ئەگەر لەدوای جەنگی دووەمی جیهانییەوە هەتا سەرەتای نەوەدەكان سەركەوتنی پرۆسەی پەرەپێدان و گەشەی ئابووری وەك تەنیا ئاماژەیەك بۆ حكومەت و حكومڕانی سەركەوتوو ئاماژەی پێكرابێت، ئەوا لەدوای نەوەدەكانەوە حكومڕانی باش بەمانا هاوچەرخەكەی وەك نموونەیەك بۆ سەركەوتنی حكومەت و حكومڕانی ئاماژەی پێكراوە، لەشەستەكانی سەدەی ڕابردوو پسپۆران پێیانوابوو لەبەر ئەوەی پەرەپێدان وەك پێشكەوتنی زانستی و پیشەسازی و زیادبوونی بەرهەم لەڕۆژئاوا سەركەوتنی بەدەست هێناوە و توانیوویانە كۆمەڵگەی خۆشگوزەران بونیاد بنێن، بۆیە كێشەی جیهان تەنیا كێشەی ئەو وڵاتانەیە كە هێشتا دەستیان بەپەرەپێدان نەكردووە و لەخوار پرۆسەی پەرەپێدانەوەن (underdevelopment)، بۆ ئەمەش بۆچوونیان بەو جۆرە بوو دەكرێت وڵاتانی تازە پێگەیشتوو یان دواكەوتوو بەڕێگەی بەكارهێنانی تەكنۆلۆژیای ڕۆژئاواو دووبارە بونیادنانەوەی دامەزراوەكان لەسەر شێوازی ڕۆژئاوا كێشەكانیان چارەسەر بكەن، بەڵام ماوەیەكی زۆر بەسەر ئەم بۆچوونە تێنەپەڕی و لەكۆتایی شەستەكاندا بیرمەندی ئەمریكی ئەمیتا ئیتزایۆنی تیۆری (كۆمەڵگەی چالاك: تیۆرێك بۆ پرۆسەی سیاسی و كۆمەڵایەتی - The Active Society: A Theory of Societal and Political Processes) داڕشت و دوای ئەویش جۆن ڕۆڵز كە ئەویش بیرمەندێكی دیكەی ئەمریكی بوو خاوەنی تیۆری دادپەروەری (A Theory of Justice)، ئەم دوو تیۆرە هەوڵدان بوو بۆ ڕاستكردنەوەی دوو لایەن كە دوو حاڵەتی خراپی لەكۆمەڵگە دروست كردبوو كە بریتی بوون لە:
* پێشكەوتنی تەكنۆلۆژیا جۆرێك لەدۆگمایی لەناو كۆمەڵگە دروست كردبوو.
* لیبرالیزمی سیاسی جۆرێك لەناداد پەروەری لەناو كۆمەڵگە دروست كردبوو.

ئەم حاڵەتە لەدوای كۆتایی هاتنی شەڕی سارد و لەناوەڕاستی نەوەدەكان لەئەوروپاش هەنگاوی بۆ هەڵگیرا، ئەویش دەسنیشانكردنی ڕێگەی سێهەم بوو كە ڕاگەیاندنی ئەم ڕێگەی سێهەمە زیاتر بەناوی گیرهارد شرۆیدەری ڕاوێژكاری پێشووی ئەڵمانیا و تۆنی بلێری سەرۆك وەزیرانی پێشووی بەریتانیا ناسراوە، هەربۆیە ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ تیۆری كۆمەڵگەی چالاك-ی ئەمیتا ئیتزایۆنی و تیۆری دادپەروەری جۆن ڕۆلز و ڕێگەی سێهەمی شرۆیدەر و بلێر، ئەوا دەگەینە ئەو ئاكامەی كە كۆمەڵگەی ڕۆژئاوا لەچوارچێوەی كۆمەڵگەی دەوڵەتی خۆشگوزەران(Welfare State) كلاسیكی كە سیاسەتی كۆمەڵایەتی وڵاتەكانیان لەسەر داڕشتبوو، بەشێكی زۆر هاووڵاتیان پەراوێز خرابوون یان لەناو سیاسەتی بازاڕدا كاریان دەست نەدەكەوت، ئەمەش جۆرە بێ ئومێدیەكی دروست كردبوو كە هاووڵاتیان هەستیان بەئینتمای نیشتمانی و هاووڵاتیبوون نەدەكرد، ئەم حاڵەتە زۆر بەڕاشكاوی هنتگتن لەكتێبی (ئێمە كێن؟(who are we? سەبارەت بەكارەساتی 11ی سێپتەمبەر ئاماژەی پێكردووە بەوەی هاووڵاتیانی ئەمریكا ئینتمایان بۆ ئاڵای ئەمریكا لاواز بووە، ئەمەش مانای ئەوەیە هاووڵاتی لەناو پرۆگرام و سیاسەتی كۆمەڵایەتی حكومەتەكەی خۆی نابینێتەوە بۆیە ئاستی ئینتیماشی لاواز دەبیت، بۆیە بۆ چارەسەری ئەم حاڵەتە پسپۆران و بیرمەندان پێشنیاری ئەوە دەكەن داڕشتنی سیاسەتی كۆمەڵایەتی گۆڕانكاری بەسەردا بێت:

1- دەبێت سیاسەتی كۆمەڵایەتی لەسەر بنەمای كۆمەڵگەی دەوڵەتی خۆشگوزەران (Welfare State)، بگۆڕێت بۆ سیاسەتی كۆمەڵایەتی لەسەر بنەمای كار بۆ خۆشگوزەرانی ((Workfare، بۆ ئەمەش دەبێت حكومەت بەرنامەی پرۆگرامی ئیلزامی هەبێت بۆئەوەی هاووڵاتی بتوانێت پشت بەخۆی ببەستێت.
2- پێوستە حكومەت بەرنامەی كاراكردنی سیاسەتی (Activation policy) هەبێت، ئەمەش بەو مانایەی پێویستە سەرلەنوێ بەپێی تایبەتمەندی كۆمەڵگەكەی سیاسەتی بازاڕ دابڕێژێتەوە و مەرجەكانی بازاڕ هاندەر بن بۆ كاری هاووڵاتیان نەك ڕێگر بن بۆ كار یان هاووڵاتیان كاریان دەست نەكەوێت.
3- لەچوارچێوەی كاراكردنی سیاسەتدا پێویستە، هاووڵاتی فێری پشت بەخۆ بەستن (self reliance) بكرێن، بۆئەوەی زەمینە بۆ پشت بەخۆبەستن سازبدرێت، ئەوا گرنگە سیاسەتی بازاڕ خەت لەسەر خستنەڕوو(عرض) بكات زیاتر نەك داوا (طلب)، ئه‌مه‌ش دەبێتە مەرجەكانی بازاڕ كار ئاسانی بۆ كاری هاووڵاتی بكەن نەك ڕێگر بن بۆ كاری هاووڵاتیان.
4- كە سیاسەتی بازاڕ لەسەر بنەمای خستنەڕوو (عرض) داڕێژرایەوە ئەوە تاك دەبێتە خاوەنی دەستپێشخەری و دەبێتە ئەندامی ئەو گروپانەی كە ئامانجدارن و لەپێناوی ئەو ئامانجەدا كاردەكات، ئەمەش هەمووی پێكەوە دەبنە هۆكارێك بۆ چالاك بوونی كۆمەڵگە.
5- لەكۆمەڵگەی چالاكدا، چالاكی هاووڵاتی دەبێتە هاوتای مافی هاووڵاتیبوون، بۆیە كاتێك هاووڵاتی بواری ئەوەی بۆ دەڕەخسێت تواناكانی خۆی پێشكەش بكات، هەست دەكات وەك پێشان ئەندامێكی پەراوێزخراو نییە و ئێستا وەك ئەندامێكی چالاك هەست بەئینتمای نیشتمانی دەكات.
6- لەكۆمەڵگەی چالاكدا ماف بەرامبەر ئەركە، لەئەركیشدا پابەندبوون و بەرپرسیاریەتی هەیە، بۆیە تاكی چالاك لەكۆمەڵگەی چالاكدا هەست بەپابەندبوون و بەرپرسیاریەتی دەكات و ئەم پابەندبوون و بەرپرسیاریەتیەش لەكارەكەیدا خۆشگوزەرانی دەكات.


خۆشگوزەرانی لەكۆمەڵگەی چالاكدا
ئەو وڵاتانەی خاوەنی پەترۆلن كە وڵاتی ئێمەش یەكێكە لەو وڵاتانە، هێندەی پشت بەداهاتی فرۆشتنی نەوتی خاو دەبەستن، هێندە بیر لەپەرەپێدان ناكەنەوە بە پەرەپێدانی كەرتی پەترۆلیشەوە، واتە هەوڵێك نییە بۆئەوەی پەترۆڵەكە بكەنە سەرچاوەیەك بۆ پیشەسازی هەمەجۆر، بەڵكو ئەوەی بیری لێدەكەنەوە دەرهێنان و فرۆشتنی نەوتەكەیە بەخاوی، بۆیە ئەم پەترۆلە بۆتە هۆكاری سەرچاوەی ژیانی هاووڵاتیانی ئەو دەوڵەتانە، بەڵام كۆمەڵگەكانیان چالاك نین و هاووڵاتی هەست بەپەراوێزبوون دەكات(بێجگە لەنەرویژ كە ئەویش وڵاتێكی پەترۆلیە)، بۆیە هاووڵاتیانی وڵاتانی پەترۆلی بێكار نین بەمانای بێكار، بەڵكو لەمیانەی كاركردنیان بەرهەمێك پێشكەش ناكەن، ئەمەش پێوەندی بەوە نییە كە ئەو هاووڵاتیە كارەكەی بەرهەمی نییە، بەڵكو سیاسەتی كۆمەڵایەتی و سیاسەتی بازاڕ لەو كۆمەڵگەیانە بۆتە هۆكاری ئەوەی كارەكان بەرهەمیان نەبێت، یان دۆزینەوەی كار بۆ نەهێشتنی بێكاری بێت بۆ بێكارییەكی ڕووپۆشكراو، پرسیاری سەیر لێرەدا ئەوەیە كە هیچ كۆمەڵگەیەك هەژار و هیچ كۆمەڵگەیەك دەوڵەمەند نییە، بەڵكو كۆمەڵگەی دەوڵەمەند ئەو كۆمەڵگەیەیە كە دەتوانێت تواناو لێهاتوویی هەموو توخمەكانی كۆمەڵگە كە مرۆڤ بەنرخترین سەرمایەیە لەنێو توخمەكاندا بەجوانی پێكەوە هەڵبسوڕێن، ئەم هەڵسوڕاندنی توانا و لێهاتووییە دەبێتە هۆكاری بونیادی كۆمەڵگەی دەوڵەمەند و لەكۆمەڵگەی هەژاری جیادەكاتەوە، لێرەدا ئەگەر بەنموونە باسی هەردوو دەوڵەتی شانشینی عەرەبستانی سعودیە لەڕۆژهەلاتی ناوەڕاست و فەنزویلا لەئەمریكای لاتینی بكەین، كە بەپێی ڕیزبەندی دەوڵەتانی هەناردەی نەوت لەڕیزی پێشەوە دێن، دەبوو ئێستا ئەم دوو دەوڵەتە پێشكەوتووترین و دەوڵەمەندترین دوو دەوڵەتی جیهان بوونایە، لەگەڵ ئەوەی ناكرێت سعودیەو فەنزویلا بەدوو دەوڵەتی هەژار لەقەڵەم بدەین، بەڵام ناشتوانین لەڕیزی دەوڵەتە دەوڵەمەندەكانی جیهان هەر بۆ نموونە هەشت دەوڵەتە پیشەسازییەكەی جیهان ڕیزیان بكەین، لەكاتێكدا هەر هەشت دەوڵەتەكە (فەرەنسا، ئیتاڵیا، ژاپۆن، ئەڵمانیا، بەریتانیا، كەندا، ڕوسیا، ئەمریكا)، ئەگەر سەرنج لەم هەشت دەوڵەتە بدەین دەبینین چوار لەم دەوڵەتانە (ژاپۆن و ئەڵمانیا و فەرەنسا و ئیتاڵیا) لەجەنگی جیهانی دووەمدا زیانێكی هێندە گەورەیان پێ گەیشتبوو كە ئەمریكا ناچار بوو پرۆژەی مارشال بۆ ئاوەدانكردنەوەیان ڕابگەیەنێت، لەماوەی كەمتر لە25 ساڵ بوونە گەورەترین و دەوڵەمەندترین دەوڵەتی پیشەسازی لەجیهاندا، لەناو ئەو هەشت دەوڵەتەشدا ڕاستە ئەمریكا خاوەنی نەوتە، بەڵام كڕیاری نەوتیشە، بەڵام تەنیا دەوڵەتی ڕوسیایە كە خاوەنی پەترۆلەو بەپەلەی هەشتەم دێت، واتە لەدوای حەوتەكەی دیكەوەیە، لەدوای ئەم هەشت دەوڵەتەش، بێگومان پڵنگەكانی ئاسیا دێن بەتایبەتی كۆریای باشوور و تایوان و سەنگافورا، ئەمانیش هیچیان خاوەنی پەترۆل نین، بەڵام لەدوای هەشت دەوڵەتەكە بەپلەی جیاواز دێن، بۆیە ئەگەر بە بەراوردێكی خێرا بڵێین جیاوازی نێوان كۆمەڵگەی دەوڵەمەند و هەژار چییە، ئەوا هیچ پێویست نییە دوودڵ بین لەوەی كە بڵێین، هاووڵاتی كۆمەڵگەی چالاك دەوڵەمەند و خۆشگوزەرانە، هاووڵاتی كۆمەڵگەی ناچالاك هەژار و پەراوێز خراوە.
ئەگەر لێرەوە بێینەوە بۆ سەر واقیعی حكومەتی خۆمان بەتایبەتی كابینەی حەوتەمی هەرێمی كوردستان كە خەریكە دەبێتە جێگەی ئومێد و چاوەڕوانی خەڵك و ئەو پرسیارە بكەین ئایا كۆمەڵگەی ئێمە چالاكە یان ناچالاكە؟ بێگومان وەڵامی سادە بۆ ئەم پرسیارە ئەوەیە كە كۆمەڵگەی ئێمە چالاك نییە، بەڵام ناچالاكی كۆمەڵگەی ئێمە بۆ ئەوە ناگەڕێتەوە كە تاكەكانی كۆمەڵگەی ئێمە حەز لەكار ناكەن یان نایانەوێت كاربكەن، بەڵكو سیاسەتی بازاڕ و مەرجەكانی كاركردن لەهەردوو بواری كەرتی گشتی واتە حكومەت و كەرتی تایبەت كەموكورتی تێدایە و پێویستی بەپێداچوونەوە و كاراكردنی سیاسەتی كۆمەڵایەتی هەیە، لەم چوارچێوەیەدا ئاماژە بەهەندێك خاڵ دەكەین:

* شێوازی كاركردن و دامەزراندنی تواناكان لەكەرتی گشتی (حكومەت) هێندەی بۆ ڕازیكردنە بۆ كاركردن نییە، بۆیە ڕاستە بەرنامەیەك هەیە بۆ كاركردن و كاردۆزینەوە و دامەزراندن، بەڵام پرسیار ئەوەیە بەرهەمی ئەو كارە چۆن و چیە.
* لەبەر ئەوەی سیاسەتی حكومەت بۆ پەرەپێدان پشت بەستنە بەهاندانی وەبەرهێنان و هاتنی وەبەرهێنی بیانی، ئەندازیار و تەكنیكار و تێكڕای ئەوانەی لەزانكۆ و پەیمانگاكانی كوردستان دەردەچن(بێجگە لەمامۆستایان و كەرتی تەندروستی) هەموویان كارەكانیان لەسەرەكیەوە دەگۆڕیت بۆ لاوەكی، ئەمەش بەو مانایەی ئەندازیار ڕاستە لەوەزارەتەكان دادەمەزرێن، بەڵام دوورن لەپرۆژەكان و حافزی پاداشت بۆ كاری زیاتر.
* مەرجەكانی بازاڕ لەبواری كاركردن لەكەرتی تایبەتدا لەبری ئەوەی هاندەرێك بێت بۆئەوەی هاووڵاتی هانبدات كار بكات و چالاك بێت، بەوجۆرەن كە هاووڵاتی بەزەحمەت لەكەرتی تایبەت كاری گونجاو شایستەی دەست بكەوێت، ئەمەش مانای ئەوەیە داواكاری كەرتی تایبەت لەخستنەڕووی تواناو لێهاتوویی هاووڵاتیان گەورەترە، ئەم حاڵەتە بۆ كرێكارێك لەسوپەرماركتێك ڕاستە تا دەگاتە ئەندازیارێك لەكۆمپانیایەكی كەرتی تایبەت.
* شكاندنی نرخی كار و بێ بایەخ كردنی تواناو لێهاتوویی و هاووڵاتیان، هەر بۆ نموونە هێنانی كرێكاری بیانی، یان پسپۆر و شارەزای بیانی بەنرخی هەرزان و كردنی ئەم نرخە بەپێوەرێك بۆ كرێكاری ناوخۆ یان سەقفی دامەرزاندن لەكەرتی تایبەتدا.
* لەهەرێمی كوردستاندا بەهەزاران كۆمپانیا كاردەكەن، بەدەیان ملیار دۆلار پارە وەك وەبەرهێنان هەڵدەسوڕێت، بەڵام سیاسەتی بازاڕ و گەڕان بەدوای هەلی كار بەشێوەیەك مەرجدار كراون كە بەئاسانی كار دەست نەكەوێت، یان هەتا ئەوانەشی كە كاریان هەیە ترسی ئەوەیان هەبێت ئەگەر ئەو كارەیان لەدەست بچێ كاری دیكەیان دەست نەكەوێتەوە.


داڕشتنی سیاسەتی كۆمەڵایەتی هاوچەرخ
ئەگەر سەركەوتنی حكومڕانی- حكومڕانی باش، بەند بێت بەكۆمەڵگەی چالاكەوە، ئەوا دەبێت بناخەی حكومڕانی باش بۆ فەراهەمكردنی زەمینەی كۆمەڵگەی چالاك بێت، سندوقی نەختی نێودەوڵەتی چوار مەرجی بۆ حكومڕانی باش دیاریكردووە كە بریتین لە:
- چۆنییەتی ئیدارەكردنی كەرتی گشتی و چۆنییەتی پێكەوە گرێدانەوەو هەڵسوڕانی سەرچاوە مرۆیی و داراییەكان بەشێوەیەكی چالاك لەلایەن حكومەتەوە.
- بڕوابوون بەلێپرسینەوە، واتە دەبێت بەرپرسە گشتیەكان لەبەرامبەر كار و چالاكی و ڕەفتاری خۆیان بەرپرسبن و ئامادەبن بۆ لێپرسینەوە.
- دانانی بەرنامەیەكی شەرعی و یاسایی بۆ پەرەپێدان، ئەمەش واتە دەبێت پەرەپێدان لەسەر بنەمای كۆمەڵێك یاسا بەڕێوەبچێت و ئەو یاسایانە بوونیان هەبێت و جێبەجێ بكرێن، كێشەكان لەلایەن دەسەڵاتێكی دادوەری سەربۆخۆەوە چارەسەر بكرێن، ئەگەر زانرا ئەو یاسایانەی ئێستا هەن خزمەتی پەرەپێدان ناكەن، دەبێت میكانیزمێك هەبێت بۆ هەمواركردنی ئەو یاسایانە بەپێی بارودۆخی ئێستای كۆمەڵگە.

- شەفافیەت و دەسكەوتنی زانیاری، لەم بوارەدا سێ بوار پێویستە ئەكتیڤ بكرێت:
ا- زانیاری سەبارەت بەتوانای ئابووری.
ب- شەفافیەت و پێدانی زانیاری بۆ ڕێگرتن و ڕووبەڕووبونەوەی گەندەڵی.
ج- پێدانی زانیاری گشتی بەخەڵك بۆئەوەی خەڵك دیالۆگ لەسەر كێشەكانی خۆی بكات و چارەسەری بۆ بدۆزێتەوە.
ئەو خاڵانەی بانكی نێودەوڵەتی ئاماژەی پێكردوون ڕاستە بنەمان بۆ حكومڕانی باش، بەڵام زەمینەن بۆ بونیادی كۆمەڵگەی چالاك، سەبارەت بەچەمكی كۆمەڵگەی چالاك پرسیارمان لەپرۆفیسۆر جۆرجن ئلم لارسن ئوستادی سیسۆلۆژی لەزانكۆی كۆبنهاگن و خاوەنی دیراسەتی (كۆمەڵگەی چالاك و كاراكردنی سیاسەت - The active society and activation policy) كرد و لەوەڵامدا بەمجۆرە بۆ گوڵان هاتە ئاخاوتن: (چەمكی كۆمەڵگەی چالاك لەنەوەدەكانی سەدەی ڕابردوو بەكۆدەنگی لەلایەن یەكێتی ئەوروپا و ڕێكخراوەی ئابووری و هاوكاری پەرەپێدان (OECD) داهێنراوە، سیاسەتەكانی كۆمەڵگەی چالاك بۆئەوەیە هاووڵاتیان چالاك بن و پشت بەخۆیان ببەستن، سەرەتا پەیوەستە بەوەی ببیتە هاووڵاتیەكی چالاك لەبازاڕی كاردا، واتە هەر كەس توانای بەشداری كردنی لەبازاڕی كاردا هەبێت، دەبێت بەشداری بكات، بەڵام دواتر بەو مانایەش هات كە دەبێت هاووڵاتیەكی چالاك بین لەڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و...تاد. ئەم سیاسەتەش دەوەستێتە سەر ئەوەی باس لەچ بوارێك دەكەین، ئەگەر باس لەبازاڕی كار دەكەین، ئەوا دەبێت هەوڵبدرێت زۆرترین ئەو خەڵكانە بەشداری پێبكرێت كە دەیانەوێت كاربكەن. ئەویش لەڕێی پەروەردەكردنیانەوە بۆئەوەی بەشداری لەبازاڕی كاردا بكەن، یاخود لەڕێی خوڵقاندنی هەلومەرجێكەوە بۆئەوەی هەلی كار بڕەخسێنرێت تاوەكو چالاك بن لەبازاڕی كاردا. لەپێوەندیدا بەكۆمەڵگەی مەدەنییەوە، ئەوا دەكرێت كارلێك هەبێت بەهەردوو ئاڕاستەكەدا، لەخوارەوە بۆ سەرەوە و لەسەرەوە بۆ خوارەوە، چونكە من باوەڕم وایە حكومەت دەتوانێت هاوكاری ئەو كەسانە بكات كە دەیانەوێت چالاك بن لەبوارە جیاوازەكاندا، بۆ نموونە هاوكاری كردنی كەسانی پەككەوتە، یاخود یارمەتیدانی حكومەتە مەحەلیەكان و...تاد. كەواتە دەكرێت كارلێكێكی ئیجابی هەبێت لەنێوان ئەم دوو ئاڕاستەیەدا. هەروەها لەوانەیە هەندێ خەڵك نەتوانن بەشداری لەبازاڕی كاردا بكەن، لەبەر ئەوەی باری تەندروستیان زۆر خراپە، بەڵام ئەو كەسە پەراوێزكراوانەی دەیانەوێت بەشداری بكەن لەبازاڕی كاردا، دەبێت دەرفەتی پەروەردەییان بۆ بڕەخسێنرێت، هەروەها بواری ئەوەیان پێبدرێت كە ئەوەندەی دەتوانن بەشداری بكەن، ئەو كاتەش تاكە كەسەكان بەرپرسیاریتی هەڵدەگرن ئەگەر هاتوو وەك هاووڵاتیەكی شایستەی لێیان بڕوانرێت، لەسیستمە یاساییەكە و سیستمەكانی دیكەدا، كەواتە ئەمە پەیوەستە بەهێنانە ئارای متمانەوە لەنێوان هاووڵاتیان و حكومەتدا)).
پرۆفیسۆر جۆرجن وەك تایبەتمەندیەك لەم بوارە بۆچوونەكانی ڕەنگدانەوەی دەوڵەتێكی ئەوروپی وەك دانیمارك كە دەوڵەتێكی دەوڵەمەندە لەسەر كۆمەڵگەی چالاك پێدادەگرێت، بەڵام پرۆفیسۆر پاتریك هیللەر ئوستادی سیسیۆلۆژی لەزانكۆی براون، بونیادی كۆمەڵگەی چالاك بەمتمانەی نێوان حكومەت و خەڵك دادەنێت و پێیوایە بونیادی متمانە زۆر گرنگە، بەڵام لەو دەوڵەتانەی لەسەر پاشماوەی ڕژێمە سەركوتكارەكان هەنگاو بۆ دیموكراتی هەڵدەگرن ئەم كارە ئاسان نییە، لەمبارەوە و لەلێدوانێكی تایبەت بۆ گوڵان بەمجۆرە ڕای خۆی دەربڕی و وتی: (پێویستە حكومەت دەرفەتی یەكسان لەكۆمەڵگەدا فەراهەم بكات، بەڵام بەشێوەیەك كە سەربەخۆیی ڕێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی فەرامۆش نەكات، هاوسەنگی لەمبارەیەوە زۆر هەستیارە بەتایبەتی لەو وڵاتانەی كە خاوەن مێژووی شموولییەتن «Authoritarianism» لەبەرئەوەی هەمیشە ئەو هەستە هەیە كە دەڵێت هەماهەنگی و كاركردن لەگەڵ حكومەت دەبێتەهۆی پەراوێزكردنی توخمەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی، بۆیە كاتێك حكومەت هەوڵدەدات بۆ بەرزڕاگرتنی ڕۆڵی ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی زۆر گرنگە بەو شێوەیە نەبێت كە: یەكەم، ئامانج و هاندەرەكان بەرژەوەندیی حزبیی لەپشتەوە نەبێت، بەڵكو هەلی بەشداربوون بۆ هەموو ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی فەراهەم بكرێت.
دووەم: پێویستە بەشێوەیەك بێت كە كاریگەریی نەبێت لەسەر سەربەخۆیی ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی.
دووبارەی دەكەمەوە، زۆر گرنگە حكومەت هەندێك سیاسەتی هەبێت بۆ بەشداریپێكردنی هاووڵاتیان، بەڵام كێشەی زۆربەی وڵاتانی تازە پێگەیشتوو و ئەوانەی لەسەرەتای دەسپێكی دیموكراتیدان لەوەدایە هەرەزۆرینەی هاووڵاتیان ئامرازی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابوورییان نییە بۆیە ناتوانن بەكاریگەرانە لەژیانی گشتیدا بەشداربن هەرلەبەرئەمەیشە كە پێویستە لەسەر حكومەت هەڵستێت بەدابینكردنی پەروەردە و مافە سەرەكییەكان و فەراهەمكردنی دەرفەت لەگەڵ دابینكردنی پێداویستییە ئابوورییەكان كە ئەمانە فاكتەری سەرەكین و ڕێگە خۆش دەكەن بۆ هەموو تاكێك بۆ بەشداری لەژیانی گشتی بەشێوەیەكی كارا و كاریگەرانە بكات. هەربۆیە زۆر گرنگە بەشداربوونی یەكسان فەراهەمبكرێت بەو ئاستەی كە هاووڵاتیانی ئاسایی پاپەندبن بەژیانی گشتی و هەروەها لەڕووی پاپەندبوونی مەدەنی، هەر لەبەر ئەمەیشە كە هەستی پاپەندبوونی مەدەنی لەهەندێك لە وڵاتەكاندا بەهێزە و لەهەندێك لە وڵاتانی دیكەدا لاوازە، منیش پێموایە كە جیاوازییەكانی نێوان وڵاتانی دیموكراسییەتی بەهێز و وڵاتانی دیموكراسییەتی لاواز ئەوەیە كە لەوڵاتانی دیموكراسییەتی بەهێزدا ڕێژەیەكی زۆر لەهاووڵاتیان ئامادەباشییان تێدا هەیە بۆ كاركردن لەپێناو بەرژەوەندییە گشتییەكان و ئامادەن لەگەڵ هاووڵاتیانی دیكە هەماهەنگ بن و پێكەوە كاربكەن، لەكاتێكدا لەوڵاتانی دیموكراسییەتی لاوازدا هاووڵاتیان زیاتر بۆ بەرژەوەندییە شەخسیەكانی خۆیان هەوڵدەدەن و كەمتر بایەخ بەبەرژەوەندییە گشتییەكانی كۆمەڵگە دەدەن یانیش ئەوەیە تاكەكان سەر بەگرووپی ئیتنی و گرووپی بچووكن كە زیاتر بایەخ بە بەرژەوەندییەكانی خۆیان دەدەن نەك بەرژەوەندییە گشتییەكانی كۆمەڵگە، هەربۆیە بەڕای من ئاكاری پاپەندبوون بەمافی مەدەنی بناغەیەكە بۆ بونیادنانی دیموكراسییەتی كارا و پێموایە هێنانەدیی ئەمە پەیوەستە بەدەستەبەركردنی مافەكان لەبەرئەوەی كاتێك كە هاووڵاتیان هەست بەمافە مەدەنی و سیاسی و كۆمەڵایەتییەكانیان بكەن و هەست بەوە بكەن كە دەتوانن مومارەسەی مافەكانیان بكەن ئەوە ئەوكات زیاتر بەشداربوونیان دەبێت لەژیانی گشتی و هەروەها زیاتر ڕێز دەنوێنن بەرامبەر مافەكانی هاووڵاتیانی دیكە، بۆیە بەڕای من لایەنی سەرەكی بۆ بونیادنانی كۆمەڵگەی مەدەنیی سەركەوتوو لەوەدایە كە هاووڵاتیان ڕێز بنوێنن بەرامبەر مافی بەشداربوونی هەموو هاووڵاتیانی دیكە بە لەبەرچاونەگرتنی ئاڕاستەی سیاسی و باكگراوندی ئیتنی و ڕەگەز، هەربۆیە لێرەدا پێموایە كە ئەركی حكومەت بریتییە لەبونیادنانی متمانە لەبەرئەوەی ئەگەر هاووڵاتیان متمانە بەكاربەدەستەكانی حكومەت بكەن و هەست بەوە بكەن كە كاربەدەستەكانی حكومەت ڕێز لەبەرامبەر مافەكانیان دەنوێنن و كە حكومەت مافەكانیان پێشێل ناكات، ئەوكات هاووڵاتیان بەئاستێكی زیاتر هەستی بەشداربوونیان لا دروست دەبێت)).


هاندانی هاووڵاتیان بۆ چالاكی
كاراكردنی سیاسەت وەك فاكتەرێك بۆ هاندانی هاووڵاتی هەنگاوی یەكەمی بونیادی كۆمەڵگەی چالاكە، سەبارەت بەم لایەنە پرسیارمان لەپرۆفیسۆر كریستۆفەر هاگۆ ئوستادی سیسیۆلۆژی لەزانكۆی گۆتنبیرگ كرد و بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە: (وەك كۆمەڵناسێك، بۆ بونیادی كۆمەڵگەی چالاك شێوازی لەسەرەوە بۆ خوارەوە لەبەرچاودەگرم، بەو مانایەی كە دەوڵەت هاووڵاتیان چالاك دەكاتەوە بۆئەوەی بەشداری چالاكانەیان هەبێت لەهێنانەدی ئامانجە گشتیەكاندا، كە بەزۆری ئەو ئامانجە ئامانجی دەوڵەت یان ئەو سیاسیانەن كە كۆنتڕۆڵی دەوڵەت دەكەن. شێوازێكی دیكە، كە پتر جێی بایەخە، شێوازی لەخوارەوە بۆ سەرەوەیە، تێیدا هاووڵاتیان خۆیان لەكۆمەڵەی بچووكدا ڕێكدەخەن بۆ برەودان بە بەرژەوەندیەكانیان و بۆ بنیاتنانی كۆدەنگیەك لەبارەی ئەوەی دەیانەوێت پێكەوە ئەنجامی بدەن. ئایا ئەم كۆمەڵانە دەوڵەتی دەوێت یان پێویستی بەوەیە دەوڵەت هەڵبستێت بەچالاككردنیان یاخود پێیان بڵێت دەبێت چی بكەن، ئەوا ئەمە وەك پرسیارێكی كراوە دەمێنێتەوە و وەڵامەكەش زیاتر دەوەستێتەسەر ئەو هەلومەرجەی ئەو خەڵكانەی تێدان. ئەگەر لەوڵاتە جیاوازەكانی جیهان بڕوانیت، هەمیشە ئەوە بەدی دەكەیت كە لەپراكتیكدا، ئەوە كۆمەڵگەی مەدەنی و بزووتنەوە كۆمەڵایەتیەكانن كە حكومەت ناچار دەكەن سیاسەتی پێشكەوتنخوازی بگرێتەبەر، تاوەكو ژیانی هاووڵاتیانی ئاسایی باشتر بكرێت، نەك بەپێچەوانەوە. لەڕاستیدا، كاتێك كۆمەڵگە زۆر زیندوو و چالاك دەبێت، ئەوا دەوڵەت هەوڵدەدات بۆ ئەو چالاكیانە سنووردار بكات، زۆرجار لەڕێگەی توندوتیژیەوە. كەواتە بۆ وەڵامی پرسیارەكەتان دەرباەری ئەوەی دەبێت حكومەت چی بكات؟- من دەڵێم دەبێت هەڵبستێت بەهاندان و پاراستنی پانتاییەكانی كۆبوونەوەی مەدەنیانە كە تێیدا خەڵكانی وڵاتەكە شارەزاییەكانیان ئاڵوگۆڕ بكەن، كێشە هاوبەشەكان دەستنیشان بكەن و پەرە بەچارەسەركردنی كێشەكان بدەن، كە دەكرێت دواتر بەهاوكاری دەوڵەت جێبەجێ بكرێن. بۆئەوەی ورترد قسەبكەین: دەبێت حكومەت زەمانەتی ئازادی ڕادەربڕین، ئازادی مانگرتن و...تاد بكات. واتە بەشێوەیەكی سەرەكی ڕێز لەمافەكانی مرۆڤ بگرێت. لەوەش زیاتر، دەبێت خۆی لەخوڵقاندنی كۆمەڵگەیەكی وەحدەوی بپارێزێت، لەو كۆمەڵگەیە هاووڵاتیان ئەركی ئەوەیان لەئەستۆیە كە پەرە بە بەرژەوەندیە نەتەوەییەكان یاخود هەر ئامانجێكی خەیاڵی دیكە بدەن كە وا دەخرێتەڕوو لەبەرەژەوەندی هەموولایەكدایە. بۆچی ئەمە مەترسیدارە؟ لەبەر ئەوەی هەمیشە ناكۆكی بەرژەوەندیەكان هەیە و ئەگەر وا خۆمان پیشان بدەین كە «ئێمە هەموومان لەم مەسەلەیەدا لەگەڵ یەكین»بەمانای ئەوە دێت كە دەبێت كەمینەكان بێدەنگ بن و زۆرینەش حكومڕانی بكات. بەكورتی، پێموایە پاراستنی ئازادی و بواردان بەموعارەزە بۆئەوەی ئەوەندەی دەكرێت پرۆسەی بڕیاردان بەنامەركەزی بكرێت، دوو كارن كە بەلای كەمەوە حكومەت دەتوانێت ئەنجامیان بدات. ئەویش لەپێناو برەودان بەكۆمەڵگەیەكی چالاك)).
سەبارەت بەبوار دۆزینەوەی هەلی كار و دەرفەتی گونجاو بۆ ئەو كەسانەی كە پێویستە حكومەت سیاسەتێكی كارای هەبێت، پرۆفیسۆر هاگۆ لەدرێژەی لێدوانەكەیدا بۆ گوڵان وتی: (كێشەی ئەم بیرۆكەیە، ئەوەیە ئەو كەسە بێكارانە دەبێت تا ڕاددەیەك فشاریان لەسەر بكرێت تاوەكو بكەونە خۆیان و كار بدۆزنەوە، ئەو كاتە ئەو ڕاستیە فەرامۆش دەكەن كە كاری پێویست نییە. كەواتە لەكاتێكدا ئەو سیستمەی تێیدا خەڵكی بێكار ناچارن كاربكەن بۆئەوەی پارە لەحكومەت وەربگرن ئەو گلەییە لەتاكەكەسەكان دەكات كە وەك پێویست چالاك نین، ئەوا ئەوەی پێویستە بریتییە لەگۆڕانی بونیادی بنەڕەتی بەشێوەیەك ببێتەهۆی ئەوەی ئابووری سەركەوتوو بێت. بۆ نموونە، مەبەستم ئەوەیە، بەبازاڕكردنی كەمتر و ڕێكخستنی زیاتری بازاڕ، بەتایبەتی بازاڕە داراییەكان كە ئەوسا و ئێستاش كاریگەری وێرانكاریان لێكەوتۆتەوە، سەرەتا لەحكومەتە تازەگەشەكردووەكاندا و ئێستاش لەئەمریكا و ئەوروپا. سەیرە حكومەتەكان لەسەرتاسەری جیهاندا ملیارەها دۆلاری باجدەرەكان خەرج دەكەن لەپێناو ڕزگاركردنی بانقەكان و بەڕێوەبەری بانقەكاندا لەهەماندا خۆشگوزەرانی كۆمەڵایەتی لەهەژارەكان دەبڕن؟ لەسیاقێكی لەم شێوەیەدا، بەرنامەكانی ئەو سیستمەی خەڵك ناچار كاربكات لەپێناو مووچەدا مایەی ڕەشبینییە بەلای منەوە. هەروەها من نازانم چۆن ئەم بەرنامانە كاریگەردەبن لەسەر گۆڕانی بونیادی كە بۆی هەیە كەلێنی نێوان دەوڵەمەند و هەژارەكان گەورەتر بكات. تەواو بەپێچەوانەوە: ئامانجی بەرنامەی ئەم سیستمانە بریتییە لەڕێگرتن لەگۆڕانكاری كۆمەڵایەتی بەهۆی سەرقاڵكردنی خەڵك و درێژەدان بەو بیرۆكەیەی كە تەنیا ئەو كەسانەی كار دەكەن بەشداردەبن لەكۆمەڵگەدا، بەو پێیە تەنیا ئەو كەسانەی كاردەكەن شایستەی سوود و قازانجە كۆمەڵایەتیەكانن. ئەگەر پرسیار لەمن بكەیت دەبێت چی بكرێت بۆ چالاككردنەوەی «خەڵكە پشتگوێخراوەكە»، من دەڵێم: ئەو ڕێگایانە بدۆزنەوە كە بناغەیەكی بێ مەرج بۆ پێدانی داهات بۆ هەموو كەس بهێنێتە ئاراوە)).