێكی نەتەوەیی ڕاگەیاند و لیژنەی ئازادی بۆ بەڕێوەبردنی ئەو شۆڕشە دامەزراندن و پاشانیش هەر پێشمەرگە و سەركردایەتی ئەم شۆڕشە بوونە سەربازی پارێزەری كۆماری كوردستان لەساڵی 1946 لە مهاباد، لەیەكەم نامەی بۆ عەبدولرەحمان عەزام پاشا، بارزانی نەمر ئاماژەی بەوەكردووە كە شۆڕشی كوردستان دژی گەلی عەرەب لەعێراق و گەلی عەرەب لەنیشتمانی عەرەبی نییە، بەڵكو شۆڕشێكە دژی ئەو زوڵم و زۆرەی كە ڕژیمی دەوڵەتەكان دژی كورد پیادەیان كردووە، ئەم پەیامەی بارزانی نەمر لەكاتێكدا بووە كە هێشتا شەڕی دووەمی جیهانی تەواو نەبووە و، وەك مێژووش پێمان دەڵێت شەڕی دووەمی جیهانیش بەهاوشێوەی شەڕی یەكەمی جیهانی شەڕی نێوان گەلان بووە نەك شەڕی نێوان دەوڵەتەكان، هەربۆیە كاتێك سۆڤیەت بەرلینی بەفڕۆكە بۆمباباران دەكرد هەموو هاووڵاتیەكی ئەڵمانی بەدوژمن حساب دەكرا، كاتێك هیتلەر پاریس و لەندەنی بەفڕۆكە بۆمباران دەكرد هەموو فەرەنسیەك و ئینگلیزێكی بەدوژمنی گەلی ئەڵمانیا دەزانی، ئەمریكاش كە بۆمبی نیوكلیاری لەسەر هێرۆشیما و ناگازاكی تاقی كردەوە، گەلی ژاپۆنی بەدوژمنی گەلی ئەمریكا و هاوپەیمانان لەقەڵەمدەدا، هەربۆیە كاتێك بارزانی نەمر لەگەرمەی شەڕی دووەمی جیهان ئەو پەیامە بەرزەی ڕاگەیاندووە، هیچ كەسێك لەم جیهانە نەیتوایوە وەك بارزانی نەمر بیر بكاتەوە، ئاماژەكردنیشمان بۆ ئەم پەیامە بەرزەی بارزانی نەمر بۆئەوەیە كە بیسەلمێنین كە گەلی كورد نە توندڕۆیی ناسیۆلیستی بەرامبەر هیچ گەلێك لەو گەلانە هەیە كە پێكەوە لەسەر خاكێك دەژین، نە ڕەتیشیان دەكاتەوە، بەڵكو بەرجەستەكردنی بوونی نەتەوەیی كورد لەدانپێدانان و ڕێزگرتنی گەل و نەتەوەكانی دیكەدا دەبینێتەوە، هەروەها بەدرێژایی مێژووی شۆڕشەكانی كوردستانیش هەوڵی بۆ ئەوەبووە، گەل و نەتەوەكانی لەگەڵیان دەژی بگەیەنێتە ئەو قەناعەتەی كە هێزی نەتەوەیی ئێوە لەوەدایە دان بەنەتەوەكانی غەیرە خۆتان بنێن، نەك هەوڵبدەن بیانتوێننەوە، ئەم بیركردنەوە و بۆچوونە ڕەسەنەی بارزانی نەمریش كە بۆتە بەرنامە بۆ هەموو شۆڕشەكانی كوردستان هەم لەگەڵ پەیامە ئاسمانییەكان بەتایبەتی پەیامی پیرۆزی ئیسلام یەكدەگرێتەوە، بەوەی بەزۆر گۆڕینی ناسنامەی نەتەوەیی كارێكە دژی ئیرادەی خوا، لەبەر ئەوەی ئەگەر خوا بیویستایە كورد عەرەب بێت یان فارس بێت یان تورك یان هەر نەتەوەیەكی دیكە، ئەوا خوا خۆی ئەو كارەی دەكرد و بەجێی نەدەهێشت بۆ بەندەكانی وەك دەفەرمووێت: (ولو شاء ربك لجعل الناس أمە واحدە)، كەواتە سڕینەوەی ناسنامەی نەتەوەیی كارێكە دژ بەئیرادەی پەروەردگار، بەهەمان شێوە دژی یاسا دانراوەكانی دەستی مرۆڤ و پرانسیپە جیهانییەكانی مافەكانی مرۆڤیشە، بۆیە بۆ كورد جێگەی شانازییە كە ئەم هەستیارییە ناسیۆنالیستیەی بەرامبەر نەتەوەكانی دیكە نییە و، بەو ئاستە توندڕۆیی نەتەوەیی نییە كە نەتوانێت لەگەڵ نەتەوەكانی دیكە بژی، بۆیە داواكردنی كورد بۆ بڕیاردانی مافی چارەنووس و دامەزراندی دەوڵەتی سەربەخۆ لەگەڵ ئەوەی مافێكی ڕەوای خۆیەتی، بەڵام ئەگەر دەوڵەتی عێراق لەسەر بنەمایەكی مەدەنی و دەستووری و فرەیی و پێكەوە ژیانی ئارەزوومەندانە دابمەزرێتەوە، ئەوا لەم قۆناخە كورد هاوكار دەبێت بۆ بونیادنانەوەی ئەو دەوڵەتە، بەڵام ئەگەر بونیادنەوەی عێراق بەلاڕێدا ببرێت و زەمینە بەو ئاراستەیە خۆش بكرێت كە سەرلەنوێ دیكتاتۆرێكی دیكە لەعێراقدا زیندوو بێتەوە، ئەوا دەبێت گەلی كوردستان بەجیاوازی ئایین و نەتەوەو بیروبۆچوونی سیاسییەوە دەنگی خۆمان بخەینە پاڵ دەنگی سەرۆكی هەرێمی كوردستان و بڵێین (ئیتر بەس تاكڕەویی و دیكتاتۆری) دەبێت گەلی كوردستان بڕیاری خۆی بدات، بۆیە لەم حاڵەتەدا و وەك وەڵامدانەوەیەكی ڕۆژنامەوانیانە بۆ پرسیارەكەی سەرۆكی كوردستان، وەڵامەكە دەكەینە دوو ئاست بەمجۆرە:

1- ئەگەر پێكهاتە سیاسییەكانی عێراق هەموو بێنە پێشەوە و تەواوی ڕێككەوتنی هەولێر جێبەجێ بكەن و پابەند بن بەجێبەجێكردنی دەستووری عێراق و بنەمای شەراكەتی ڕاستەقینە بۆ حكومڕانی لەعێراقدا، ئەوە مانای ئەوەیە هەموو پێكەوە پرۆسەی سیاسیی عێراق دەگێڕنەوە سەر سكەی خۆیی و عێراقی نوێ وەك دەوڵەتێكی مەدەنی و دەستووری و فرەلایەنی و پێكەوەژیانی ئارەزوومەندانە دووبارە بونیاد دەنرێتەوە، لەم حاڵەتەشدا كە گەلی كوردستان دەتوانێت كێشەكانی چارەسەر بكات و مافەكانی خۆی بۆدەگەڕێتەوە، ئەوا پاراستنی دەسكەوتەكان وا دەخوازێت وەك هەرێمێكی فیدرالی لەچوارچێوەی عێراقی نوێدا بمێنێنەوە.
2- بەڵام ئەگەر پێكهاتە سیاسییەكانی عێراق، ئەوجا لەبەر هەر هۆیەك نەیانتوانی پرۆسەی سیاسی عێراق ڕاستبكەنەوە و سەرۆك وەزیرانی ئێستای عێراق هەر بەدەوام بێت لەسەر تاكڕەوی و هەنگاو هەڵگرتن بۆ دیكتاتۆریەت و نەشتوانرێت متمانەی لێ بسەنرێتەوە، ئەوا لەم حاڵەتە نابێت كات بەفیڕۆ بدرێت، لەبەر ئەوەی بەفیڕۆدانی كات لەبەرژەوەندی خۆ چەسپاندی زیاتری دیكتاتۆریەت دەبێت و عێراقی نوێ بوونی نامێنت، لەم حاڵەتەشدا سەركردایەتی سیاسی كوردستان بەگشتی و سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان بێجگە لەگەڕانەوە بۆ گەل و بڕیاردانی گەلی كوردستان ڕێگەچارەیەكی دیكەی لەبەردەمدا نامێنێت، ئەوجا ئاكامی ئەو بڕیارەش هەر شتێك بێت، دەبێت گەلی كوردستان شانی بداتە بەر و خۆی لەبەردەمدا ڕابگرێت.


دەوڵەتی مەدەنی و بونیادنانەوەی دەوڵەت
هەرێمی كوردستان ماوەی نزیكەی دوانزە ساڵ دەوڵەتێكی دیفاكتۆبووە و هیچ پێوەندیەكی بەناوەندەوە نەبووە، لەماوەی ئەم دوانزە ساڵەدا كە لەژێر باری دوو گەماڕۆی نێودەوڵەتی و ناوخۆیی عێراقیشدا بووە، نەك نەبووە هەرێمێك بۆ هەڕەشە بۆسەر دەرو دراوسێكانی، بەڵكو بووە هیوایەك بۆ بونیادنەوەی عێراق لەسەر شێوازی هەرێمی كوردستان، ئەم ئەزموونەی هەرێمی كوردستان بەهەموو كەموكورتیەكانییەوە نموونەی دەوڵەتێكی مەدەنی بوو، لەبەر ئەوەی بێجگە لەوەی بارێكی سەقامگیر و ئاسایشی دابین كردبوو، لەهەمانكاتدا بەشێوەیەك لەشێوەكان و بەپێی ئەو ئیمكانییەتە كەم سنووردارەی لەبەردەستی بوو توانیبووی ژێرخانی وڵات بونیادبنێتەوە و پێكهاتە جیاوازەكانی بەئایین و نەتەوەوە پێكەوە دەژیان و پێكەوە حكومڕانی كوردستانیان دەكرد، هەر ئەمەش وایكرد كە ئەم هەرێمە سەرنجی زۆربەی دەوڵەتانی جیهان و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بۆخۆی ڕابكێشێت، سەبارەت بەم لایەنە و گرنگی دەوڵەتی مەدەنی بۆ پاراستنی ناسنامەی نەتەوەیی لەكۆمەڵگەیەكی فرەیی وەك كوردستان پرسیارمان لەپرۆفیسۆر ستیفن كۆرنیك سەرۆكی سەنتەر ئۆدال و ئوستادی سیسۆلۆژی لەزانكۆی ئەریزۆنا كرد، ئەو لەوەڵامی گوڵاندا ئاماژەی بەوەكرد، بۆچوونی نەتەوەكان بۆ پاراستنی ناسنامەی نەتەوەیی دوو جۆرە، یەكەمیان نەتەوە هەیە بێجگە لە سەربەخۆیی بەهیچ شتێكی دیكە ڕازی نابێت، نەتەوەش هەیە ئەگەر مافەكانی دابینكرا، پێی باشە لەچوارچێوەی دەوڵەتێكدا بێت كە بەرژەوەندییەكانی مسۆگەر دەكات، لەمبارەوە بەگوڵانی ڕاگەیاند: (بەڕای من ئەمە پرسیارێكە تاڕاددەیەكی زۆر پەیوەستە بە بارودۆخەكانی هاووڵاتیان، لەمبارەیەوە بیرم دەڕوا بۆ ئەو كەسانەی كە تەنیا دەیانەوێ سەربەخۆیی لەسەر خاكی خۆیان وەدەستبێنن و بەرگری دەكەن لەدژی هەر دەستوورێك كە ئەو خواستەیان سەركوت بكات، هاوكات بیرم بۆ خەڵكانێك دەڕوات كە ئەگەر هەست بكەن دانپێنان هەیە لەبەرامبەر ماف و خواستەكانیان ئەوە پێیان خۆشتر دەبێت كە لەچوارچێوەی دەوڵەتێكی گەورەتر بمێننەوە، لەدەوڵەتێكدا كە خزمەتگوزارییەكانیان بۆ دابینبكات و بەرپرسیارەتیی هەبێت لەڕووی ئەو كاروبارانەی كە گرووپەكان نایانەوێ لەئەستۆی بگرن، هەربۆیە بەڕای من گرووپە ئیتنی و لایەنە جیاوازەكان بیروبۆچوونی جیاوازیان لەسەر ئەم پرسیارە هەیە، هەڵبەتە دەكرێ دەستوورێك هەبێت كە دانپێنانی هەبێت لەبەرامبەر جیاوازییەكان و ماف و ئامانجە جیاوازەكان بۆ نەتەوەكانی ناو ئەو دەوڵەتە گەورەیە، لەكاتێكدا لەوانەیە هەندێك گرووپ زیاتر خوازیاربن بۆ ئۆتۆنۆمیی زیاتر لەوەی كە پێیان بەخشراوە، هەربۆیە ئەم پرسیارە وەڵامێكی گشتی و ئاسانی نییە و دەتوانین چەندین نموونە لەسەر هەردووك لەحاڵەتەكان لەسەرتاسەری جیهاندا بدۆزینەوە، هاوكات بێگومان هەڵبژاردنێكی سێیەمیش هەیە و كە ئەویش بریتییە لەو حاڵەتەی كە تێیدا دەوڵەت ڕەتیدەكاتەوە دانبنێت بەجیاوازییەكان و بەماف و ئامانجەكانی پێكهاتە جیاوازەكان و بەزۆرەملێ هەوڵدەدات تەنیا بەهاووڵاتیبوونی و هیچی تر لەسەر گرووپەكان بسەپێنێت لەچوارچێوەی یەك دەوڵەتدا، لەم حاڵەتە پێموایە ڕێگە چارە نامێنت و مانای ئەوەی ڕووبەڕووی كارەسات دەبنەوە، هەربۆیە من پشتگیری لەمافی چارەنووس دەكەم و پێموایە ئەوەی كە ئەمڕۆ ڕووبەڕووی دەبینەوە پاشماوەی سیستەمی كۆڵۆنیاڵیزمە، سیستەمی كۆڵۆنیاڵیزم سنووری دەستكردی لەدوای خۆی بەجێهێشت و هەربۆیە بەڵامەوە سەیر نییە كە ئەمڕۆ دەبینم ئەو سنوورە دەستكردانە كێشە و گرفتیان لەسەر هەیە، بۆیە من لەگەڵ ئەوەم كە خەڵكی بەخۆیان بڕیاردەربن لەسەر چۆنییەتی خۆ ڕێكخستنەوە و وەدیهێنانی مەبەستەكانیان، بەڵام پاشماوەكانی كۆڵۆنیاڵیزم تا ئاستێكی زۆر ئاڵۆزییان لەمبارەیەوە خوڵقاندووە، هەربۆیە بەڵێ من باوەڕم هەیە بەمافی چارەنووس، بەڵام پێموایە كە هێنانەدیی زەحمەتە)).
بەڵام پرۆفیسۆر ئۆلی پرۆستیك ئوستادی زانستی سیاسەت لەزانكۆی فلینسبێرگ لەئەڵمانیا، لەلێدوانێكی تایبەتی بۆ گوڵان سەبارەت بەدەوڵەتی مەدەنی بەمجۆرە هاتە ئاخاوتن: (كاتێك كە دەڕۆینە سەر باسكردنی دەوڵەتی مەدەنی، ئەوە پێویستە بۆچوونەكانمان ڕوون بكەینەوە، لەبەر ئەوەی كاتێك باسی دەوڵەتی مەدەنی دەكەین، ئەوا دامەزراوەكانی دەوڵەتی مەدەنی هەمووان لەخۆدەگرێت و بەیەكسانی مامەڵە دەكات لەگەڵ هەموو گرووپە جیاوازەكانی وڵات و ناكرێ جیاوازی لەبەرامبەر هیچ كەسێك بكات، بەڵام مەسەلەی سیستەمی دەستووری مەدەنی و چۆنییەتی مامەڵەكردنی لەگەڵ گرووپە ئیتنییە جیاوازەكان، ئەوە ئەمەیان مەسەلەیەكی دیكەیە. لەبەرئەوە دەكرێ سیستەمێكی فیدراڵ درووستبكرێت یاخود جۆرە ئۆتۆنۆمییەك بۆ گرووپە ئیتنییەكان ڕێكبخرێت، بەڵام ئەم مەسەلەیە پەیوەستە بەكۆنتێكستی هەر یەك لەوڵاتەكان، ئەگەر مەبەست لەپرسیارەكەتان بۆ زانینی باشترین سیستەمی دەستووریە بۆ عێراق، ئەوە بەڕای من ئەم مەسەلەیە وردەكاریی زۆرە و ماوەیەكی زۆری دەوێ بۆ شیكردنەوەی، بەڵام بەگشتی پێموایە بۆ وڵاتانی فرەئیتنی و فرەپێكهاتە لەوانەیە سیستەمی فیدراڵی یاریدەدەر بێت بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەكانی هەموو پێكهاتەكان، بۆیە ئەگەر سیتسمی فیدرالی سەركەتوو بوو نەتەوەكان كەمتر خواستی جیابوونەوە دەكەن، باسەیری ئەزموونی كۆبێك بكەین لەكەندا كە دانیشتوانەكەی بەزمانی فەڕەنسی قسەدەكەن، چەندین جار ڕیفڕاندۆم ئەنجامدرا بۆئەوەی بزانرێت كە ئایا دانیشتووانی كۆبێك سەربەخۆییان دەوێ یاخود مانەوە لەچوارچێوەی كەنەدا، بەڵام هەموو جارێك زۆرینەی دانیشتوانی كوبێك دەنگ دەدەن بۆ مانەوە لەچوارچێوەی كەنەدا، ئێستا هەر هەمان شت لەبەریتانیا ڕوودەدات كە بزاوێكی نیشتمانی سكۆتلەندی لەهەوڵدانە بۆ دامەزراندنی دەوڵەتێكی تایبەت بەخۆیان، بەڵام هێشتا دیارنییە كە هاووڵاتیان پشتگیری لەو بزاوە دەكەن یان نا، بۆیە مەبەستم لێرەدا ئەوەیە كە مەسەلەكە پەیوەستە بەخواستی نەتەوەكان، بەڵام ئەگەر هات نەتەوەیەك خوازیاربوو بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆ و هەروەك ئاماژەتان پێكرد ڕێگەچارەی ئاشتییانە هەرە پەسەندترین شێوازە بۆ ئەم مەبەستە، بەڵام كێشەكە لەوەدایە كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەهیچ شێوەیەك لەگەڵ دابەشبوونی وڵاتەكان نییە لەبەرئەوەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی پێیوایە كە ئەگەر بێت و هەموو نەتەوەیەك ببێتە خاوەن دەوڵەتێكی سەربەخۆ ئەوە ژمارەی وڵاتەكان دەگاتە هەزارەها وڵات، بۆیە هەلومەرج هەیە لەسیستەمی نێودەوڵەتی لەڕووی دروستبوونی دەوڵەتی نوێ لەبەرئەوەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لە2 حاڵەتدا ڕەزامەند دەبێت لەسەر درووستبوونی وڵاتان: یەكەمیان، پێویستە ڕێككەوتنێك لەنێوان دەوڵەتی فیدراڵ و دەوڵەتە تازەكە هەبێت، بۆنموونە لەبارەی سڕبیا و مۆنتینیگرۆ كە هەردوو لایەن ڕێككەوتن لەسەر جیابوونەوە و دامەزراندنی دەوڵەتی جیا، بۆیە ئەگەر هات و ئەم جۆرە ڕێككەوتنە ئەنجامدرا لەنێوان دەوڵەتی فیدراڵ و دەوڵەتی نوێ، ئەوكات كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەسەری ڕەزامەند دەبێت، دووەم هەلومەرج: ئەو كاتەیە بەشێوەیەكی زۆر زیاد مافەكانی مرۆڤ پێشێلدەكرێت و شەڕ و كوشتارێكی زۆر ڕوودەدات، ئەوكات كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ڕەزامەند دەبێت لەسەر دامەزراندنی دەوڵەتێكی سەربەخۆ لەپێناو ڕاگرتنی شەڕ و توندوتیژی بۆنموونە كۆسۆڤۆ لەسڕبیا، ڕاستە هەموو وڵاتان پەسەندیان نەكرد، بەڵام زۆربەی وڵاتە ئەندامەكانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ڕازیبوون لەسەر سەربەخۆیی كۆسۆڤۆ لەبەرئەوەی ئاستێكی بەرز لەپێشێلكاری لەمافەكانی مرۆڤی تێدا ڕوویدا، بۆیە لەماوەی 20 ساڵی ڕابردوودا ئەمە هەلومەرجی سەرەكی بوون بۆ دروستبوونی دەوڵەتی نوێ بۆنموونە سودان كە ڕێككەوتن لەنێوان سودان و باشووری سودان ئەنجامدرا و ڕیفڕاندۆم بەڕێوەچوو لەسەر بنەمای ئەو مەرجەی كە ئەگەر هات و زۆرینەی دانیشتوانی باشووری سودان لەگەڵ سەربەخۆیی بوو، ئەوكات باكووری سودان پەسەندی دەكات، بۆیە هەروەك ئاماژەمپێكرد ڕێككەوتن لەنێوان هەردووك لەلایەنەكاندا ئەنجامدرا.. سەبارەت بەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەگەری دروستبوونی دەوڵەتی نوێ لەم ناوچەیەدا ئەوە ئاشكرایە ئاراستەیەكی بەهێز پشتگیری لەدروست بوونی دەوڵەتی فەلەستین دەكات، سەبارەت بەوڵاتانی دیكە ئەوە هەروەك پێشتریش ئاماژەمپێكرد مەسەلەكە پەیوەستە بەئەنجامدانی ڕێككەوتن لەنێوان دەستەبژێرە سیاسییەكانی حكومەتی ناوەندی لەگەڵ دەستەبژێرەكانی گرووپ و كەمینە ئیتنییەكان، سەبارەت بەعێراق، بەڕای من پێویستە گفتوگۆ و دانوستان ئەنجامبدرێت لەنێوان حكومەتی ناوەندی عێراق و دەسەڵاتی كوردی لەبارەی چوارچێوەی دەستووری و ئەگەرەكانی لەوڕووەوەی كە ئایا بەپێی خواستی كوردە یان نا، یاخود لەوڕووەوە كە ئایا كورد ئۆتۆنۆمیی زیاتری دەوێ یاخود داوای سەربەخۆیی دەكات و هەروەك پێشتریش ئاماژەمپێكرد كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی كۆتوبەند و هەلومەرجی زۆری داناوە و ڕێگەنادات وڵاتان دابەش بن، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی زیاتر لەگەڵ مانەوەی كوردستانە وەكو بەشێك لەعێراق، جیابوونەوەی كوردستان لەعێراق مەترسی و هەڕەشەی زۆر ترسناكی لێدەكەوێتەوە لەبەرئەوەی ئەگەربێت و كورد بەیەك لایەنە بڕیاری سەربەخۆیی بدات و هاوكات حكومەتی ناوەندی ڕەزامەند نەبێت لەسەر ئەو جیابوونەوەیە، ئەوە ئەوكات پێموایە بارەكە زۆر ترسناك دەبێت و شەڕ و پێكدادان و توندوتیژیی لێ دەكەوێتەوە و ئەمەیش كێشەیەكی زۆر گەورەیە و چارەسەركردنی زۆر زەحمەتە، لەلایەكی دیكەوە من بەئاگام كە گرژی و كێشەی سنووری لەئارادا هەیە لەنێوان هەرێمی كوردستان و بەشە عەرەبیەكەی عێراقدا)).
ئەوەی پرۆفیسۆر كرۆنیل و پرۆتسیك ئاماژەیان پێكرد ئەو بارودۆخە نێودەوڵەتیەیە كە دامەزراندنی دەوڵەتی نوێی قورسكردووە، بەڵام هەردووكیشیان ئەو ڕاستیەیان نەشاردەوە حاڵەتی جیاش لەسیاسەتی نێودەوڵەتی هەیە و ئەگەر دەوڵەتێك ببێتە دیكتاتۆرێك هاوشێوەی میلۆسۆڤیچ بیەوێت بەتانك و فڕۆكە گەلەكەی خۆی سەركوت بكات، هەروەك سەرۆك وەزیرانی عێراق بەنیازە دوای كڕینی فڕۆكەكانی f16 هێرش بكاتە سەركوردستان، ئەوا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ڕێگە دەدات دەوڵەتی نوێ دابمەزرێت، جیا لەدەوڵەتی سەربەخۆ، نموونەی دەوڵەتی ئەمری واقیع یان دیفاكتۆش هەیە، ئەمەش بەو مانایەی لەگەڵ ئەوەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی وەك دەوڵەتێك دانی پێدانانێت، بەڵام ئەو دەوڵەتە وەك تایوان لەسەر ئەرزی واقیع بوونی هەیە، سەبارەت بەم حاڵەتە خاتوو میگا گرین پسپۆر و شرۆڤەوان و ڕۆژنامەنووسی ئابووری لەگۆڤاری بەناوبانگی ئیكۆنۆمیست، لەلێدوانێكی تایبەتی بۆ گوڵان بەمجۆرە لەسەر پرسی تایوان هەڵوەستەی كرد و گووتی: (وەڵامەكەم پەیوەستە بەمەبەستەكەتان لەسەر وشەی "دەوڵەت"، ئەگەر مەبەستتان لەدەوڵەتێك بێت كە لەسەرتاسەری جیهاندا دانی پێنراوە وەكو دەوڵەتێكی سەربەخۆ و خاوەن سەروەریی، ئەوكات پێموایە كە دانپێنانی ڕەها بەنەتەوە بێ دەوڵەتەكان تەنیا لەو جۆرە حاڵەتانەدا ڕوودەدات كاتێك هیچ كیانێكی بەهێزتر لەو نەتەوەیە بوونی نەبێت و هەوڵێك نەبێت بۆ ڕێگەگرتن لەدرووستبوونی ئەو دەوڵەتە بۆ ئەو نەتەوەیە، لێرەیشدا وڵاتی تایوان وەكو نموونەیەك دێنمەوە، وڵاتی تایوان خاوەن حكومەتە و وەكو وڵاتێكی سەربەخۆ حوكمڕانی دەكات، بەڵام هاوكات لەلایەن زۆربەی نەتەوەكانی جیهان و هەروەها لەلایەن زۆربەی دەستە حوكمڕانییەكانی نێودەوڵەتییەوە دانی پێ نەنراوە، ئەمەیش دوو هۆكاری لەپشتەوە هەیە، یەكەمیان: تایوان هیچ هەڵوێستێكی سیاسیی پتەوی نەبووە بۆئەوەی پێگە سیاسییەكەی وەكو دەوڵەتێكی سەربەخۆ بسەلمێنێت، دووەمیان: كۆماری چینی میللی لەو بڕوایەدان كە تایوان بەشێكە لەوڵاتی چین و بەڕاشكاوەیی ڕایگەیاند كە بەهیچ شێوەیەك ڕازی نابێت تایوان سەربەخۆیی ڕابگەیەنێت، بەڵام بەشێكی زۆری هاووڵاتیانی تایوان خوازیارن وڵاتانی جیهان وەكو دەوڵەتێكی سەربەخۆ دان بەتایوان بنێن، بەڵام بەشێك لەهاووڵاتیانی تایوانیش لەوە دەترسن ڕاگەیاندنی دەوڵەتی سەربەخۆ لایەنەكانی ئابووری و كۆمەڵایەتی و سیاسیی تایوان بخاتە ژێر هەڕەشەوە.. تایوان كەیسێكی نائاساییە لەبەرئەوەی لەساڵی 1949ـوە سەربەخۆیی دیفاكتۆی ڕاگەیاندووە و حكومەتێكی جێگری بۆ نزیكەی 40 ساڵ هەبووە، ڕاستە ئەو حكومەتە دیموكراتی نەبووە، بەڵام هەموو هەوڵێك هەبووە بۆئەوەی پاكتاوی ناسنامەی تایوانییەكان بگۆڕێت بۆ چینی، وێڕای هەموو ئەمانە حكومەتی تایوان كاری زۆریكرد بۆ بەرەپێشەوەبردنی ئابووریی تایوان، بۆیە هەرچەندە بەشێكی تایوانییەكان ڕازی نەبوون لەو حكومەتە، بەڵام هاوكات ڕازی و دڵخۆشبوون بەدەسكەوتە ئابوورییەكان، لەدوای ساڵی 1987 و لەگەڵ دەسپێكی پرۆسەی بەدیموكراتیزەكردنی تایوان، بزاوی سەربەخۆیی تایوان جموجۆڵی خێرای بەخۆیەوە بینی، بەڵام لەبەر ئەوەی بووە هۆكاری ناسەقامگیری ئابووری، پرۆسەكە سڕبوونی بەخۆیەوە بینی، بۆیە پێموایە كە خواستی تایوان بۆ سەقامگیریی ئابووری، پرۆسەی سەربەخۆیی خاوكردەوە، هەربۆیە هەتا ئێستاش تایوان وەك وڵاتێكی دانپێنەنراو ماوەتەوە لەسەرتاسەری جیهاندا و پێدەچێ بۆ چەندین ساڵی داهاتووشدا هەر بەم شێوەیە بمێنێتەوە)).