گەیاندنی زانیاری ڕاست و هاندانی هاووڵاتیان بۆ بەشداریكردن
((هۆیەكانی ڕاگەیاندنی ئازاد دەتوانن بەشدار بن لەباشتركردنی بارودۆخی دەوڵەت و كۆمەڵگەكان، بەڵام بۆئەوەی بتوانن ئەو ڕۆڵە بگێڕن، ئەوا لەزۆر حاڵەتدا دەبێت هەستن بەپرۆسەی چاككردنی خۆیان.. هۆیەكانی ڕاگەیاندنی ئازاد دوو ڕۆڵ دەگێڕن، یەكەمیان چاودێریكار لەسەر حكومەت، دووەمیان ڕۆڵی هۆشیاركردنەوەی خەڵكە سەبارەت بەو مەسەلانەی كاریگەری لەسەر ژیانیان هەیە)).
فریدریك دبلیو شیك


دیموكراتی هەتا دەگاتە ئەو قۆناخەی پێی دەگوترێت دیموكراتی كامڵ (Mature democracy)، بەقۆناخێكدا تێدەپەڕێت پێی دەگوترێت دیموكراتی گەنج (Young democracy)، جیاوازی نێوان ئەم دوو قۆناخە ئەوەیە لەدیموكراتیەتی كامڵدا دامەزراوەكان چەسپیوون و سەروەریی یاسا پێگەی خۆی لەكۆمەڵگە توندكردووە، لەدیموكراتیەتی گەنجدا دامەزراوەكان لەقۆناخی بونیادنان و چەسپاندن دان و سەروەیی یاسا ئەگەر بوونیشی هەبێت هێشتا پێگەی خۆی لەناو كۆمەڵگە توند نەكردووە، هەربۆیە ئەگەر لەدیموكراتیەتی كامڵدا ئەركی ڕۆژنامەگەری پاراستنی دیموكراتی بێت، ئەوا لەدیموكراتی گەنجدا ئەركی ڕۆژنامەگەری بونیادی دیموكراتی و چەسپاندنی دامەزراوەكان و توندكردنی پێگەی سەروەریی یاسایە لەناو كۆمەڵگەدا، بۆیە لەم حاڵەتەدا پێویستە ئاستی پێشكەوتنی ڕۆژنامەگەری ڕەنگدانەوەی ئاستی پێشكەوتنی كۆمەڵایەتی و ئاستی كامڵبوونی دیموكراتی بێت لەو كۆمەڵگەیەدا، ئەمەش مانای ئەوەیە كۆمەڵگەیەك كە هێشتا قۆناخی ڕاگواستنی تێ نەپەڕاندبێت، ناكرێت كاری ڕۆژنامەگەری بەئاستی كۆمەڵگەیەك بەراود بكرێت كە هەڵسوڕانی دامەزراوەكان ئاماژەن بۆ كامڵبوونی دیموكراتی، ڕاشكاوانەتر ناكرێت ئەو شێوازەی كاری ڕۆژنامەگەری لەوڵاتانی دیموكراتی ڕۆژئاوایی پێ هەڵدەسوڕێت، هەمان شێواز لەوڵاتانی دوای كۆمۆنیست یان دوای ڕژێمە دیكتاتۆرەكان دووبارە بكرێتەوە، بەپێچەوانەوە دەبێت ڕۆژنامەگەری خۆی ببێتە بەشێك لەپرۆسەی وەرچەرخان و ڕاگواستن و گەشەپێدانی دیموكراتی، هەتا دیموكراتی دەگاتە ئەو قۆناخەی پێی دەگوترێت دیموكراتی كامڵ، سەبارەت بەم لایەنە كارۆڵ جاكۆبیز پسپۆری پەخشی نێودەوڵەتی و ئەندامی لیژنەی میدیای سەربەخۆ لەكۆسۆڤۆ لەدیراسەتێكدا بەناونیشانی: (ڕوانگەی پەرەپێدانی میدیا لەقۆناخی پۆست كۆمونیست) ڕاشكاوانە ئەوەی خستۆتەڕوو میدیا لەقۆناخی ڕاگواستنی دەوڵەتانی پۆست كۆمونیست هەم بەرهەمهێنی ئۆكسجینی دیموكراتیە هەمیش گازی پێكەنینە بۆ بڵاوكردنەوەی زانیاری بەمەبەست و قۆرخكردنی بازرگانی، هەربۆیە پسپۆران ئەم حاڵەتەی میدیا لەوڵاتانی پۆست كۆمونیست و تازە پێگەیشتوو دەگێڕێنەوە بۆ نەشارەزایی چۆنییەتی پێدانی ئەو یارمەتیانەی دەوڵەتانی ڕۆژئاواو ئاژانسە نێودەوڵەتیەكان وەك پشتگیری بەمیدیای ئازادیان داوە، بەواتایەكی دیكە دەوڵەتانی ڕۆژئاوا و ئاژانسە نێودەوڵەتیەكان بەو مەرجە ئەو یارمەتیانەیان بەمیدیای ئازاد لەوڵاتانی تازە پێگەیشتوو داوە كە بەهاوشێوەی میدیای وڵاتانی ڕۆژئاوا كاربكەن، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا هەندێك لەپسپۆران ئەم هەوڵانە بەبەرنامەی گەشتەكەی كریستۆفەر كۆلۆمبوس دەچووێنن، بەوەی ڕاستە كۆلۆمبوس بەرنامەی داڕشت كە ڕێڕەوێكی ئاوی نزیك بۆ هێندستان بدۆزێتەوە، بەڵام گەشتەكەی لەشوێنێكی دیكە سەری هەڵدایەوە كە هیچ پێوەندیەكی بەهیندستانەوە نەبووە، بەهەمان شێوەش ڕاستە دەوڵەتانی ڕۆژئاواو ڕێكخراوە نێودەوڵەتیەكان لەچوارچێوەی بەرنامەی پەرەپێدانی دیموكراتی، هاوكاری میدیای وڵاتانی پۆست كۆمونیست و تازە پێگەیشتویان كردووە كە ببنە هۆكارێك بۆ گەشەكردنی دیموكراتی و تێپەڕاندنی قۆناخی ڕاگواستن، بەڵام ئەمیش بەئاراستیەكی دیكە ڕۆیشتووە، كارۆل جاكۆبیز سەبارەت بەم دیاردەیە دەڵێت: (ئەمە بۆتە هۆكاری ئەوەی خەڵكێكی زۆر لەوڵاتانی ڕۆژهەڵات و ناوەڕاستی ئەوروپا بەسەرسامیەوە سەیری ڕۆڵی میدیا بكەن و دیاردەیەك دروست بووە وەك ئەوەی هەركەسێك تەنیا گوێ بۆ دەنگدانەوەی قسەكانی خۆی بگرێت و كەس گوێ لەكەس نەگرێت)) جاكۆبیز هۆكاری ئەم دیاردەیە دەگێڕێتەوە بۆئەوەی ئەگەر بەراورد لەنێوان دەوڵەتانی پۆست كۆمونیست و دەوڵەتێكی وەك بەریتانیا بكەین، دەبینن دەوڵەتانی پۆست كۆمونیست ماوەی چەند ساڵێكی كەمە چاودێری دەوڵەتیان لەسەر میدیا هەڵگرتووە ئەمە لەكاتێكدا لەبەریتانیا ماوەی 300ساڵە چاودێری لەسەر میدیا نەماوە، ڕاشكاوانەتر لەبەریتانیا لەساڵی 1688ـەو چاودێری دەوڵەت هەڵگیراوە و لەوڵاتانی دیكەی ڕۆژئاوا سەدەیەك لەوەدوا هەڵگیراوە، بەڵام لەوڵاتانی دوای كۆمونیست و تازە پێگەیشتوو ئەم پرۆسەیە تازەیە، بۆ چارەسەری ئەم ئیشكالیەتەش سێ خاڵی سەرەكی دیاری كردووە:
1- لەوڵاتانی پۆست كۆمونیست و تازە پێگەیشتوو گۆڕانكاری ڕوویداوە، ئەم گۆڕانكارییە بۆتە خاڵێك كە ناتوانرێت بگەڕێنەوە بۆ دواوە (نقطة اللاعودة)، ئەمەش واتە خاڵی وەرچەرخان لەسیستمە كۆنەكەوە بۆ سیستمی نوێ دەستی پێكردووە و پێویستە ئەم هەنگاوانە بەردەوام بن.
2- لەدوای ئەم وەرچەرخانە دەبێت لەوە هۆشیار بین كە ڕووبەڕووی پاشماوەی سیستمە كۆنەكە دەبینەوە، ئەمەش تەحدییەكە بۆ سیستمە نوێیەكە.
3- چەسپاندنی سیستمە نوێیەكەش دیسان تەحددییەكی دیكەیە، بۆیە دەبێت هەموو توخمەكان بەڕۆژنامەگەریشەوە هاوپەیمان بن بۆئەوەی سیستمە نوێیەكە بچەسپێت و سەركەوتوو بێت لەبونیادنانی دیموكراتیدا.
ڕۆژنامەگەری وەك هاندەرێك
بۆ دیالۆگ لەكۆمەڵگە
هەر كۆمەڵگەیەك بەرەو دیموكراتی هەنگاو هەڵبگرێت، دەبێت بڕوای بەدیالۆگی نێوان پێكهاتەكانی كۆمەڵگە هەبێت، لەم چوارچێوەیەدا ڕۆژنامەگەری تەنیا بریتی نابێت لەگواستنەوەی هەواڵ، بەڵكو ڕۆژنامەگەر خۆی دەبێتە دیاردەیەك بۆ چالاكی ڕۆشنبیری كۆمەڵگە یان ڕاشكاوانەتر چالاكیەكانی ڕاگەیاندن دەبنە هۆكارێك بۆ فۆرمەلەكردنی ڕۆشنبیری كۆمەڵگە، هەربۆیە كاری ڕۆژنامەگەری بەهەموو بوارەكانییەوە دەبێتە سیمای كۆمەڵگە، بەمانایەكی دیكە یان ئەوەیە ڕۆژنامەگەری دەبێتە پیشاندەری سیمای پێشكەوتنی كۆمەڵگە یان دەبێتە هۆكارێك بۆ پیشاندانی سیمای دواكەتوویی كۆمەڵگە، هەربۆیە كاتێك داوا لەڕۆژنامەگەری دەكرێت ئەم ڕۆڵە گرنگە لەڕەخساندنی زەمینەی دیالۆگی نێوان پێكهاتەكانی كۆمەڵگە بگێڕێت، ئەوا دەبێت ڕۆژنامەگەر خۆی بۆ ئەو ئەركە ئامادەباشی تێدابێت، بۆئەوەی بتوانێت ئەو ڕۆڵە گرنگە بگێڕێت، بەواتایەكی دیكە دەبێت ڕۆژنامەگەری بزانێت دیالۆگی نێوان پێكهاتەكانی كۆمەڵگە واتە كرانەوە لەسەر هەموو ئەو پێكهاتانەی كۆمەڵگەی لێ پێكهاتووە، بۆئەوەی بتوانن بەبیروبۆچوونە جیاوازەكانیانەوە هەموو مەسەلە سەرەكیەكانی كۆمەڵگە بخەنەڕوو و دیالۆگی كراوەی لەسەر بكرێت، هەموو پێكهاتەكانیش لەو دیالۆگە بەشدار بن، بۆیە ئەم دیالۆگە وەك پیادەكردنی شێوازێك لەدیموكراتی، دەبێتە ڕەنگدانەوەی پێكەوە گونجان و پێكەوە كاركردنی هەموو بۆچوونە جیاوازەكان لەسەر مەسەلە سەرەكیەكان و متمانەی هەموو لایەكیش بەدەست دەهێنێت. بۆیە ئەم ئاراستەیە ئەو ڕاستیەمان بۆ دەردەخات هەر كۆمەڵگەیەك نەتوانێ وتووێژ بەكراوەیی لەسەر كێشە سەرەكیەكانی كۆمەڵگەی خۆی بكات، مانای ئەوەیە ئەو كۆمەڵگەیە كۆمەڵگەیەكی دیموكراتی نییە، هەروەها لەو كۆمەڵگەیەدا بوار نەڕەخساوە بۆئەوەی هەموو تاكەكان و پێكهاتەكان بیر لەچارەسەركردنی كێشەكانی كۆمەڵگەی خۆی بكاتەوە، كەواتە ئەم جۆرە دیالۆگە بوارێكی كراوە دەبێت لەسەر ئەو ئاستەنگ و گرفتانەی لەناو كۆمەڵگە بوونی هەیە و پێویستە هەموو لایەك بۆچوونی خۆی لەسەر دەرببڕێت، بەبێ ئەوەی هەوڵبدرێت بۆچوونێك فەرز بكرێت ئەوی دیكە بشاردرێتەوە، ئەم هاوسەنگیەی نێوان بیروبۆچوونە جیاوازەكانیش دەبێتە فاكتەرێك بۆ چارەسەركردنی كێشەكان، بەڵام ئەگەر هەوڵدرا بۆچوونێكی تایبەت بەسەر بۆچوونەكانی دیكە فەرز بكرێت، ئەوا لەم حاڵەتەدا نەك ناتوانین كێشەكان چارەسەر بكەین، بەڵكو كێشەكان ئاڵۆزتر دەكەین، سەبارەت بەم لایەنە د.محەمەد وقیدی بیرمەندی ناسراوی عەرەب سەبارەت بە بیرۆستریكای گۆرباچۆف دەڵێت، كتێبەكەی گۆرباچۆف باسی دیموكراتی ناكات لەسایەی حكومڕانی خۆیدا، بەڵكو باس لەوە دەكات ئەو هۆكارانە چین كە ڕێگربوون لەبونیادی دیموكراتی، یان نەبوونی دیموكراتی سەرلەنوێ بونیادنانەوەی یەكێتی سۆڤیەتدا)، هەربۆیە كاری ڕۆنامەگەریش پێداهەڵگوتن نییە بەدیموكراتی، بەڵكو هەوڵدانە بۆ لابردنی ئەو ئاستەنگانەی كە بوونەتە ڕێگر لەبەردەم دیموكراتیدا، بەڵام پرسیار ئەوەیە ئایا ئەم ئاستەنگانە چۆن لادەبرێن؟ بێگومان بەزەمینە سازی بۆ دروستكردنی ئەتمۆسفیرێكی گشتی كراوە هەتا بیروبۆچوونە جیاوازەكان بتوانن تیایدا كۆببنەوە و تیایدا بیروبۆچوونەكان لەسەر پرسە سەرەكی و گشتیەكان ئاڵووێر بكرێن، لەم چوارچێوەیەدا ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ ناو باری ڕۆژنامەگەری ئەمڕۆ لەكوردستاندا، دەگەینە ئەو دەرئەنجامەی كە ئەوە ئەركی ڕۆژنامەگەری و ڕۆژنامەنووس نییە كە زانیاری نێو هەواڵەكە بەمەزاجی خۆی بەكاربهێنێت و هەواڵەكەی پێ دابڕێژێتەوە لەبەرژەوەندی لایەك و دژی لایەكەی دیكە بێت، یان خۆی لەبری هاووڵاتی یان خەڵك بڕیار بدات و تەفسیر و تەئویلی هەواڵەكە بۆ بەرژەوەندی لایەك دژی لایەكەی دیكە بكات، سەبارەت بەم لایەنە پرۆفیسۆر ئەگنەر فۆگ لەزانكۆی كۆپنهاگن، لەدیراسەتێكدا بەناونیشانی (گریمانەی ڕۆڵی ڕاستەقینەی هۆیەكانی ڕاگەیاندن لەدیموكراتی هاوچەرخدا)) دەڵێت: ئەو شێوازەی كە لەسەر بنەمای ململانێ كاری ڕۆژنامەگەری لەسەر بەڕێوە دەچێت، هۆیەكانی ڕاگەیاندن ناچار دەكات كە بەو جۆرە هەواڵەكانیان دابڕێژنەوە كە سەرنجی خەڵكی پێ ڕابكێشن، لەمەشدا ئەو مانشێت و سەردێڕانە پەسەند دەكەن كە مەترسی و تاوان و كارەسات پیشاندەدەن، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەو جۆرە میدیایە میتۆدێكیان هەڵبژاردووەو دەیانەوێت ئەوە بەخەڵك بڵێن كە جیهان یان كۆمەڵگە لەوە مەترسیدارترە كە دەیبنین، ئەمەش كاریگەریەكی زۆر نەرێنی لەسەر پرۆسەی دیموكراتی دەبێت و سیستمەكە بەرەو دیكتاتۆری یان ئەسۆریتاریانیزم دەبات، هۆكاری ئەمەش ئەوەیە، میدیا لەبری ئەوەی هۆكارێك بێت بۆ چارەسەركردنی كێشەكان، میدیا خۆی دەبێتە هۆكارێك بۆ ئاڵۆز كردنی كێشەكان، لەم حاڵەتەشدا بەهۆی كارگەریی نەرێنی میدیاوە، حكومەتە دیموكراتیەكە نە دەتوانێت كێشە ناوخۆییەكانی و نە دەشتوانێت كێشە نێودەوڵەتیەكان بەڕێگەیەكی گونجاو چارەسەر بكات، بۆیە لەم حاڵەتە سیستمە دیموكراتیەكە ناچار دەبێت لەژیر ئەو كاریگەرییەدا هەندێك بڕیار و یاسا دەربكات كە سەرەنجام دادپەروەری جۆنزۆی لێدەكەوێتەوە، واتە وەك ئەو هەنگاوانەی حكومەتی چین بۆ سزادانی گەندەڵكاران و سەرپێچیكاران دەیگرێتەبەر كە بەئاشكرا حكومی لەسێدارەدان دەردەكات و كێشەكانیش بێ چارەسەر هەر لەجێگەی خۆیان دەمێننەوە، ئەوجا بۆئەوەی كۆمەڵگە نەگاتە ئەم ئاستە و سیستمە دیموكراتیەكە نەگاتە ئەوەی بڕیاری نەگونجاو یان یاسای خراپ دەركات، ئەوا پێویستە ڕۆژنامەگەری ئەم خاڵانە لەبەرچاو بگرێت:
1- هۆیەكانی ڕاگەیاندن ڕێكخەر و بڕبڕەی پشتی سیستمی دیموكراتین.
2- هۆیەكانی ڕاگەیاندن ئەو زانیاریانە بۆ هاووڵاتیان دابین دەكەن، كە هاووڵاتی لەكاتی دەنگدان پێویستی پێیەتی، ئەمەش مانای ئەوەیە هۆیەكانی ڕاگەیاند هاووڵاتیان فێری دەستنیشانكردن و بڕیاردان دەكەن.
3- میدیا كاتێك كێشەكان دیاری دەكات، خۆی قسەی لەسەر ناكات، بەڵكو خۆی دەبێتە هۆكارێك بۆئەوەی دیالۆگی كۆمەڵگەیی لەسەر دروست بكات و بۆچوونە جیاوازەكان ڕای خۆیانی لەبارەوە بڵێن و ئامانجیش چارەسەری كێشەكە بێت نەك ئاڵۆزكردنی كێشەكە.
4- میدیا چاودێرە بۆ ئاشكرا كردنی هەڵەكان و ئاشكراكردنی خراپ بەكارهێنانی دەسەڵات لەلایەن ئەو كەسانەی لەناو پۆستە گشتیەكانن.
ئەم چەند خاڵەی پسپۆڕان بۆ ڕۆڵی میدیا ئاماژەیان پێكردووە و كردویانە بەئەركی ڕۆژنامەنووس دەزانن بۆئەوەی لەكاتی گواستنەوەی هەواڵ و ڕووماڵی ڕووداوەكان لەبەر چاوی بگرن، هەموو پسپۆڕانی لەسەر ئەو ڕایە كۆكردۆتەوە، كە داوای ئەوە لەمیدیا بكرێت كە بەپێوەری گونجاو ئەدای خۆی بكات، بۆئەوەی كۆمەڵگە دیموكراتیەكەشمان لەسەر ئەدای ئەو ڕۆژنامەگەرییە بەرپرسیارە بتوانێت كارەكانی خۆی هەڵبسوڕێنێت.
پێوەندی نێوان حكومەت و میدیا
چاودێری كردن و لێپرسینەوە
لەگەڵ ئەوەی پێوەندی نێوان میدیا و حكومەت وەك ئاراستە دوو ئاراستەی پێچەوانەی یەكن، بەڵام حكومڕانی بەرپرسیار ئەم ئاراستەیە پێچەوانەیە قبوڵ دەكات و چاودێری و لێپرسینەوەی میدیا وەك هۆكارێكی سەرەكی بۆ سەركەوتنی حكومەتەكەی دەزانێت، هەربۆیە جێگەی سەرسوڕمان نییە كە تۆماس جیفرسۆن وتوویەتی: ئەگەر سەرپشك بكرێم لەنێوان پەرلەمانێكی ئازاد و ڕۆژنامەگەری ئازاددا یەكێكیان هەڵبژێرم، ئەوا بێگومان ڕۆژنامەگەری ئازاد هەڵدەبژێرم، ئەمەش ڕاشكاوانە مانای ئەوەیە ڕۆڵی ڕۆژنامەگەری ئازاد ئەگەر لە ڕۆلی چاودێری و لێپرسینەوە پەرلەمانێكی ئازاد زیاتر نەبێت ئەوە كەمتر نییە، هەربۆیە جێگەی خۆشحاڵی ڕۆژنامەنووسانی كوردستانیش بوو كاتێك لەبەرنامەكەی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان گوێبیستی ئەوەبووین كە ئەم پێوەندییەی نێوان حكومەت و میدیای بەشێوەیەكی هاوچەرخانە پێناسە كردو وتی: (له‌م كابینه‌یه‌دا به‌و چاوه‌ سه‌یری ڕاگه‌یاندن ده‌كه‌ین كه‌ یارمه‌تیده‌رمانه‌، ئه‌ویش به‌چاودێریكردنی كاری حكومه‌ت و دیاریكردنی كه‌موكورتی بە بڵاوكردنه‌وه‌ی زانیاری و به‌دواداچوونی ڕاستی. ئه‌وه‌ش حكومه‌ت چالاك ده‌كات له‌ هه‌موو ڕووێكه‌وه‌))، ئەمەش مانای ئەوەیە كابینەی حەوتەم بەسەرۆكایەتی نێچیرڤان بارزانی بڕوای بەوە هەیە كە میدیا ئازادانە چاودێری كارەكانی بكات و كەموكورتیەكان بۆ خەڵك بگوازێتەوە بە بڵاوكردنەوەی زانیاری و بەدواداچوونی ڕاستی، ئەمەش بەزمانی كاری ڕۆژنامەگەری واتە سەرۆكی حكومەتی كوردستان بەدواداچوون و لێكۆڵینەوە ڕۆژنامەگەرییەكان وەك ڕاپۆرتی دەسەڵاتی چوارەم كە مافی چاودێریكردنی كارەكانی حكومەتی هەیە لەبەرچاو دەگرێت و ئامادەیە ئازادی زیاتر بۆ میدیا فەراهەم بكات، سەبارەت بەپێوەندی نێوان میدیا و حكومەت پرسیارمان لە پرۆفیسۆر لی باركەر ئوستادی ڕۆژنامەوانی و گەیاندن لەزانكۆی جۆرجیا كرد و لەلێدوانێكی تایبەتدا بەم جۆرە بۆ گوڵان ڕای خۆی دەربڕی و وتی: (میدیا ڕۆڵێكی سەرەكیی هەیە لەسیستەمی دیموكراسیدا و هەروەها میدیا ڕۆڵێكی زۆر كاریگەری هەیە وەك نوێنەرێك بۆ دەنگی هاووڵاتیان، میدیا توانای هەیە كاربكات وەكو چاودێرێك لەسەر حكومەت و ئەمەیش خۆی لەخۆیدا ڕۆڵێكی زۆر زۆر گرنگە، بێگومان تاكە لایەنی گرنگ بریتییە لەبەرپرسیارەتییەكانی میدیا و هەڵبەتە پێویستە میدیا ئەركەكانی بەشێوەیەكی پڕۆفێشناڵانە ئەنجامبدات و هەروەها پێویستە ڕۆژنامەنووسان باش مەشقپێكرابن و جەختبكەنە سەر خزمەتگەیاندن بە بەرژەوەندییەكانی كۆمەڵگە بەگشتی نەك بەرژەوەندیی كەسی، بەڕای من ڕۆژنامەگەری بەتەنیا كاری پێناكرێت، بەڵكو پێویستە لەگەڵ دامەزراوەكانی دیكەی كۆمەڵگە هەماهەنگی و پێكەوە كاركردنی هەبێت، بۆنموونە پێویستە سیستەمێكی دادوەریی سەربەخۆ هەبێت كە پاڵپشتی لەڕۆژنامەگەری بكات و هەروەها پێویستە دەستەبژێرێكی سیاسیی تێگەیشتوو بوونی هەبێت كە جەختبكەنە سەر سەرخستنی پرۆسەی حوكمڕانی، ئەگەر هات و ئەم لایەنانە هەماهەنگ بوون، ئەوكات ڕۆژنامەگەری دەتوانێت دەستپێشخەر بێت، بەڵام بەبێ پاراستن لەسیستەمی دادوەرییە و بەبێ یاسای پێویست و بەبێ سەربەخۆیی كاركردن كە بەیاسا فەراهەمكرابێت، ئەوە ڕۆژنامەگەری ناتوانێت ئەركەكانی جێبەجێ بكات، هەربۆیە چەندین فاكتەر و لایەن هەن كە پێویستە یەكبگرن و هەموویان دەست لەناو دەست كاربكەن لەپێناو پەرەپێدانی پرۆسەی دیموكراسی.))
پرۆفیسۆر لی پارك سەبارەت بەگرنگی و سەركەوتنی كاری ڕۆژنامەگەری جەختی لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە ئەمە پێویستی بەهەماهەنگی توخمە جیاوازەكانی كۆمەڵگە و توخمە جیاوازەكانی حكومڕانی هەیە، بەڵام پرۆفیسۆر ئایڤۆر شاپیرۆ ئوستادی ڕۆژنامەوانی و تایبەت لەسەر پاكتی ئیتیكی ڕۆژنامەوانی، ڕۆڵی ڕۆژنامەگەری لەناو پرۆسەكە دەگێڕێتەوە بۆ كاری بەرپرسیارانەی ڕۆژنامەنووس، لەمبارەوە و لەلێدوانێكی تایبەتدا بۆ گوڵان پرۆفیسۆر شاپیرۆ وتی: (ئەوە شتێكی گرنگە كە ڕۆژنامەگەری ببێت بەنوێنەری ئەو دەنگانەی كە نەبیستراون، بەڕای من ئەركی ڕۆژنامەگەری و ڕۆژنامەنووسان بریتییە لەگێڕانەوەی چیرۆكی ئەو خەڵكانەی كە دەنگیان نەبیستراوە بۆئەوەی هاووڵاتیان بگەنە ئەو قەناعەتەی كە بەتەنیا نین، هاوكات ڕۆژنامەگەری ڕێگردەبێت لەبەردەم قۆڕخكردنی دەسەڵاتەكان، لەبەرئەوەی لایەنە دەسەڵاتدارەكان – تەنانەت گەر دەسەڵاتی بزنس بێت یان دەسەڵاتی سیاسی یانیش دەسەڵاتەكانی دامەزراوەكان – حەزیان لەوە نییە هەموو ڕاستیەكان ئاشكرا بكەن، بۆیە كاری ڕۆژنامەگەری بەرپرسیار ئەوەیە ئەودیوی ناوەوەی ڕاستیەكان ئاشكرا بكات، هەر بۆیە ئەگەر بێت و ڕۆژنامەنووسان كار و ڕۆڵی خۆیان جێبەجێبكەن و ئەو زانیاریانە بخەنەڕوو كە پێوەندی بەژیانی ڕۆژانەی هاووڵاتیانەوە هەیە، ئەو كاتە لەناو كۆمەڵگەدا دیالۆگ دروست دەبێت و هەموولایەك هەوڵدەدەن چارەسەر بۆ كێشەكان بدۆزنەوە، ئەمەش دەبێتە مایەی پەرەپێدانی دیموكراسییەت و ئازادی. بەڵام لێرەوە دەگەڕێمەوە سەر كڕۆكی پرسیارەكەتان: بەڕای من پرسیارەكە بریتییە لەوەی كە: ئایا چۆن ڕۆژنامەگەریی بەرپرسیار دەتوانێت پەرە بەدیموكراسییەت بدات؟ با بڵێم «ڕۆژنامەگەریی بەرپرسیار» چییە، بەڕای من ڕۆژنامەگەریی بەرپرسیار سەربەخۆیە و دوورە لەبەرژەوەندیی شەخسی و پێداگرە لەسەر دۆزینەوە و سەلماندنی ڕاستییەكان، هەربۆیە لەڕێگەی سەلماندنی ڕاستییەكان و ڕەفتاركردن بەشێوەیەكی سەربەخۆیانە ڕۆژنامەگەری ڕووداوەكان لەشێوەی «چیرۆك» دەگوازێتەوە بەوشێوەیەی كە هاووڵاتیان تێیبگەن، بەڕای من ئەمە ئەركی ڕۆژنامەگەریی بەرپرسیارە، دەڕۆمە سەر وەڵامدانەوەی كڕۆكی پرسیارەكەتان: لەبارەی ڕۆژنامەگەری و چۆنییەتی بەرەوپێشەوەبردنی دیموكراسییەت، بەڕای من ئەگەر ڕۆژنامەگەری سەربەخۆ بێت، ئەوكات دەتوانێت چاودێر بێت لەسەر ئەوانەی كە دەسەڵات و زانیارییەكان قۆڕخ دەكەن لەبەرئەوە ئەركی ڕۆژنامەگەری بریتییە لەگێڕانەوەی چیرۆكی باسنەكراو، ئەركی ڕۆژنامەگەریی سەربەخۆ بریتییە لەئاشكراكردن و سەلماندنی ڕاستییەكان و ئاشكراكردنی كار و ڕەفتارەكانی ئەو لایەن و كەسانەی كە لەدەسەڵاتدان – دەسەڵاتی بزنس و دەسەڵاتی سیاسی و دەسەڵاتەكانی دامەزراوەكان – پێویستە ڕۆژنامەگەری هەمیشە بەگومان بێت هەروەها بكۆڵێتەوە لەمەسەلەكان و سەربەخۆیانە كاربكات بۆئەوەی ڕاستییەكان بدۆزێتەوە، هەڵبەتە بەم شێوەیەیش ڕێگە لەو كەسانە دەگیرێت كە دەیانەوێ دەسەڵاتەكانیان قۆڕخ بكەن.))
متمانەی نێوان خەڵك و ڕۆژنامەگەری
نەبوونی متمانە لەنێوان خەڵك و ڕۆژنامەگەری، كاری ڕۆژنامەنووسی بێمانا دەكات و وەك ئەوە وایە كە ڕۆژنامەگەری بوونێكی ئەوتۆی نەبێت، ئەم دیاردەیە ئەگەر دیاردەیەكی دیاری سەرجەم وڵاتانی تازە پێگەیشتوو بێت، ئەوا لەوڵاتی ئێمەش ئەم دیاردەیە بوونی هەیە، چۆن بۆشاییەك لەنێوان دەسەڵات و خەڵك بوونی هەیە، بەهەمان شێوە بۆشاییەكیش لەنێوان ماس میدیا و خەڵكیش بوونی هەیە و، بۆیە ئەم لایەنە ئەگەر بۆ وڵاتانی پێشكەوتووی ڕۆژئاوا هاندەرێك بێت بۆئەوەی هاووڵاتی بەدوای چەند سەرچاوەیەكی میدیا بگەڕێت بۆئەوەی خۆی بڕیار لەسەر ڕاستیەكان بدات، ئەوا بۆ وڵاتانی تازە پێگەیشتوو دەبێتە هۆكاری ئەوەی كە خەڵك لەمیدیا دوور بكەوێتەوە، دووركەوتنەوەی خەڵك لەهۆیەكانی میدیاش زیانێكی گەورە بەر پرۆسە دیموكراتیەكە دەكەوێت، سەبارەت بەم پێوەندیە پرسیارمان لەپرۆفیسۆر چارلس داڤیس ئوستادی ڕۆژنامەوانی لەزانكۆی میزوری كرد و لەلێدوانێكی تایبەتدا بۆ گوڵان سەبارەت بەم پێوەندییە بەمجۆرە هاتە ئاخاوتن: ((بەڕای من چەند هەنگاوێك هەن كە پێویستە میدیا پیادەیان بكات بۆئەوەی خەڵكی متمانەی پێ بكەن، هەڵبەتە هۆكارەكانی پشت نامتمانەیی هاووڵاتیان لەبەرامبەر میدیا زیاتر بۆ ناوەڕۆكی هەواڵ و زانیارییەكان دەگەڕێتەوە نەك بەهۆی شێوازی ئەدای میدیا، بەڵام ئەگەر بێینە سەر باسی شێوازی ئەدای میدیا ئەوە بەڕای من پێویستە لەسەر ڕۆژنامەنووسان تا ئاستێكی بەرفراوان شەففاف بن و سەرچاوە و تەمویلەكانیان ئاشكرا بكەن لەگەڵ ئاشكراكردنی هاندەر و ئاڕاستە سیاسییەكانیان، پێویستە ڕۆژنامەنووسەكان ئەم شتانە ئاشكرا بكەن بۆئەوەی هاووڵاتیان بتوانن بەمێشكێكی كراوە هەواڵ و زانیارییە بڵاوكراوەكان هەڵسەنگێنن، لایەنێكی دیكەی گرنگ كە پێویستە ڕۆژنامەنووسەكان بیكەن ئەوەیە كە پێویستە كەسی ڕۆژنامەنووس هەڵەكانی ڕاستبكاتەوە بەشێوەیەكی خێرا ڕایگەیەنێت، گرنگە هەموومان دان بەهەڵەكانمان بنێین، لایەنێكی دیكە: ڕەخنە لەخۆگرتن و هەروەها ڕەخنە قبووڵكردن، ئەگەربێت و ڕۆژنامەنووس بتوانێت ئەم لایەنانە بێنێتەدی، ئەوكات بێشك هاووڵاتیان متمانەیان لا دروست دەبێت لەبەرامبەر میدیا. بەڵام سەبارەت بەپێوەندی نێوان میدیا و حكومەت، هەمیشە ئەوەم وتووە كە پێویستە پێوەندیی نێوان میدیا و حكومەت پێوەندییەكی توند و گرژ بێت، بەڵام ئۆپۆزسیۆن نەبێت. بەواتایەكی دیكە حكومەت دوژمنمان نییە، بەڵكو ملكەچمانە. هاوكات زۆر گرنگە حكومەت لەسیستەمی دیموكراسیدا ئەوەی لەیاد بێت كە سیستەمی حكومی كار بۆ ئێمەی هاووڵاتی دەكات، فەرمانبەر و كاربەدەستە هەڵبژێردراوەكان لەبری هاووڵاتیان كاردەكەن، ئێمە لێرەدا باس لەكۆمەڵگەی دیموكراسی دەكەین، هەربۆیە لەمجۆرە حاڵەتانەدا هەردەبێ گرژییەكی تەندروست بكەوێتە پێوەندییەكانی نێوان میدیا و حكومەت، هاوكات پێویستە حكومەت لەسیستەمی دیموكراسیدا ڕێز و پێزانین بەرامبەر كار و چالاكییەكانی میدیا بنوێنێت، هەروەها پێویستە لەسەر میدیا-یش ڕێز و پێزانین بەرامبەر ڕۆڵ و كارەكانی حكومەت بنوێنێت، بەڵام قەت پێوەندییەكانی نێوان میدیا و حكومەت باش نابێت لەبەرئەوەی هەمیشە گرژی بوونی دەبێت لەپێوەندییەكانیاندا، ئەوەیش شتێكە كە دەبێ بەوشێوەیە بێت.))
ئەوەی پرۆفیسۆر چارلس داڤیس جەختی لەسەر دەكاتەوە ئەوەیە كە پێویستە ڕۆژنامەنووسان ئەو ڕێگە بگرن بۆئەوەی متمانە دروست بكەن، بەڵام پرۆفیسۆر ولیەم بابكۆك ئوستادی ڕۆژنامەوانی لەزانكۆی ئیلینۆز جەختی لەسەر ئەوە كردەوە كە ڕۆژنامەنووس پشتگیری هاووڵاتیان دەكات، ئەگەر لەنێوان خەڵك و ڕۆژنامەنووس متمانە نەبێت، زۆر زەحمەتە بتوانێت هاوكاری هاووڵاتی بكات، لەم چوارچێوەیەدا و لەلێدوانێكی تایبەتی بۆ گوڵان بەمجۆرە ڕای خۆی دەربڕی و وتی: (میدیا پاڵپشتی لەحكومەت ناكات، بەڵكو میدیا لەكۆمەڵگەی دیموكراسیدا پاڵپشتی لەهاووڵاتیان دەكات لەڕێگەی ئاگاداركردنەوەی هاووڵاتیان بۆئەوەی بزانن چی ڕوودەدات و بەئاگابن لەكێشە و ڕووداوەكان، پێموایە ئەركی سەرەكیی میدیا بریتییە لەئاگاداركردنەوەی هاووڵاتیان و بڕیارەكەیش لەدەستی هاووڵاتیان دەبێت لەڕووی پەسەندكردن یان ڕەتكردنەوەی كاركردن لەگەڵ حكومەت، یان ڕەخنەگرتن لەحكومەت یاخود ستایشكردنی، یانیش لەڕووی ڕیفۆڕمكردنی حكومەت. ڕۆژنامەگەری گرنگە لەڕووی ئاگاداركردنەوەی هاووڵاتیان بۆئەوەی هاووڵاتیان بتوانن حكومەت پێكبێنن، ڕۆژنامەگەری حكومەت پێكناهێنێت، بەڵكو ڕۆژنامەگەری خاڵی میانڕۆیە لەنێوان حكومەت و هاووڵاتیان بۆئەوەی هاووڵاتیان بەئاگابێنێت لەبارەی كار و ڕەفتارەكانی حكومەت. هەروەها بۆئەوەی هاووڵاتیان بتوانن بەباشترین شێوە بڕیاربدەن لەسەر چۆنییەتی مامەڵە و كاركردن لەگەڵ حكومەت. هەربۆیە ئەگەر لەنێوان هاووڵاتی و میدیا متمانە نەبوو، ئەوكات زۆر زەحمەتە میدیا بتوانێت یارمەتیی هاووڵاتیان بدات، چەندین نموونە هەن كە تیایدا میدیا بەپێی پێویست مومارەسەی ئەركەكانی ناكات، بەڕای من گرنگترین لایەن لەوەدایە كە پێویستە میدیا ڕەوا و ورد بێت لەگواستنەوەی زانیاری و هەواڵەكان. بەڕای من دوو شت گرنگن بۆئەوەی ڕۆژنامەگەری بتوانێت دیموكراسییەت بەرەوپێشەوەبەرێت، یەكەمیان ئەوەیە كە پێویستە هاووڵاتیان هۆشیار و بەئاگابن و بزانن چ مەسەلەو ڕووداوێك لەئارادا هەیە، دووەم لایەن ئەوەیە كە پێویستە حكومەت كراوە بێت بەو ئاستەی كە ئامادەباشیی تێدا هەبێت بۆ قبووڵكردنی ڕەخنە، هەربۆیە بەڕای من هەردووك لەم لایەنانە پێویستن: كۆمەڵگەیەكی هۆشیار و تێگەیشتوو لەگەڵ حكومەتێكی كراوە، هەردووك لایەن گرنگن بۆ ڕۆژنامەگەری بۆئەوەی بتوانێت پەرە بەدیموكراسییەت بدات.))
لایەنێكی دیكە كە هاووڵاتیان دەتوانن دەنگی خۆیان بگەیەنن، ئەویش بەرەو پێشەوەچوونی تەكنۆلۆژیایە بەتایبەتی لەڕێگەی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكانی فەیسبووك و تویتەر، ئەمەش ئەو پرسیارە دەوروژێنێت ئایا تاچەند ئەم تۆڕە كۆمەڵایەتیانە هاووڵاتی دەكاتە ڕۆژنامەنووس یان ئایا تاچەند هۆیەكە بۆئەوەی لەم ڕێگەیەوە هاووڵاتی دەنگی خۆی بگەیەنێت؟ سەبارەت بە وەڵامی ئەم پرسیارە پرۆفیسۆر چارلس داڤیس لەدرێژەی لێدوانەكەیدا بۆ گوڵان سەبارەت بەم لایەنە وتی: (ئەگەر بڵاوكردنەوە لەفەیسبووك و تویتەر پێوەرێك بوایە بۆ ڕۆژنامەگەری، ئەوە ئەمڕۆ هەمووان دەبووین بەڕۆژنامەنووس، بەڕای من دوو فاكتەری گەورەی جیاكەرەوە هەن لەنێوان ڕۆژنامەنووس و ئەو كەسانەی كە بابەت لەفەیسبووك و تویتەر...و تاد. بڵاودەكەنەوە، هەڵبەتە فاكتەری یەكەم بریتییە لەسەربەخۆیی لەبەرئەوەی پێویستە ڕۆژنامەنووس سەربەخۆ بێت و سەر بەهیچ لایەنێك نەبێت، تەنانەت گەر ئەو لایەنە سیاسی بوو یان حكومی یانیش ناحكومی لەبەرئەوەی پێویستە هەموو هاووڵاتیان لەوە تێبگەن كە ئێمەی ڕۆژنامەنووس لەژێر هیچ جۆرە فشارێكدا نین، فاكتەری دووەم: پێویستە ڕۆژنامەنووس تێوەگلێت لەپرۆسەیەكی بەرفراوان لەسەلماندنی زانیارییەكان، بەواتای پێویستە ڕۆژنامەنووس هەڵگری «حەقیقەت» بێت، ئەمڕۆ هەموو كەسێك دەتوانێت ئەو بابەتەی بوێت لەئەنتەرنێت بڵاویبكاتەوە، بەڵام كەسی ڕۆژنامەنووس پێویستە تەنیا ئەوكات بابەت بڵاوبكاتەوە كاتێك دڵنیابووبێت لەڕاستییەكانی پشت بابەتەكەی، ئەمەیش جیاوازییەكی زۆر گەورەیە لەنێوان كەسی ڕۆژنامەنووس و لەگەڵ ئەو كەسانەی كە بابەت لەتۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بڵاودەكەنەوە لەگەڵ بڵاوكردنەوەی دەنگۆ و ئەو جۆرە بابەتانە، ئەوەی ڕاستی بێت لەم جۆرە جیهانەدا خەڵكی دەشێوێن لەنێوان هەواڵەكان و نازانن كامیان ڕاستە و كامیان هەڵەیە، بۆیە ئەمە دەرفەتێكی گەورەیە بۆ ڕۆژنامەنووسەكان بۆئەوەی زانیارییەكان پشتڕاستبكەنەوە.))
بەڵام پرۆفیسۆر ئایڤۆر شاپیرۆ ڕایەكی دیكەی هەیە و پێیوایە كە پێشكەوتنی تەكنۆلۆژیا وایكردووە كە چیدیكە ڕۆژنامەنووسان خاوەنی هەموو میدیا نەبن و ئێستا خاوەنی بەشێكی میدیان، لەمبارەوە بەمجۆرە لەسەر ئەم پرسە ڕای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی و وتی: (من دەڵێم «رۆژنامەنووسان» نەك «میدیا»، لەبەرئەوەی بەڕای من ڕۆژنامەنووسان چیتر خاوەنی هەموو میدیا نین، بەڵكو نوێنەرایەتیی بەشێك لەمیدیا دەكەن، لێرەیشدا ئەرك و بەرپرسیارەتییەكانی ڕۆژنامەنووس دێتەئاراوە پێش گواستنەوەی زانیاری بەشێوەیەك كە پێویستە ڕۆژنامەنووس سەربەخۆبێت و دوور لەهاندەر و فشاری لایەنەكانی دیكە، ئێمەی ڕۆژنامەنووس مافمان هەیە هەروەكو هەر هاووڵاتییەكی ئاسایی و دەتوانین بەسەربەخۆیی و ئازادانە باسی ڕووداو و بەسەرهاتەكان بكەین و بڵاویان بكەینەوە بەبێ ئەوەی كەس ڕێگریمان لێ بكات و ئەگەریش ڕێگری هەبوو دەتوانین بڕۆینە سەر ئەنتەرنێت و ئەوەی بمانەوێ باسی بكەین، بەڵام پێویستە ڕۆژنامەنووس جەخت بكاتەوە لەسەر حەقیقەتی بابەتەكان پێش بڵاوكردنەوە، لەلایەنێكی دیكەوە و لەبەرئەوەی چاودێری لەسەر ئەنتەرنێت نییە، كە ئەمەیش خۆی لەخۆیدا شتێكی باشە، كەسی ڕۆژنامەنووس دەتوانێت پێداچوونەوەی هەواڵ و بابەتەكانی ئەنتەرنێت بكات و ئەوە ئەركی ڕۆژنامەنووسە بۆ جەختكردنەوە لەسەر ڕاستییەكان و كاربكات بۆ دڵنیابوون و جەختكردنەوەی زانیارییە دروستەكان لەگەڵ پشتڕاستكردنەوەی زانیارییە هەڵەكان، ئەمەیش ئەركی ڕۆژنامەنووسە لەم جیهانە دڵگیرەی كە ئەمڕۆ تیایدا دەژین)).