((تەمەنی چەمكی حكومڕانی هێندەی تەمەنی شارستانییەتی مرۆڤایەتیە، بەسادەیی حكومڕانی مانای پرۆسەی دروستكردنی بڕیارو، ئەو پرۆسەیە كە لەناویدا كام بڕیار جێبەجێ دەكرێت و كامی دیكە جێبەجێ ناكرێت.. هەر بۆیە ئەگەر حكومڕانی وەك پرۆسەی بڕیاردروستكردن پێناسە بكەین، ئەوا لە شرۆڤەی حكومڕانیدا جەخت دەكرێتەوە سەر ئەو كاراكتەرە فەرمی و نافەرمیانەی لەپرۆسەی بڕیاردروستكردن و لە جێبەجێكردنی بڕیارەكاندا بەشدار دەبن...كەواتە لەم پرۆسەیەدا حكومەت یەكێكە لە كاراكتەرە دیارەكانی حكومڕانی، ئەو كاراكتەرانەی دیكەش كە بەشدار دەبن لەپرۆسەكەدا بەشێوازی جیاواز پشت بە ئاستی ئەو حكومەتە دەبەستن كە هەموو پێكەوە وتووێژی لەسەر دەكەن، ئەو توخمانەش بێجگە لە حكومەت بریتین لە(پارتە سیاسیەكان، هۆیەكانی ڕاگەیاندن، گرووپەكانی فشار، مەرجەكانی كۆمپانیا فرە ڕەگەزەكان و مەرجەكانی دەوڵەتانی بەخشەر، دامەزراوە داراییەكان، موڵكدارەكان، رێكخراوە ناحكومیەكان، ناوەندەكانی توێژینەوەو لێكۆڵینەوە، پیاوانی ئایینی، سەندیكاو ڕێكخراوە پیشەییەكان، سوپا)) .. بۆ ئەوەشی حكومڕانی بەشێوەیەكی باش هەڵبسوڕێت، ئەوا دەبێت ڕەچاوی ئەم خاڵانە بكرێت: (بەشداریكردن، پێكەوە گونجانی بۆچوونە جیاوازەكان، یەكسانی و دادپەروەری، بەرپرسیاریەتی و لێپرسینەوە، شەفافیەت، وەڵامدانەوە بۆ خواست و داواكانی خەڵك، لێهاتوویی) هەموو ئەمانەش پێویستە لەژێر سێبەری سەروەریی یاسا هەڵبسوڕێن و لەهەمانكاتدا دەبێت وەڵامدانەوە هەبێت بۆ پێداویستیەكانی ئێستاو داهاتووی كۆمەڵگە))
ئاژانسی ( ESCAP) ی نەتەوە یەكگرتووەكان


ئەگەر سەرەتای ئەم ڕاپۆرتە بەو پرسیارە دەست پێبكەین: بۆچی زۆرجار هەردوو چەمكی حكومەت و حكومڕانی تێكەڵ دەكرێن؟ یان بۆچی زۆرجار لەبری بەكارهێنانی چەمكی حكومڕانی باش، حكومەتی باش بەكاردێنین؟ بێگومان وەڵامی ئەم پرسیارە بۆ بایەخ و گرنگی حكومەت لە سیستمی دیموكراتی دەگەڕێتەوە، بە مانایەكی دیكە حكومەتی باش تەنیا لەنێو سیستمی دیموكراتی دروست دەبێت، حكومەت چەند باش بێت لەدەرەوەی سیستمی دیموكراتی بە حكومەتی باش هەژمار ناكرێت، هەر ئەم هۆكارەشە كە رێكخراوی هاریكاری پەرەپێدانی ئابووری ( OECD) نێودەوڵەتی، پێناسەی حكومڕانی باش بە پرۆسەی دیموكراتی و ڕێزگرتنی مافەكانی مرۆڤ گرێدەداتەوە، هەر ئەمەش هۆكاری ئەوەیە لەناو سیستمی دیموكراتیدا حكومەتی باش وەك سیمایی حكومڕانی باش دەردەكەوێت و زۆر جاریش چەمكی حكومەتی باش و حكومڕانی باش تێكەڵ دەكرێت، كە ئەم تێكەڵاویەش دیسان مەبەست لێی حكومڕانی دیموكراتیە.
كەواتە ئەم دەروازەیە پێمان دەڵێت لە كۆمەڵگەی دیموكراتیدا حكومەت ڕۆڵێكی بەرچاوو گرنگی هەیە، بۆیە ئەگەر لێرەوە بگەڕێینەوە بۆ پێناسەی چەمكی حكومڕانی بەپێی ڕێكخراوی ( ESCAP) سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكان، دەبینین حكومڕانی وەك پڕۆسەی بڕیار دروستكردن و پرۆسەی جێبەجێكردنی بڕیارەكانی دیاریكردووە، ئەمەش مانای ئەوەیە لەم پڕۆسە گرنگەدا كە دوو لایەنی گرنگ لە دروستكردنی بڕیار و جێبەجێكردنی بڕیارەكان لە خۆی دەگرێت، حكومەت لە هەردوو لایەنەكەدا پشكی شێری بەردەكەوێت و رۆڵێكی گرنگ و كاریگەری دەكەوێتە سەرشان، بۆیە ئەدای حكومەت ئەگەر باش بێت لەنێو هەردوو بەشی پرۆسەكەدا، ئەوا رەنگدانەوەی گەورەی لەسەر دەركەوتنی حكومڕانی باش دەبێت، راشكاوانەتر كاتێك حكومەت توانی بە باشیی ئەركەكانی جێبەجێ بكات، ئەوا حكومڕانیش باش دەبێت، بەڵام پرسیاری دیكە لێرەدا ئەوەیە ئایا دەكرێت لەناو سیتسمی دیموكراتیدا، حكومەت ناكارا و باش نەبێت؟ وەڵامی ئەم پرسیارەش لەگەڵ ئەوەی بۆ هەر شوێن و وڵاتێك جیاوازی هەیە، بەڵام دەكرێت وەك ئاماژە كردن بۆ رەهەندە سەرەكییەكان، لەسەر ئەو لایەنە هەڵوەستە بكەین، كە هەوڵدان بۆ بونیادی حكومەتی باش ئەركێكی دیكەی ناو پرۆسەی حكومڕانی دیموكراتیە، بۆیە لەم خاڵەوە دەكرێت راشكاوانە ئاماژە بەوە بكەین، دەشێت حكومڕانییەك دیموكراتی بێت، بەڵام نەتوانرێت بە حكومڕانی باش پێناسە بكرێت، ئەمە بەو مانایە نییە سیستمی دیموكراتی خراپە، بەڵكو بەو مانایەیە كە حكومەت لەناو سیستمە دیموكراتیەكەدا ئاستەنگی لەبەردەم هەن یان حكومەتەكە ناتوانێت ئەركەكانی خۆی بە باشی راپەڕێنێت، بۆیە لەم حاڵەتەدا بۆ ئەوەی حكومڕانی دیموكراتی بخرێتەوە سەر ئەو ئاڕاستەیەی كە بتوانرێت وەك حكومڕانی باش پێناسە بكرێت، ئەوا گرنگە بیر لە بونیادنانی حكومەتێكی باش بكرێتەوە، یان ئەو پرسیارە بكرێت چۆن دەتوانین حكومەتێكی باش بونیاد بنێین كە توانای ئەوەی هەبێت بە كارلێكی لەگەڵ توخمەكانی دیكە حكومڕانی باش بەرهەم بهێنێت؟ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە لەو خاڵەوە دەست پێدەكات و پرسیارێكی دیكە دەوروژێنێت ئایا چۆن حكومەت دەتوانێت ببێتە تەوەرەیەك هەموو توخمەكانی دیكە لە خۆی كۆبكاتەوەو بەرەو ئاڕاستەی حكومڕانی باش ئاڕاستەیان بكات؟ بێگومان لێرەدا مەبەست لە (دەسەڵاتەكانی سیستمی دیموكراتی نییە واتە دەسەڵاتی یاسادانان و دەسەڵاتی دادوەری نییە) لەبەرئەوەی حكومەت هاوشان لەگەڵ پەرلەمان و لە ژێر چەتری سەروەریی یاسا كارلێك لەگەڵ توخمەكانی دیكە دەكات كە كاریگەرییان لەسەر پرۆسەی بڕیار دروستكردن و جێبەجێكردنی بڕیارەكان هەیەو بریتین لە(پارتە سیاسیەكان، دامەزاروە داراییەكان، هۆیەكانی راگەیاندن، گرووپەكانی فشار، مەرجەكانی كۆمپانیا گەورەو فرە ڕەگەزەكان،مەرجەكانی دەوڵەتانی بەخشەر، سەندیكاو ڕێكخراوە پیشەییەكان، موڵكدارو خاوەن سەرمایەكان. تاد) ئەمە پێمان دەڵێت ڕەنگدانەوەی حكومەتی باش لە دوو كایەدایە:
یەكەمیان: ڕۆڵی حكومەت بە هاوكاری لەگەڵ توخمەكانی دیكە لە دروستكردنی بڕیاردا.
دووەم: رۆڵی حكومەت لە چۆنیەتی جێبەجێ كردنی بڕیارەكاندا، بەجۆریك كە توخمەكانی دیكە پێی رازی بن.
ئەم دوو ئەركە گرنگن بۆ ئەوەی حكومەتێك بوونی هەبێت بەمانای وشە(حكومەتی باش) بێت، بۆیە لەم حاڵەتەدا پێویستە حكومەتی باش بونیاد بنێین بۆ ئەوەی زەمینەی پێكەوە هەڵسوڕانی توخمەكان، حكومڕانی باش بەرهەم بهێنێت، ئەو زەمینەیەش بەم فاكتەرانە هەنگاوی بۆ هەڵدەگیرێت:
1. هەوڵدانی حكومەت بۆ ئەوەی هاووڵاتیان بەشدارییەكی فراوانیان لە پرۆسەی بڕیار دروستكردن و بڕیار جێبەجێكردندا هەبێت، ئەمەش بە سادەیی واتە پێویستە خواست و داواكارییەكانی خەڵك، نەتەوەو ئایینە جیاوازەكان بواری ئەوەیان هەبێت بەشدار بن و پێگەیان لەجێبەجێكردنی بڕیارەكاندا هەبێت.
2. ئەگەر لەو روانگەیەوە سەیری سیستمی دیموكراتی بكەین كە سیستمی حزبە سیاسیەكانە، ئەوا پێویستە حكومەت وەك ئامێرێك بۆ ڕاپەراندنی كارەكانی ڕۆژانەی خۆی، وێستگەی پێكەوە گونجانی بۆچوونە جیاوازەكان بێت، راشكاوانەتر وێستگەی پێكەوە گرێدانەوەی بۆچوونی حزبە سیاسیە جیاوازەكان بێت، هەربۆیە ئەگەر حزبی حكومڕان بەنوێنەرایەتی خەڵك حكومڕانی بكات، ئەوا حزبەكانی ئۆپۆزسیۆنیش بە نوێنەرایەتی خەڵك چاودێری كارەكانی حكومەت دەكات و بەرنامەی بەدیل بۆ بەرنامەی حكومەتی ئێستا دادەڕێژێت و لەهەڵبژاردنەكاندا پێشكەشی دەنگدەرانی دەكات، بۆیە چۆن شەرعیەتی حكومڕانی سەرچاوەكەی گەلە، بەهەمان شێوە شەرعیەتی چاودێری كردنیش سەرچاوەكەی گەلە، بۆیە دەبێت حكومەت زەمینەی ئەم پێكەوە گونجانە فەراهەم بكات.
3. بەرپرسیاریەتی و لێپرسینەوە، ئەم خاڵە گرنگە لەبەر ئەوەی سەرلەنوێ پێناسەی بەرپرس و بەرپرسیاریەتی دەكاتەوە، پێمان دەڵێت ئەو بەرپرسانەی پۆستی گشتی وەردەگرن پێویستە بەرپرسیاریەتی رەفتارەكانی خۆیان هەڵبگرن و ئامادەبن بۆ لێپرسینەوە، لێپرسینەوە بەمانای (پرسیاركردن و وەڵامدانەوە) نەك بەمانای دادگایی كردن و سزادان، راشكاوانەتر لەبەرئەوەی بەرپرسانی پۆستە گشتیەكان، بڕیارەكان جێبەجێ دەكەن، ئەوا هاووڵاتی یان نوێنەرانی خەڵك مافی خۆیانە هەم لەچۆنیەتی پرۆسەی بڕیاردروستكردن و هەم لە پرۆسەی جێبەجێكردنی بڕیار ئاگاداربن، هەربۆیە كاتێك هەست دەكرێت بڕیارێك بە هەڵە جێبەجێ كراوە یان گومانی ئەوە دروست دەبێت بە هەڵەدا ڕۆیشتووە، ئەوا لێپرسینەوە یان داواكردنی بەرپرسان بۆ ئەوەی پرسیاریان لێبكرێت بۆ رەوینەوەی ئەو گومانەیە، ئەگەر وەڵامدانەوەی بەرپرسەكە توانی گومانەكان بڕەوێنێتەوە، ئەوا پرسیاركردن كۆتایی دێت، ئەگەر نەشیتوانی گومانەكە بڕەوێنێتەوە، دیسان پرسیار كردن هەر تەواو دەبێت و دەبێت یاسا ئەو كێشەیە یەكلایی بكاتەوە، كەواتە لێپرسینەوەو هەڵگرتنی بەرپرسیاریەتی بۆ ئەوەی رێگە نەدرێت بە هەڵەدا بڕۆین یان گومانی بە هەڵەدا ڕۆشتن نەهێڵرێتەوە.
4. وەڵامدانەوە بۆ ویست و داواكانی خەڵك، ئەمەش مەرج نییە هەمووجار قابیلی جێبەجێكردنی هەبێت، بەڵكو وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارانەی لەسەر پێداویستیە گشتیەكان دروست دەبن، زەمینەی بەشداری هاووڵاتیان بۆ جێبەجێكردنی خزمەتگوزارییە گشتیەكان ئاسان دەكات، هەر بۆ نموونە ئەگەر پرسیاری خەڵكی هەولێر لە حكومەتی خۆیان ئەوە بێت، بۆچی شاری هەولێر ئاوەڕۆی نییە؟ ئەوا وەڵامدانەوەی حكومەت بۆ ئەم خواستە راستەوخۆ دەسپێكردنی پڕۆژەی ستراتیژی ئاوەڕۆی هەولێر نابێت، بەڵكو تێگەیاندنی خەڵكی هەولێر دەبێت لەسەر ئەوەی ئەم پڕۆژە ستراتیژییە پێویستی بە كات و بودجەیەكی گەورە هەیەو دەبێت بەچەند قۆناخێك جێبەجێ بكرێت، بۆ ئەمەش هەوڵەكان بەردەوامن و لە ئایندەیەكی نزیكدا دەكەویتە بواری جێبەجێ كردنەوە.
5. شەفافیەت و پێدانی زانیاری، ئەم خاڵە بۆ هەموو سیستمێكی دیموكراتی گرنگەو بۆ حكومەتیش لەناو سیستمەكە پێناسەی حكومەتی باشە، هەربۆیە ئەگەر حكومەت بڕوای بە شەفافیەت و پێدانی زانیاری هەبێت، ئەوا مانای ئەوەیە ئەو حكومەتە دەیەوێت خەڵك و توخمەكانی دیكە بەشدار بن لەپرۆسەی بڕیاردان و جێبەجێكردنی بڕیارەكاندا، هەروەها تێگەیشتنێكی تەواو بۆ كارەكانی حكومەت بەرێگەی هۆیەكانی راگەیاندن لای خەڵك دروست بێت.
6. لێهاتوویی، ئەم لایەنە كە لە بەشێكیدا دەستنیشانكردنی كەسی شیاو بۆ شوێنی شیاو دەگرێتەوە، بەڵام لەبەشێكی دیكەیدا پەرەپێدانی توانای مرۆیی دەگرێتەوە.
7. یەكسانی و دادپەروەریی، ئەم لایەنە هەردوو لایەنی یەكسانی و دادپەروەریی پێكەوە گرێدەداتەوە، ئاماژەیە بۆ ئەوەی دەرەفەتەكان لەبەردەم هەمووان یەكسان بێت و تواناكان لەناو فرسەت و دەرفەتە جیاوازەكاندا ئاكامی جیاواز بەرهەم بهێنن ئەمەش جۆرێكە لە دادپەروەریی لەنێوان تاكەكاندا.
كابینەی حەوتەم هەنگاوی دروست بۆ پێكهینانی حكومەتێكی باش
قسەكردن لەسەر پرۆسەی پێكهێنانی كابینەی حەوتەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان، پیاهەڵدان نییە بە كابینەیەكدا كە هێشتا دەست بەكار نەبووە، بەڵكو هەوڵێكە بۆ بەشداریكردن و خستنەڕووی ئەو بیروبۆچوونانەی كە ئاڕاستەی حكومەتیكی باش دیاری دەكات، هەروەها هەوڵێكە بۆ ئاڕاستەكردنی ئەو پرسیارانەی كە رۆژانە بیری لێدەكەینەوەو لە خۆمان دەپرسین (چیمان لە حكومەت دەوێت؟ چۆن ئەدای كابینەی حەوتەم هەڵبسەنگێنین؟ چۆن هاوكاری حكومەت بكەین بۆ ئەوەی دامەزراوەكانی بەوجۆرە هەڵبسورێن كە ئێمە دەمانەوێت و ئێمە مەزندەی بۆ دەكەین؟) وەڵامدانەوەی هەر یەكێك لەم پرسیارانە هاووڵاتی ئاسایی دەكاتە بەشێك لە پرۆسەی حكومڕانی و هانی دەدا كە هەم لە پرۆسەی بڕیار دروستكردن و جێبەجێكردنی بڕیارەكانیشدا بەشدار بێت، بۆیە لەم راپۆرتەدا پێش ئەوەی هەڵوەستە لەسەر هەوڵەكانی بەڕێز نێچیرڤان بارزانی بۆ چۆنییەتی پێكهێنانی كابینەی حەوتەم بكەین، هێڵە گشتییەكانی حكومڕانی باشمان دیاری كردووە، هەروەها پێویستی بونیادنانی حكومەتی باشمان دیاری كردووە بۆ ئەوەی حكومەت بتوانێت وەك رایەڵێك هەموو توخمەكانی دیكە پێكەوە گرێبداتەوەو بەرەو ئاڕاستەی حكومڕانی باش هەنگاویان پێ هەڵبگرێت. بۆیە لەم چوارچێوەیەدا ئەم دێڕانە هێندەی ئاڕاستەیەكی بەراوردكاری بۆ چۆنییەتی پێكهێنانی كابینەی حەوتەم دەگرێتەبەر، هێندە ئاڕاستەیەكی هەڵسەنگاندن یان پیاهەڵدان ناگرێتەوە، هەربۆیە لەم روانگەیەوە ئاڕاستەی هەوڵەكانی سەرۆك وەزیرانی راسپێردراو بۆ پێكهێنانی كابینەی حەوتەم دەخەینەڕوو:
1. بەشداری پێكردنی خەڵك لە داڕشتنی بەرنامەی حكومەتدا.
بوونی بۆشایی و كەلێن لەنێوان خەڵك و كابینە یەك لەدوایەكەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان، ئەو راستیەیە كە هەموو لایەك دانی پێدادەنێن، ئەمەش ڕاشكاوانە مانای ئەوەیە بازنەی داڕشتنی بڕیارو جێبەجێكردنی بڕیارەكان، بریتی بووە لە دەستەبژێرێكی سیاسی كە لە پێكهێنانی حكومەتدا، ئەندامانی مەكتەبی سیاسی حزبە بەشداربووەكانی حكومەتی گرتۆتەوەو، لەجێبەجێكردنی بڕیارەكانیشدا ئەنجوومەنی وەزیرانی حكومەتی گرتۆتەوە، بۆیە ئەم دیاردەیە جۆرێك لە دابڕانی لەنێوان خەڵك و حكومەت دروست كردووە، بەڵام لەگەڵ ناو هێنانی نێچیرڤان بارزانی بۆ سەرۆكایەتی كابینەی نوێ، بەڕێزی لەم خاڵەوە دەستی پێكردو راشكاوانە بەرێگەی تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبووك هێڵە گشتیەكانی بەرنامەی خۆی یان نییەتی خۆی بۆ بەرنامەی كابینەی نوێ خستەڕوو، هەروەها دەرگای كردەوە بۆ ئەوەی هاووڵاتیان بەراشكاوانە بیربۆچوون و خواست و داواكارییەكانی بۆ بنووسن، بۆ ئەوەی بیربۆچوون و خواست و داواكانی خەڵك ببنە بەشێك لە بەرنامەی حكومەتی داهاتوو، هەروەها ببنە بەشێك لە پرۆسەی دروستكردنی ئەو بڕیارانەی كە پێویستە حكومەتی داهاتوو جێبەجێیان بكات، لەم راستەوە خەڵكی كوردستان بە جیاوازی بیربۆچوونی سیاسیی و جیاوازی نەتەوەو ئایینەوە وەڵامدانەوەیان بۆ داواكارییەكەی نێچیرڤان بارزانی هەبووەو ئێستاش ئەم دەرگایە كراوەیە كە خەڵك راو بۆچوون و خواست و داواكارییەكانی بەسەرۆك وەزیرانی راسپێردراو بگەیەنێت، ئەم هەنگاوەی بەڕێزیان دوو خاڵی گرنگ چارەسەر دەكات:
ا- خەڵك لەوە دڵنیا دەبێت بەرنامەی حكومەتی داهاتوو رەنگدانەوەی بیربۆچوون و خواست و داواكارییەكانی ئەوانیشە، هەربۆیە هەنگاوی داهاتووی حكومەت بە هەنگاوی خۆی دەزانێت، ئەمەش دەبێتە هۆكاری ئەوەی هاووڵاتی هۆشیارتر چاودێری هەنگاوەكانی حكومەت بكات.
ب- بەڕێز نێچیرڤان بارزانی لەو راستیە تێگەیشتووە كە هەنگاوی یەكەم، هەنگاوی دووەم بەدوای خۆیدا دەهێنێت، بۆیە هاووڵاتیان چۆن لەپرۆسەی داڕشتنی بەرنامەو دروستكردنی بڕیاردا بەشدار بوون، ئەوا دەبێت لە پرۆسەی جێبەجێكردنی بڕیارەكانیشدا بەشداربن، ئەم بەشدار بوونەی هاووڵاتیانیش لە پرۆسەی جێبەجێكردنی بڕیارەكاندا، بەرەو ئەوەمان دەبات كە حكومەت و وەزیرەكانی حكومەتی داهاتوو فراوانتر لە جاران ئامادەباش بن بۆ بەرپرسیاریەتی و لێپرسینەوە، ئەمەش واتە ئەنجوومەنی وەزیرانی داهاتوو، دوای ئەوەی سوێندی یاسایی لە پەرلەمان دەخۆن، دەبێت بەرپرس بن لەو بەرپرسیاریەتیەی دەكەوێتە سەرشانیان و ئامادەبن وەڵامدانەوەیان بۆ پرسیار و خواست و داواكارییەكانی خەڵك هەبێت.
2. پێكەوە گونجانی بیربۆچوونە جیاوازەكان
ئەم لایەنە بۆ ئێستای هەرێمی كوردستان، تا ئاستێكی زۆر بەرز، پێكەوە گونجانی بیربۆچوونە سیاسییە جیاوازەكان دەگرێتەوە، لەبەر ئەوەی جیاوازی نەتەوەیی و ئایینی لە كوردستان لە ئاستێكی زۆر باشدایەو پێكەوە ژیانێكی نموونەیی لە كوردستاندا هەیە، بۆیە لەم خاڵەدا پێكەوە گونجاندنی جیاوازییەكان، وەك پێكەوە گونجان و پێكەوە كاركردنی حزبە سیاسیەكانی كوردستان هەڵوەستەیان لەسەر دەكەین و حزبە سیاسیەكان، لە حكومەتدا بن یان لە ئۆپۆزسیۆن توخمی سەرەكی حكومڕانین و كاریگەرییان لەسەر پرۆسەی بڕیار دروستكردن و جێبەجێ كردنی بڕیارەكاندا هەیە، بۆیە لەم خاڵەوە هەردوو قۆناخی(مەبەست سەردانەكانی بەڕێزیانە پێش راسپاردنی بەفەرمی لەلایەن سەرۆكی هەرێمی كوردستان و سەردانەكانە دوای ڕاسپاردنی بەفەرمی) سەردانەكانی نێچیرڤان بارزانی بۆ لای لایەنە سیاسیەكانی كوردستان بە ئۆپۆزسیۆن و بەوانەشی لە دەرەوەی پەرلەمانی كوردستانن، ئاماژەیە بۆ ئەوەی سەرۆك وەزیرانی داهاتووی حكومەتی هەرێمی كوردستان، بەتەواوەتی هەستی بەوە كردووە كە ئەدای حزبە سیاسیەكان بۆ چۆنییەتی هەڵسوڕاندن پێویستی بە پێداچوونەوەو هەڵدانەوەی لاپەڕەیەكی تازە هەیەو حزبەكان لە حكومەت بەشدار بن یان ئۆپۆزسیۆن بن، یان حزبی سیاسی بن و كارو چالاكی سیاسی خۆیان ئەنجامبدەن، پێویستە هەموویان لە خزمەتی حكومڕانی كوردستان كاربكەن، ئاڕاستەی كاری هەمووان بەو ئامانجە بێت كە لەم وڵاتە حكومڕانی باش پیادە بكرێت، لەم خاڵەدا زیرەكی و لێهاتوویی سەرۆك وەزیرانی داهاتوو رەنگدەداتەوە، بەوەی لەنێوان بەشداری حزبە سیاسیەكان لەناو حكومەت و مانەوەیان وەك ئۆپۆزسیۆن، مەودایەكی باشی كاركردنی پێكەوەیی هەیەو دەكرێت حزبە سیاسیەكان بەشێكیان ئۆپۆزسیۆن بن و توخمی سەرەكی حكومڕانی و هاریكاری حكومەتی خۆیان بن، بۆیە لەم خاڵەدا نێچیرڤان بارزانی دەیەوێت ئەو پەیامەمان پێ بڵێت، حكومەتی باش ئەو حكومەتەیە هەموو توخمەكان بە ئاڕاستەی حكومڕانی باش پێكەوە كۆبكاتەوە، دەیەویت پێمان بڵێت ڕاستە ئەو كاندیدی لیستی كوردستانییە بۆ پۆستی سەرۆك وەزیرانی داهاتووی حكومەتی هەرێمی كوردستان، بەڵام حكومەت حكومەتی خەڵكی كوردستانە و پێویستە لەسەری وەك توخمێكی كارای ناو پرۆسەی حكومڕانی، لەگەڵ توخمەكانی دیكە كارلێك بكات و لەگەڵ توخمەكانی دیكە كاریگەرییان لەسەر یەكتری هەبێت، ئەم هەنگاوەی نێچیرڤان بارزانی بۆ كابینەی حەوتەم پیادەی دەكات، لەوانەیە لەڕووی تیۆرییەوە وەك مۆدێلێكی پیادەكردنی دیموكراتی، نەریتی وڵاتانی دیموكراتی بێت، بەڵام وەك پراكتیك لەهەرێمی كوردستاندا، هەنگاوێكی نوێیە و نێچیرڤان بارزانی دەیەویت ئەم مۆدیلە بە شێوەیەكی نوێ لە كوردستان جێبەجێ بكات، راشكاوانەتر لەناو رۆحی كۆمەڵگەی كوردستاندا پیادەی دەكات، ئەمەش واتە ئەو دەیەوێت دیاردەی بوونی حزبی فەرمانڕەواو حزبی ئۆپۆزسیۆن بە شێوەیەكی كردەیی لەناو كەلتوری سیاسی و كۆمەڵایەتی خەڵكی كوردستاندا ریشە دابكوتێت و حزبایەتی بكاتە ئامڕازێك بۆ حكومڕانی باش، ئەوجا ئەو حزبە لە حكومەتدا بێت، یان لەدەرەوەی حكومەت بێت و رۆڵی ئۆپۆزسیۆن بگێڕیت، ئەم هەنگاوە تازەیەی نێچیرڤان بارزانی، هەنگاوێكی دیكەیەو ئەوەمان بیردێنێتەوە كە لە كابینەی پێنجەم دەستی پێكردو ئێستا هەموو لایەك بەسەركەوتوویی ئاكامەكەی دەبینین، ئەویش پێكەوە كاركردن و پێكەوە گونجانی پارتی و یەكێتی بوو لە چۆنییەتی حكومڕانی كوردستاندا، كەئێستا ئەم ئەزموونە بە ئاستێك سەركەوتووە وەزیرەكانی پارتی زۆر بە ئاسانی دەتوانن لەناو وەزارەتەكاندا لەگەڵ بەرێوەبەرە گشتیەكانی یەكێتی مامەڵە بكەن و بەپێچەوانەشەوە، كەس هەست بەوە ناكات فڵان وەزیر پارتی یەو ئەوی دیكە یەكێتیە، بۆیە مەزندەو پێشبینیەكان بۆ كابینەی حەوتەم بەو شێوەیەن كە حزبەكانی دیكەش بەهەمان شێوە لەگەڵ پارتی و یەكێتی هاریكار و هەماهەنگ بن بۆ ئەوەی پرۆسەی حكومڕانی لەم وڵاتە سەركەتوو بێت.
3. فراوانبوونی چەمكی حكومڕانی
ئەگەر حكومڕانی هەموو بوارەكانی ژیانی كۆمەڵگە بگرێتەوەو پێویستیش بێت هەموو لایەنەكانی كۆمەڵگە لە پڕۆسەی حكومڕانی بەشدار بن، ئەوا پڕۆسەی حكومڕانی بێجگە لەدامەزراوە فەرمیە دەوڵەتیەكان وەك پەرلەمان و حكومەت و دەسەڵاتی دادوەری، ئەوا تەواوی ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و هەروەها تەواوی كۆمپانیاو بزنسمان و بازاڕی كوردستانیش دەگرێتەوە، بۆیە لەم روانگەیەوە ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ پێناسەی بانكی نێودەوڵەتی سەبارەت بە حكومڕانی و حكومڕانی باش، ئەوا بەمجۆرە پێناسەی كردووە(حكومڕانی باش كۆمەڵێك پێداویستی وەك مەرج دیاری دەكات، ئەم مەرجانە رۆڵی كاریگەر لە پرۆسەی بڕیار دروستكردن و داڕشتنی سیاسەتی گشتی دەگێڕن) كەواتە پێناسەكەی بانكی گشتی ئاماژە بە سیاسەتی گشتی حكومڕانی دەوڵەت دەكات، بۆیە ئەم پێناسەیە سنووری كەرتی گشتی (واتە حكومەت) دەبەزێنێت و كەرتی تایبەتیش دەگرێتەوە، بە مانایەكی دیكە حكومەت لەم پڕۆسەیەدا بەپێی بەرنامەی خۆی سەرمایەی دارایی و سەرمایەی مرۆیی بۆ پرۆسەی پەرەپێدان دەخاتەگەڕ، ئەمەش بەدانانی چوارچێوەیەكی یاسایی دەبێت بۆ ڕێكخستنی پڕۆسەی پەرەپێدان و بەراوردكردنی یاساكان لەگەڵ بەرژەوەندی گشتی كۆمەڵگەدا، بۆیە لەم ڕوانگەیەوە ئەگەر پڕۆسەی پەرەپێدان بە یاسا رێكخرابێت، بەڵام یاساكە لەگەڵ بەرژەوەندی گشتی كۆمەڵگە یەكنەگرێتەوە، ئەوا دەبێت حكومەت پرۆژەیەكی بۆ هەمواركردنی ئەو یاسایە هەبێت و هەڵسوڕانی بازاڕو سەرمایەو توانای مرۆیی بخاتەوە خزمەتی بەرژەوەندی گشتییەوە، بۆیە لەم حاڵەتەدا تەنیا حكومەت و دامەزراوەكانی ناكەونە ژێر چاودێری كردنەوە، بەڵكو كۆمپانیاو بازاڕیش دەكەونە ژێر چاودێرییەوە و هاووڵاتی مافی خۆیەتی داوای شەفافیەت و زانیاری لەسەر هەڵسوڕانی كەرتی تایبەت بكات، لەبەر ئەوەی كەرتی تایبەت راستەخۆ پێوەندی بە گەشەی ئابووری كۆمەڵگەو داهاتی تاكە كەسەوە هەیە بۆیە پێویستە هاووڵاتی زانیاری تەواوی لەسەر كۆكردنەوەی سامانی كۆمپانیاو سەرمایەدارەكان هەبێت، لەبەر ئەوەی پرۆسەی حكومڕانی هەموو لایەنەكان دەگرێتەوەو هاووڵاتیش مافی خۆیەتی ئاگاداری هەموو لایەنەكانی حكومڕانی وڵاتی خۆی بێت و زانیاری تەواوی لەبەردەست بێت بۆ ئەوەی بتوانێت رای خۆی لەسەر بونیاد بنێت، لەم روانگەیەوە ئەركی داهاتووی حكومەتی هەرێمی كوردستان، رێكخستنی بازاڕ و سەرمایەی مرۆیی و سەرمایەی دارایی دەبێت، بۆ ئەوەی هاوسەنگییەك لەنێوان مافە سیاسی و ئابوورییەكانی هاووڵاتیان دروست بێت، بزنسمان و سەرمایەداران بەناوی كەرتی تایبەتەوە بازاڕ قۆرخ نەكەن، كە لەبنەڕەتدا خەڵك و هاووڵاتی خاوەنی ئەو بازاڕەن كە ئەوان قۆرخی دەكەن، یان بەشێوەی نایاسایی یان فێڵكردن لە یاساكان خۆیانی پێ دەوڵەمەند دەكەن، راشكاوانەتر نابێت چییتر حكومەت باجی هەڵەو كەمتەرخەمی و ناڕۆشنی كاری كۆمپانیاو بزنسمانەكان بداتەوە( ئەوجا ئەو كۆمپانیاو بزنسمانانە) هاووڵاتی كوردستان بن یان كۆمپانیاو بزنسمانی بیانی بن، بۆیە لەم خاڵەدا گرنگە هاووڵاتیانی كوردستان بەو ڕاستیە ئاشنا بكرێن، كە كۆمپانیاو سەرمایەدار و بازاڕ توخمی سەرەكی حكومڕانین و مافی خۆیانە لێپرسینەوەیان لەگەڵدا بكەن، چۆن مافی خۆیانە گلەیی و گازندە لە حكومەتی خۆیان بكەن، بەهەمان شێوە مافی خۆیانە بزانن، كۆمپانیایەك چۆن كەمتەرخەمی لە جێبەجێكردنی پڕۆژەیەك دەكات و مافی خۆیانە داوا بكەن ئەو كۆمپانیایە بخرێتە لیستی ڕەشەوەو جارێكی دیكە لە پرۆسەی پەرەپێدانی كوردستان كاری پێنەدرێتەوە، بۆیە كاتێك باسی فراوانكردنی چەمكی حكومڕانی دەكەین و دەڵێین پێویستە حكومەت لە ناو ئەم پرۆسە فراوانەدا رۆڵێكی كاریگەرو گەورەی هەبێت بۆ ڕێكخستنی پرۆسەكە، ئەوا رێكخستنی بازاڕ و سەرمایەی دارایی و سەرمایەی مرۆیی پێكەوە و هەڵسوڕاندنیان بۆ ئەوەی لە خزمەتی بەرژەوەندی گشتی كۆمەڵگەدا بێت، دەبێتە ئەركێكی دیكەی حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەت ڕۆڵی گرنگ لە رێكخستنیان وەربگرێت،تا ئەگەر یاساكانی ئێستا پێویستیان بە هەمواركردن هەبێت، یان وا پێویست بكات یاسای تازەش دابڕێژرێت.
4. میدیا و كاریگەریی هۆیەكانی راگەیاندن
ئەگەر كۆمەڵگەی دیموكراتی وەك كۆمەڵگەی كراوە پێناسە بكەین، ئەوا كۆمەڵگەی كراوە لەسادەترین پێناسەیدا واتە ژینگەی كراوە بۆ رەخنە و هەوڵدان بۆ راستكردنەوەی هەڵەو كەموكورتیەكان، بەرهەمهێنانی رەخنەش لە كۆمەڵگەی كراوەدا لەگەڵ ئەوەی كۆمەڵێك فاكتەری گرنگ و كۆمەڵێك توخمی جیاواز ڕۆڵی تیادەگێڕێت، بەڵام میدیا هەمووی پێكەوە كۆدەكاتەوەو بەشێوەیەكی پڕۆفیشناڵانە لەناو فەزای گشتی دووبارە بڵاوی دەكاتەوە، ئەمەش لەپێناوی ئەوەیە كۆی بیروبۆچوونە جیاوازەكان و ڕەخنە جیاوازەكان لەناو فەزای گشتیدا، ڕای گشتی دروست بكات، لەسەر بنەمای ڕای گشتیش وایە حكومەت هەنگاوەكانی خۆی ڕاست بكاتەوە یان بەرەو باشتری ببات، لەم چوارچێوەیەدا، ڕۆڵی ڕۆژنامەگەری لە كۆمەڵگەی دیموكراتی دەگاتە ئەو ئاستەی وەك پێداویستیەك سەیر بكرێت كە نەتوانرێت كۆمەڵگە دەستبەرداری بێت، بەڵام ئەم پێداویستیە لەسەر رۆژنامەنووسانی فەرز دەكات، كە گرنگە وەك پێداویستی كۆمەڵگە بمێنێتەوەو بەو شێوەیە بەكار نەهێنرێت كە هاووڵاتی بگاتە ئەو ئاستەی بڵێت پێویستم پێی نییە، بۆیە ئەگەر رۆژنامەگەری بیەوێت وەك پێداویستی كۆمەڵگە بمێنێتەوە، ئەوا دەبێت هەست بەوە بكات پێداویستی كۆمەڵگە بۆ رۆژنامەگەری چییە؟ ئەم پێداویستیە كاتێك رۆژنامەنووسان هەستی پێدەكەن، ئەوا داوایەك رووبەڕووی حكومەت دەبێتەوە، ئەویش پێدانی زانیارییە وەك مافێكی رۆژنامەنووس، رۆژنامەنووس مافی خۆیەتی بە هاووڵاتیان بڵێت من ویستم زانیاری بۆ تۆ بێنم بەڵام حكومەت زانیاری نادات، كەواتە ئەركێكی دیكەی حكومەت بۆ ئەوەی رۆژنامەگەر بتوانێت هاوكاری بكات، پێدانی زانیاری دەبێت، بۆ ئەمەش زۆر گرنگ دەبێت حكومەتی هەرێمی كوردستان پڕۆژە یاسایەك ئامادە بكات، بە یاسایەك مافی پێدانی زانیاری بۆ ڕۆژنامەنووسان دیاری بكات، ئەم یاسایە ئەگەر بەشێوەیەكی هاوچەرخانە دەربچێت و رۆژنامەنووسان بەئاسانی بگەنە سەرچاوەكانی زانیاریی، ئەوا رۆژنامەگەری بە سروشتی خۆی دەبێتە كارێكی پرۆفیشناڵانەو ئەوەشی پرۆفیشناڵانە كار نەكات، هاووڵاتییان وەك پێویستیەك بۆ كۆمەڵگە سەیری ناكات.

جۆزیف رۆناڵد ئەكوتی بۆ گوڵان:
گەوهەری حكومڕانی باش، بەرەوپێشچوونە، گەوهەری بەرەوپێشچوونیش ئەوەیە پێداویستیە بنەڕەتیەكان بۆ خەڵك دابین بكرێت
پرۆفیسۆر جۆزیف ڕۆنالد ئوستادی فەلسەفەو كارگێڕی گشتی لە زانكۆی كوازۆلۆناتال لە باشووری ئەفریقیاو پسپۆرو تایبەتمەندە لە بوارەكانی سێكتەری كارگێڕی گشتی، شرۆڤەی سیاسەتی گشتی، لامەركەزیەت و بەرێ وەبردنی پەرەپێدان، بۆ قسەكردن لەسەر چەمكی حكومڕانی باش، پێوەندیمان بە پرۆفیسۆر جۆزیف رۆناڵد كرد و بەڕێزی بەمجۆرە بۆ گوڵان هاتە ئاخاوتن.
(( ماوەیەكی درێژە چەمكی حكومڕانی باش بۆتە بەرنامەو ئەجێندای نێودەوڵەتی، هەموو لایەنەكان لە وڵاتانی بەخشەرو ڕێكخراوە نێودەوڵەتیەكان، بانكی جیهانی و سندوقی دراوی نێودەوڵەتی، جەختیان لەسەر ئەوە كردۆتەوە كە پێویستە حكومڕانی باش پیادە بكرێت، بۆ ئەمەش چەند خاڵێكیان دەست نیشان كردووە كە بریتین لە:
یەكەم، سەركردایەتیەكی باش و ئەخلاقی.
دووەم: دەبێت حكومەتەكە شەفاف بێت.
سێیەم: دەبێت حكومەتەكە بەرپرسیار بێت لە ئاست خەڵكدا.
چوارەم: دەبێت هەڵبژاردنی ئازاد و دادپەروەرانە بكرێت.
پێنجەم: دەبێت هاریكاری و هەماهەنگی لە نێوان كەرتی گشتی و تایبەتیدا هەبێت.
شەشەم: دەبێت ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی چالاك و تەندروست بن.
حەوتەم: پێویستە سەرچاوەكانی وڵاتەكە بە یەكسانی دابەش بكرێت.
هەشتەم: دەبێت، خزمەتگوزارییە گشتیەكان دابین بكرێن.
لەم چوارچێوەیەدا هۆكاری دەرەكی بۆ ئێستا كاریگەری لەسەر پیادەكردنی حكومڕانی باش هەیە بە تایبەتی لەوڵاتە تازە پێگەیشتووەكاندا،لایەنە كۆمەكبەخشەكان و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی باس لەوە دەكەن ئەگەر وڵاتە تازەگەشەكردووەكان توانای پەرەپێدان و هێنانەدی حكومڕانی باشیان نەبێت، ئەوا هاوكاری و كۆمەكی داراییان لێدەبڕن، پێم وایە ئەمەش زۆرگرنگەو دەبێت وڵاتە تازەگەشەكردووەكان ئەوەندەی لە توانایاندایە هەوڵی برەودان بە حكومڕانی باش بدەن، بەڵام كاتێك درك بەوە دەكەن كە وڵاتانی ڕۆژئاوا هەوڵی هێنانەدی ئەجێندایەك دەدەن، ئەوا دەبێت وڵاتە تازەگەشەكردووەكان سنوورێك یان ستانداردێك دابنێین بۆ برەودان بەحكومڕانی باش، هەروەها دەبێت ڕێكخراوگەلێكی بەهێزی كۆمەڵگەی مەدەنی هەبن لە وڵاتە تازەگەشەكردووەكاندا كە داوای حكومڕانی باش لە سەركردەكان بكەن. واتە نابێت هێنانەدی حكومڕانی باش لەلایەن لایەنە كۆمەك بەخشەكان، یان وڵاتە ڕۆژئاواییەكانەوە بسەپێنرێت، بەڵكو دەبێت خودی وڵاتە تازەگەشەكردووەكان، خەڵكانی ئەم وڵاتانە داوای حكومڕانی باش لە سەركردەكانیان بكەن. ئەمەش واتە دەبێت بپرسن حكومڕانی باش چییە؟ من پێموایە جەوهەری حكومڕانی باش، بەرەوپێشچوونە، جەوهەری بەرەوپێشچوونیش ئەوەیە پێداویستیە بنەڕەتیەكان بۆ خەڵك دابین بكرێت، وەك ئاو، كارەبا، پەروەردە و تەندروستی و تاد، كەواتە پێمان خۆش بێت یان نا، حكومڕانی باش گرێدراوی بەرەوپێشچوونە، بەشێكە لە بەرەوپێشچوون. بۆ ئەوەی بەرەوپێشچوونیش ڕووبدات، دەبێت پێداویستیە سەرەكیەكانی خەڵك دابین كرابێتن. هەر لەبەر ئەوەیە كە خەڵكی هەست بە بوونی حكومڕانی باش دەكەن، چونكە پێویستە پارەو دارایی بۆ دابینكردنی خزمەتگوزاری گشی تەرخان بكرێت، ئەمە ئەركی سەرەكی حكومەتە لە وڵاتە تازەگەشەكردووەكاندا، ئەمە ئەركی سەرەكی هەر حكومەتێكە كە خزمەتگوزارییە سەرەكیەكان دابین بكات، ئاسایش، ئاووكارەبا، كە هەموو كەس داوای ئەمانە دەكەن. ئەركی سەرەكی هەر حكومەتێك دابینكردنی خزمەتگوزارییە سەرەكیەكانە بۆ خەڵك و ئەگەر ئەم خزمەتگوزاریانەش دابین بكەن، ئەوا هەژاری كەم دەكەنەوە لە وڵاتە تازەگەشەكردووەكاندا. لایەنێكی دیكە ڕۆڵی پارتە سیاسیەكانە، بێگومان پارتە سیاسیەكان گرنگن، لەبەر ئەوەی پارتە سیاسیەكان حكومەت پێكدەهێنن، لە هەڵبژاردنەكاندا ململانێ دەكەن و ئەگەر لە دەسەڵاتدان نەبن داوای بەرپرسیارێتی دەكەن، هەروەها بێ بوونی پارتە سیاسیەكان ناتوانرێت هەڵبژاردن ئەنجام بدرێت و هەڵبژاردنیش بەشێكە لە حكومڕانی باش، بەهەمان شێوە دیموكراسیش بەشێكە لە حكومڕانی باش و بێ بوونی پارتە سیاسیەكانیش دیموكراسی بوونی نابێت، كەواتە ئەگەر پارتە سیاسیەكان دەرفەتی یەكسانیان لەبەردەمدا بوو بۆ ئەوەی ململانێ بكەن لە هەڵبژاردنەكاندا، ئەوا ڕۆڵ و كاریگەرییان دەبێت لەسەر هێنانەدی حكومڕانی باش. بە هەمان شێوە كاتێك پارتی موعارەزە داوای بەرپرسیارێتی دەكات لە پارتی حكومڕان، ئەوا بەم شێوەیە پارتە سیاسیەكان برەو بە حكومڕانی باش دەدەن. پێمان خۆش بێت یان نا، تەواوی مەسەلەكە پەیوەستە بە شەفافیەت لە ناو پارتە سیاسیەكانەوە، هەروەها بەرپرسیارێتی لە ناو پارتە سیاسیەكاندا كاریگەری هەیە لەسەر حكومڕانی باش، كاتێك خەڵكی شەفافیەت و بەرپرسیارێتی لە پارتەكان و سیاسەتمەدارەكان بەدی دەكەن، ئەوا خەڵكی فێری ئەوە دەبن بەرپرسیاریانە ڕەفتار بكەن، كەواتە خەڵكی لە سەركردەكانەوە فێر دەبن، لەبەر ئەوە دەێت سەركردەو شوێنكەوتووان ئەم دوو خاڵە ڕەچاو بكەن. كاتێك بەو شێوەیە لە سەركردەیەك دەڕوانرێت كە لە ئاست بەرپرسیارێتیدایە، ئەوا خەڵكیش بە هەمان شێوە ڕەفتار دەكەن، هەر لەبەر ئەمەش دەبێت پارتە سیاسیەكان و سەركردەكان نموونەی باش پیشان بدەن بۆ ئەوەی هاووڵاتیانیش شوێن پێیان هەڵبگرن، هەر لەبەر ئەمەشە دەوترێت كاتێك ماسی بۆگەن دەبێت ئەوا لەسەرەوە بۆگەن دەبێت، كەواتە كاتێك سیاسیەكان گەندەڵ و خراپەكار دەبن، ئەوا ئەمە شۆڕ دەبێتەوە بۆ خوارەوە، كاتێكیش سەركردەكان سەركردەی باش دەبن، ئەوا هاووڵاتی باشیش دروست دەبن. بە كورتی بێ بوونی پارتە سیاسیەكان دیموكراسی بوونی نابێت، لەبەر ئەوەی پارتە سیاسیەكان ئەو سەركردانەیان هەیە كە كار بۆ بەرەوپێشبردنی وڵاتەكە دەكەن، هەر ئەمەش هۆكاری ئەوەیە كە هاووڵاتیان وەك نموونە و سەرمەشق لە سەركردەكان دەڕوانن، لەبەر ئەوە دەبێت پارتە سیاسیەكان خاوەنی ئەو بن كە دەبنە سەرمەشقی باش بۆ ئەوەی هاووڵاتیان شوێن پێیان هەڵبگرن.
شیرلی راندڵ بۆ گوڵان:
گرنگە خەڵك بەشداری لە هەڵبژاردنی حكومەتدا بكەن و دواتر ئەو حكومەتە ڕاوێژیان پێبكات بۆ دابینكردنی پێداویستیەكانیان
پرۆفیسۆر شیرلی راندڵ بەرێوەبەری سەنتەری پۆرت ڤیلایە بۆ ریفۆرمی سێكتەری گشتی لە ئوسترالیا و پێشتریش بەڕێوەبەری سەنتەری كەلتور و پەرەپێدان و جەندەر بووە لە كیاگالا لە رواندا، بۆ قسەكردن سەبارەت بە حكومرانی باش، پێوەندیمان بە پرۆفیسۆر شیرلی راندل كرد و بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان دەربری.
(( حكومرانی باش بریتیە لە ( سەركردایەتی باش، پابەندبوون بە سەروەری یاساوە، نەهێشتنی گەندەڵی، یەكسانی جێندەری و باشتركردنی توانای ئافرەتان، دەزگایەكی قەزائی كارا، بەشداری خەڵك، دابینكردنی خزمەتگوزاریە سەرەكیەكان) هەربۆیە بە تێڕوانینی من گرنگە خەڵك بەشداری لە هەڵبژاردنی حكومەتەكەیاندا بكەن و دواتر ئەو حكومەتە ڕاوێژیان پێبكات لە پێوەندیدا بە دابینكردنی پێداویستیەكانیانەوە. هەروەها پارتە سیاسییەكان دەتوانن ڕۆڵێكی سەرەكی ببینن بە پێشكەشكردنی پاڵێوراوی ڕاستگۆ و لێوەشاوە، بە بەكارهێنانی لیستێك لە هەڵبژاردنەكاندا كە لەدوای هەر پاڵێوراوێكی پیاوەوە پاڵێوراوێكی ئافرەت هەبێت، لەمەش زیاتر گرنگە دەزگایەكی قەزائی بە تواناو بێلایەن هەبێت كە یاسای كارا بەكاربێت-ئەمەش پێویستی بە ڕاهێنان هەیە
و بە بەرەوپێشبردنێكی یاساكان و باش جێبەجێكردنیان و پێویستی بە هەڵگرتنی حەسانە هەیە. دەبێت یاسای باش جێبەجێ بكرێت. كە هۆكاری هاوكاری كردنی ئەم وڵاتانە لە ڕووی كار و بەرەوپێشچوونەوە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە متمانەیان هەیە بە نەبوونی گەندەڵی و بە سەروەری یاسا و بە سەركردایەتی باش))