((بەراوردكردن لەنێوان مانای ژیان و مانای مێژوو، ئەوە هەڵدەگرێت هەڵوەستەی لەسەر بكەین، بەتایبەتیش لەسەر وشەی ئاڵۆزی (مانا) كە زۆرجار بۆ مانای قووڵ و شاراوا بەكاردێت یان وەك ئەوەی بمانەوێت ماناكەی ئاشكرا بكەین، بەڵام لێرەدا (مانا) بەو واتایە بەكاردەهێنین چۆن بەكارەكانی خۆمان مانایەك بۆ ژیانی خۆمان دروست بكەین، بۆیە بەم شێوەیە مانای ژیان دەبێتە پرسیارێكی ئەخلاقی و ڕووبەڕووی خۆمان دەبێتەوە: ئایا چ بڕیارێك بدەم بۆئەوەی ژیانم مانای هەبێت، یان وەك كانت دەڵێت: چی لەسەرمە بیكەم؟ بەشێك لەوەڵامی ئەم پرسیارەی كانت لەوەدا دەدۆزینەوە كە پێویستە ئازادی و سەربەخۆیی تاك هەبێت، فرەییەك بوونی هەبێت كە لەبەردەم یاسا یەكسان بێت و ڕێزی هاوبەشی بۆ ئازادی ئەوانی دیكە هەبێت. بەهەمان شێوە بۆ مێژووش، ئەگەر بەدوای مانا شاراوەكانی مێژوو بكەوین لەتێگەیشتنمان بۆ مێژوو هەڵە دەكەین، بۆیە پێویستە هەموومان پێكەوە كارێك بكەین مانایەك بەو مێژووە بدەین، ئامانجێك بۆ ئەو مێژووە، ئینجا بۆ خۆشمان دیاری بكەین، لەبری ئەوەی بەدوای مانا شاراوەكانی مێژوو بكەوین، باشترە پرسیار لەخۆمان بكەین، ئایا كام ئامانجی مێژووی سیاسیی، دەكرێت بە بەها و مرۆیی بێت؟ ئایا كام ئامانجی مێژووی سیاسیی لەگەڵ مرۆڤایەتی دەگونجێت و یەكدەگرێتەوە؟))
پۆپەر


ئەگەر ڕاپەڕینی بەهاری 1991 ئەو ڕۆژە بێت كە دابڕانێكی لەمێژووی بزووتنەوەی ئازادیخوازی ئەم بەشەی خەڵكی كوردستان دروست كردبێت، ئەوا یادكردنەوەی ئەم ڕۆژە هەڵوەستەكردنە لەسەر ئەو دابڕانە، پرسیار كردنە لەسەر ئەوەی ئەو دابڕانە مێژووییە چۆن دروست بوو؟ بۆیە ئەگەر وەڵامی ئەم پرسیارە بۆ هەموو دابڕانە مێژووییەكانی شۆڕشە نەتەوەیی و زانستیەكان، بەو مانایە بێت كە شۆڕش و ڕاپەڕین دادگاییكردن و لێپرسینەوە بووە لەو كاتەی كە ئەو شۆڕش و ڕاپەڕینەی تێدا دروستبووە، ئەمە مانای ئەوەیە لەدوای ئەو ساتەوە ژیان و مێژوو داوای مانایەكی دیكە دەكەن، بەڵام ئەم مانا و ئامانجە بۆ ژیان و مێژوو، پێویستی بەوە هەیە هەموومان وەك تاك، هەموومان وەك گروپ و حزبە سیاسییەكان، خۆمان ڕووبەڕووی ئەو پرسیارە بكەینەوە، ئایا ئێمەش چۆن لێپرسینەوە لەگەڵ ئێستای خۆمان بكەین و چ بڕیارێك بدەین بۆئەوەی ژیانمان مانایەكی هەبێت و چۆن پێكەوە كار بكەین بۆئەوەی مێژووی ڕاپەڕین و خۆشمان ئامانجێكی دیاریكراوی هەبێت، كەواتە ئەم میتۆدەی ئەم دێڕانەی پێدەنووسین، نەك هەر دەگەڕێتەوە بۆ ناو مێژووی ڕاپەڕین، بەڵكو دەگەڕێتەوە بۆ ئەو مێژووەشی كە وەك ئەڵقەیەك بەمێژووی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستانەوە گرێدراوە، بەڵام نەخۆی لەناو مێژووی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی و مێژووی ڕاپەڕیندا ون دەكات، نە خۆشی بەمانا شارەواكانەوە سەرقاڵ دەكات، بەڵكو ئەو مێژووە تێدەپەڕێنێت و دێتە سەر ئێستا، ئێستایەك كە پێویستی بەوەڵامدانەوەی یەكە یەكەی تاكەكان و پێكەوە كاركردنی هەموومان هەیە، بۆئەوەی لەگەڵ ئێستا لێپرسینەوە بكەین و هەنگاو بۆ ئاییندەیەك هەڵبگرین كە ژیان و مێژوو مانایەكی هەبێت و ئەو ئامانجەشمان لەبەرچاو بێت كە مێژووی ڕاپەڕین و مێژووی بزاڤی ڕزگاری خوازی كوردستان ئامانجی بووە، ئەو ئامانجەش ئازادی و فرەیی و یەكسانی هەمووان بووە لەبەردەمی یاسا و ڕێزگرتنی هاوبەشی ئەم بووە لەوی دی، ئەمان بوون لەوانی دیكە.

كەواتە لێرەوە ئەگەر ئامانجی ڕاپەڕینی خەڵكی كوردستان، ئازادی و فرەیی و سەروەریی یاسا بووبێت وەك بەڕێز مسعود بارزانی سەرۆكی ئەو كاتی بەرەی كوردستانی لەكۆیەوە بەهەمووانی ڕاگەیاند، ئەوا ئەم ئامانجەش بەرهەمی ئەو ڕاپەڕینە جەماوەرییە بوو كە جارێكی دیكە مانای بەئامانجە سەرەكیەكەی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان دایەوە، هەر ئەم هۆكارەش بوو، جەماوەری ڕاپەڕیووی كوردستان لەگەڵ گەیشتنی هێزی پێشمەرگە بۆ شارو شارۆچكەكانی كوردستان جڵەوی ڕاپەڕینی تەسلیم كردن و لەمەش گرنگتر لەو شوێنانەشی كە هێشتا مابوون ڕزگار بكرێن، بەتایبەتی لەشارە گەورەكانی سلێمانی و هەولێر و دهۆك و كەركوك، جەماوەری ڕاپەریوو دوای هێزی پێشمەرگە كەوت، بۆئەوەی بەرەی كوردستانی بەئازاد كردنی كەركوك تاجی سەركەوتن لەسەری ڕاپەڕین بنێت.

لێرەوە كاتێك دەڵێین ڕاپەڕینی بەهاری 1991، ڕاپەڕینی جەماوەری ڕاپەریووی خەڵكی كوردستانە و خەڵكی كوردستان ئەم ڕاپەڕینەی تەسلیمی بەرەی كوردستانی كردووە، ئەمە مانای ئەوەیە:
1- خەڵكی كوردستان تەواوی حزب و لایەنە سیاسییەكانی نێو بەرەی كوردستانی بەنوێنەری خۆی دەزانێت، هەتا ئەگەر ئەم ڕاپەڕینە وەڵامدانەوەی خواستی بەرەی كوردستانیش بووبێت، ئەوا خەڵكی كوردستان وەڵامدانەوەی بۆ هەموو حزبەكانی نێو بەرەی كوردستانی هەبووە، لێرەدا ناڵێین هەر حزبێك بەقەوارەی خۆی، لەبەر ئەوەی لەناو بەرەی كوردستانیدا سەركردایەتی هاوبەش هەبووە و هیچ قەوارەیەك بەناوی خۆیەوە قسەی نەكردووە، تەنانەت بەڕێز مسعود بارزانیش كە ئەو كات سەرۆكی بەرەی كوردستانی بووە لەناوەوەی كوردستان، خۆی دان بەو ڕاستیەدا دەنێت، ئەو ڕۆژە خۆشترین ڕۆژی ژیانی بووە كە سەركردایەتی بەرەی كوردستانی پێشنیارەكەی ئەویان قبوڵكردووە بۆئەوەی هەڵبژاردن لەكوردستان بكرێت، هەر بۆیە ڕاستە هەڵبژاردن پێشنیاری بەڕێز مسعود بارزانی بووە، بەڵام بڕیارەكە بڕیاری بەرەی كوردستانی بووە.

2- ڕاپەڕین بەرهەمی ئیرادەی خەڵكی كوردستان بوو، بەڵام پرسیار ئەوەیە، ئایا ئەم ئیرادەیە چۆن مانا بۆ ژیانی دوای ڕاپەڕین و ئامانج بۆ مێژووی دوای ڕاپەڕین دیاری دەكات؟ وەڵامی ئەم پرسیارە بەدوای ئامانجی مێژووی سیاسیی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستانمان دەبات و، ئەو پرسیارە لەیەكە یەكەی حزبە سیاسییەكان و یەكە یەكەی سەركردە سیاسییەكان دەكات و دەپرسێت، ئایا لەچ كاتێكدا مێژووی سیاسی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان بە بەها و لەخزمەتی دۆزی گەلی كوردستاندابووە و لەچ كاتێكدا بەپێچەوانەوە بووە؟ بێگومان ئەو مێژووە پێمان دەڵێت ئەو كاتانەی ناوماڵی بزاڤی ڕزگاریخوازی كوردستان یەكڕیز بووە و ڕێز لەئازادی تاك و فرەیی سیاسی گیراوە، ئەو كاتە ئامانجی مێژووی سیاسیمان ئامانجی گەلی كوردستان بووە و دەسكەوتەكان چەند سەخت بووبن، بەڵام بەدیهێنانیان قورس نەبوون، لەبارودۆخی نالەباردا دەسكەوتی گەورە بەدەست هاتوون، بۆیە ڕاپەڕین وەك بەرهەمی ئیرادەی خەڵكی كوردستان، داوای ئازادی تاك و فرەیی سیاسی لەتاك و گروپ و حزبە سیاسییەكان دەكات و پێمان دەڵێت ژیانی ئێستامان هیچ مانایەكی نابێت ئەگەر لەگەڵ ئیرادەی ڕاپەڕیووی خەڵكی كوردستان یەكنەگرێتەوە، مێژووی ڕاپەڕین و بزاڤی ڕزگاریخوازی كوردستانیش هیچ ئامانجێكی نابێت، ئەگەر ئێستا هەموو پێكەوە كارنەكەین و ئەو ئامانجە نەكەینە پراكتیك و هەوڵی بۆ نەدەین، هەروەها دەبێت ئامانجی ڕاپەڕین و بزاڤی ڕزگاریخوازی كوردستان، ئامانجی ئێستامان بێت، لەلایەكی دیكەوە كاتێك دەگەڕێینەوە بۆ ناو ئەو مێژووانە بۆ ئەوەیە لەناو ئەو مێژووەوە ئەو ئیرادەیەمان بۆ دروست بێتەوە، بۆئەوەی لێپرسینەوە لەگەڵ(ئێستا)ی خۆمان بكەین و خۆمان ڕووبەڕووی ئەو پرسیارە بكەینەوە، بۆچی جیاوازییەكانمان هەندێك جار دەبنە هەڕەشە بۆسەر یەكڕیزی و ئامانجی هاوبەشی هەموولایەكمان؟
3- ئەو مێژووە پێمان دەڵێت، پێش ئەوەی ڕاپەڕین بەرهەمی ئیرادەی خەڵكی كوردستان بێت، حزبە سیاسییەكانی پێش ڕاپەڕینیش بەرهەمی هەمان ئیرادەن، بۆیە ڕاپەڕین نابێتە بەرهەمی حزبێك و ئیرادەی خەڵك نابێتە ڕەنگدانەوەی ئیرادەی حزبێك، بەڵكو حزبێك چەند گەورە بێت، ڕەنگدانەوە بەشێكی ئیرادەی خەڵكی كوردستانە، بۆیە ڕاپەڕین فێرمان دەكات، ناكرێت حزبەكان لەناو مێژووی ڕاپەڕیندا غەدر لەئیرادەی خەڵكی ڕاپەریوو بكەن و بەئیرادەی حزب لەقەڵەمی بدەن، یان دڵسۆزی خەڵك بۆ هاوكاری بەرەی كوردستانی وەك ملكەچی بۆ حزبێكی سیاسی دیاریكراو پێشانبدەن، ئەمە مانایەكی دیكەمان بۆ ئاشكرا دەكات، ئەویش ئەوەیە ئەگەر ڕاپەڕین ئامانجی گەیشتن بەئازادی بووبێت، ئەوا دەبێت ئەو (ئەوسا)یەی خەڵك، تیرۆزەی ئێستای پێبكرێت، بەواتایەكی دیكە تیرۆزە كردنی ئازادی (ئێستا) مان، پێویستی بەیەكڕیزی نێو ماڵی كوردستان هەیە، هیچ لایەنێك بەتەنیا ناتوانێت تیرۆزەی (ئێستا) بكات، یان خۆی بەنوێنەری ئێستا بزانێت، ئەمەش لەبەر ئەوەی چۆن ڕابردوو هی هەموومانە (ئێستا)ش هی هەموومانە، ئەگەر لەڕوانگەی دەسكەوتەكانەوە سەیری بكەین، ئەوا چۆن دەسكەوتەكان هی هەموومانن، ئەوا بەهەمان پێوانە هەڵە و كەموكورتیەكانیش كە ڕوویانداوە هی هەموومانە، چۆن شانازی بەدەسكەوتەكانەوە دەكەین، دەبێت هەمووشمان بەرگەی ئەو ئۆباڵە بگرین كە هەڵەو كەموكورتیەكانیشمان دەیخەنە سەرشانمان و دەبێت هەمووشمان پێكەوە شانی بدەینە بەر بۆئەوەی هەڵەو كەموڕییەكان ڕاست بكەینەوە.

4- ڕاپەڕین فێری كردوین ئەم وڵاتە بەفرەیی بیروبۆچوونی سیاسیی و فرەیی نەتەوەیی و ئایینەوە جوانە، كەواتە ئامانجێكی دیكەی ڕاپەڕین لێبوردەیی و پێكەوەژیان و پێكەوە كاركردنی نێوان بیروبۆچوونە جیاوازەكان و ئایین و نەتەوە جیاوازەكانە، بەڵام لێبورەدەیی و پێكەوە ژیانیش پێویستی بەسیستمێك هەیە پیادەی بكات، بۆیە دەبێت سیستمێك بونیاد بنێین ئەو لێبوردەیی و پێكەوە ژیانە بەردەوامی هەبێت و بپارێزرێت، كە ئەویش بونیادی سیستمی دیموكراتیە، ئەوەی لێرەدا زۆر گرنگە و پێویستە وەك وانەیەك لەڕاپەڕین و لەخەڵكی ڕاپەڕیووی كوردستان فێری بین ئەوەیە، كە خەڵكی كوردستان جیاواز لەهەموو نەتەوە و گەلانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، خۆی بڕیاریداوە ئەو سیستمەی كە پێویستە قۆناخی دوای ڕاپەڕین بەڕێوە ببات، پێویستە دیموكراتی بێت، بۆیە لەڕۆژی 19/5/1992 كاتێك خەڵكی كوردستان بەجیاوازی بیروبۆچوون و نەتەوەو ئایینەوە ڕوویان لەسندوقی دەنگدان كرد، بەشایی و هەڵپەركێ و بەرگی میللیەوە ڕوویان لەسندوقەكانی دەنگدان كرد، خەڵك بۆ ئەوە نەچووە سەر سندوقی دەنگدان بۆئەوەی دەنگ بەپارتی و یەكێتی و حزبەكانی دیكە بدەن، بەڵكو خەڵك چووە سەر سندوقەكانی دەنگدان بۆئەوەی دەنگ بەدیموكراتی بدات و بەدەستی خۆی بەردی بناخەی دیموكراتی لەم وڵاتە دابنێت، وەك بەڕێز مسعود بارزانیش لەهەڵمەتی هەڵبژاردنەكانی 1992 بەهەموو كوردستانیانی ڕاگەیاند، ئەوە گرنگ نییە پارتی دەنگ زۆر تر دێنێت یان یەكێتی، ئەوەی گرنگە ئەوەیە ئەم پرۆسەیە سەركەتوو بێت و هەڵبژاردنەكە سەركەتوو بێت، هەربۆیە بەڕێزی جەختی لەسەر ئەوەكردەوە، ئەگەر ئەم پرۆسەیە سەركەتوو بێت هەموو گەلی كوردستان دەیباتەوە، گەڕانەوە بۆ ئەم مێژووە، بۆ خوێندنەوەی (ئێستا)یە، پرسیار ئەوەیە ئایا بۆ ئێستا چی گرنگە، كام هەنگاوە پێویستە هەڵیبگرین، بۆئەوەی گەلی كوردستان سەركەتوو بێت؟ بێگومان پێویستە ئەو هەنگاوە هەڵبگرین، كەموكورتیەكانی ئێستاس حكومڕانی لەكوردستان چارەسەر بكەین، بەڵام چۆن چارەسەر دەبن؟ بێگومان بەهاوكاری و هەماهەنگی نێوان تێكڕای حزبە سیاسییەكان و بەشداری پێكردنی خەڵكی كوردستان، ئەمە پێمان دەڵێت ئامانجی حزبەكانی ئۆپۆزسیۆن و حزبەكانی فەرمانڕەوا، چارەسەركردنی خواست و داواكارییەكانی خەڵكە، نەك بەكارهێنانی خواست و دواكاری خەڵك بۆ بەرژەوەندی حزبی ئەوجا ئەو حزبە دەسەڵات بێت یان ئۆپۆزسیۆن، وەڵامدانەوەی خواستی خەڵكیش ئامانجێكی دیكەی ڕاپەڕینە.

5- ڕاپەڕین فێری كردین، ڕاپەڕینی خەڵكی كوردستان، ڕاپەڕین بوو دژی پێشێلكاری مافەكانی مرۆڤ، هەربۆیە لەناو گەرمەی حەماسی ڕاپەڕیندا، گەلی كوردستان ڕێزی لەمافەكانی مرۆڤ گرت و ئەو هەموو دیلەی لەسوپای عێراق كەوتنە بەردەستی، بێڕێزی بەمافەكانیان نەكرد و هەموویانی بەڕێزەوە ناردەوە بۆ ناو كەسوكاری خۆیان، ئەمەش پەیامێكی دیكە بوو بەهاوشێوەی بەیانی سەربەخۆیی ئەمریكا تیایداوە پێویستە ئەمریكیەكان ئازاد بێت، ئەمە وەك چەند جاری دیكەش ئاماژەمان پێكردووە، تەنیا مانای ئەوە نییە ئەمریكیەكان تەنیا لەژێر دەستی بەریتانیا ئازاد بن، بەڵكو مانای ئەوەیە پێویستە كۆماری ئەمریكای ئازاد بونیادبنرێت. ڕاپەڕینش هەمان پەیامی ئازادی و سەربەخۆییمان پێدەڵێت و داوامان لێدەكات دەبێت كۆماری ئازادی كوردستان بونیاد بنێین، كۆماری ئازادی كوردستانیش هەموو كاتێك و هەموو سەردەمێك پێویستی بەدووبارە خوێندنەوە و دووبارە مانادانەوە هەیە بە پەیامی ڕاپەڕین، ئەمەش ئەركی سەرشانی هەموومانە.

* ڕاپەڕین پێمان دەڵێت، من بەشێكم لە بەرهەمی خوێنی كچان و ژنانی ئەم وڵاتە، بۆیە ئازادییەكەشم بەشێكی موڵكی ژنان و كچانە و كەس ئەو مافەی نییە لێیان زەوت بكات یان ئازادییان پێ بدات، چونكە ئەوانیش بەخوێنی خۆیان ئەم ئازادییەیان نەخشاندووە و چەندین شەهید و برینداریان بۆ سەرخستنی ڕاپەڕین پێشكەش كردووە، بۆیە پێویستە لەقۆناخی دوای ڕاپەڕین كچان و ژنانی ئەم وڵاتە ئازاد بن، كەواتە پێویستە ڕێز لەمافی ژنان و كچانی ئەم وڵاتە بگیرێت و دەبێت بەهێندەی قەوارەی خۆیان(كە هەندێك دەڵێن لەنیوەش زیاترن) دەبێت بواریان بۆ بكرێتەوەو بەشدار بن، دەبێت كچان و ژنانی ئەم وڵاتە ئەو پرسیارە ڕووبەڕووی كوڕ و پیاوانی ئەم كۆمەڵگەیە بكەنەوە، بۆچی كاتێك ژنان و كچان هاتنە ڕیزی پیاوەكان و لەپێناوی ئەم ئازادییە شەهید و بریندار بوون، ئەو كاتە جیاوازی لەنێوان ژن و پیاودا نەبوو، بۆچی بۆ دابەشكردنی مافەكان جیاوازی لەنێوان ژن و پیاودا دەكەن.

بونیادنانەوەی قۆناخی دوای ڕاپەڕین لەڕاپەڕینەكە گرنگترە
سەركەوتنی ڕاپەڕین بریتی نییە تەنیا لەڕووخانی ڕژێمێك، بەڵكو سەركەوتنی ڕاپەڕین لەبونیادنانەوەی ئەو سیستمەیە كە لەجێگەی ڕژێمی ڕووخاو بونیاد دەنرێتەوە، ئەگەر لەم ڕوانگەیەوە ڕاپەڕینی بەهاری كوردستان لەگەڵ ڕاپەڕینی باشوور و ناوەڕاستی عێراق بەراورد بكەین، دەبینین ئەوانیش هاوكات لەبەهاری ساڵی 1991 ڕاپەڕین و توانیشیان چەندین پارێزگا ئازاد بكەن، بەڵام لەبەر ئەوەی نەیانتوانی پارێزگاری بەو ئازادییەوە بكەن، دەبینن ئەوان وەك ئێمە لەسەر ڕاپەڕینی خۆیان هەڵوەستە ناكەن، یان لانی كەم ناتوانن ئێستایان بەو ڕووداوەوە گرێبدەنەوە، یان لەو ڕاپەڕینە ئێستای خۆیان بخوێننەوە، بۆیە سەركەوتنی ڕاپەڕین بەپلەی یەكەم بەدیهێنانی ئامانجەكانی ڕاپەڕینە، ئەو كارانەی دوای ڕاپەڕینەكە مانا بەمێژووی ڕاپەڕینەكە دەداتەوە، بەردەوامی ئەو بڕیارەیە كە لەدوای ڕاپەڕین لەخۆمان پرسیووە (چ بڕیارێك بدەین و چی لەسەرمان پێویستە بیكەین)، هەربۆیە كاتێك لەم ڕوانگەیەوە باسی مێژووی سەرهەڵدان و ڕاپەڕین دەكەین، باسی تەنیا ڕەتكردنەوە ناكەین، بەڵكو باسی بونیادنانەوەی ژیانێكی نوێ دەكەین، ئەمە لەتێكڕای مێژووی مرۆڤایەتی بەو شێوەیە بووە، لەبەر ئەوەی شۆڕش و ڕاپەڕینەكان یەك ئامانجیان نەبووە، بەڵكو ئامانحی جیاوازیان هەبووە، هەر بۆنموونە ڕاستە شۆڕشی فەرەنسا و ئەمریكا ئامانجیان ئازادی و دیموكراتی بووە، بەڵام شۆڕشی چین و ڕوسیا ئامانجیان دیموكراتی نەبووە، ئەم ڕاستیە ئێستا لەشۆڕش و ڕاپەڕینەكانی وڵاتانی عەرەبیش دەبینین، كە مەرج نییە ئامانجی ئەو شۆڕشانە ئازادی و دیموكراتی بێت، یان خەڵكەكە دوای ڕووخانی ڕژێمەكان، بڕیار بدەن بەرەو ئازادی و دیموكراتی هەنگاو هەڵبگرن، سەبارەت بەم لایەنە پرسیارمان لەپرۆفیسۆر ئانی پۆمیرۆی ئوستادی فەلسەفەی سیاسی و كۆمەڵایەتی لەزانكۆی ڕیچارد ستۆكتۆن كرد، لەمبارەوە بەگوڵانی ڕاگەیاند كاتێك خەڵك بڕیاری شۆڕش و ڕاپەڕین دەدات، واتە دەیەوێت بڵێت لەو واقیعەی ئەو كاتەی تێیدا دەژی توانای ژیان نەماوە، یان ژیان هیچ مانایەكی نییە، لەمبارەوە وتی:(هۆكاری هەڵگیرسانی شۆڕش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە خەڵك دەگەنە ئەو باوەڕەی كە چیتر ناتوانن لەو واقیعەدا درێژە بەژیان بدەن و چیتر ناتوانن تەحەمولی ئەو واقیعە بكەن كە كەرامەت و ژیانیانی تێكداوە، بۆیە لەم ڕوانگەیەوە بناخەی ژێرخانی سەركەتوو بۆ شۆڕش و ڕاپەڕین، بریتییە لەیەكگرتن لەسەر بنەمای خۆشویستنی یەكتری نەك لەسەر ڕقهەڵگرتن لەدوژمنە سیاسییەكەیان. هەروەها بەدیوەكەی دیكەدا هاوكاری و پشتیوانیكردنی یەكترییە بۆ بونیادنانەوەی قۆناخی دوای ڕاپەڕین، هەر بۆنموونە شۆڕش كۆماری ئازادی ئەمریكای بونیاد ناوە كە زۆرجار ئێمە فەرامۆشی دەكەین و زۆرجار ئەوەی ئەمریكیەكان لەبیری دەكەن ئەوەیە ئەم وڵاتە لەسەر بنەمای شۆڕش دروست بوو. ئەو شۆڕشەی لەسەر بنەمای خواستی ڕزگاربوون لەئیمپراتۆریەتی بەریتانی بەرپاكرا، بۆئەوەی خەڵكی بتوانن بڕیار لەچارەنووسی خۆیان بدەن. كەواتە من بیر لەشۆڕشی ئەمریكی دەكەمەوە. لەگەرمەی شۆڕشەكەدا خەڵكی پەرۆشی یەكتر بوون و بایەخیان بەیەكتر دەدا. ئەمەش تا دوا ئەندازە زەحمەتە، لەبەر ئەوەی دۆخێكی دژوار و نائارامی هەیە و هەموو جۆرە سەختیەك هەیە. ئەمە دەمانگەڕێنێتەوە بۆ خاڵی پێشوو كە پشتیوانیكردنی یەكتری تا دوا ڕاددە گرنگە و بایەخدانی خەڵكی بەیەكتر بۆئەوەی بتوانن ئەو دژواریە تێپەڕێنن.. هەربۆیە من بەتەواوەتی باوەڕم وایە كە دەبێت پاڵنەری هەڵگیرسانی شۆڕش بایەخدان و پەرۆشی خەڵك بێت بۆ یەكتری، كە زەمانەتی ئاسایشی و ئازادی و بەرەوپێشچوونی كۆمەڵایەتی یەكتر بكەن، ئەمەش دەبێتەهۆی سەركەوتنی ڕاستەقینەی شۆڕشەكە، كە دەبێت ئاڵوگۆڕ لەپێوەندی نێوانیاندا ڕووبدات، پێوەندی ئابووری و پێوەندی سیاسی و پێوەندی كۆمەڵایەتی و ئاڵوگۆڕ بەرەو ئاڕاستەیەكی نوێ. خەڵكی ناتوانن بەتەنیا لەسەر بنەمای ڕەتكردنەوە شۆڕش بەرپابكەن، دەبێت لەسەر بنەمای خواستێك بێت بۆ بنیاتنانی دۆخێك تێیدا هەموو كەسێك بتوانێت ژیانێكی سەربەرزانە و گەشەكردوی هەبێت)).

ئەوەی خاتوو ئانی پۆمیرۆ ئاماژەی پێكرد، خۆشەویستی و هەماهەنگی نێوان پێكهاتە جیاوازەكان و تەواوی پێكهاتە جیاوازەكانی كۆمەڵگەیە، كە مانای سەركەوتنی ڕاستەقینەی شۆڕش و ڕاپەڕینەكان دیاری دەكات، ئەمەش نەك تەنیا لەقۆناخی شۆڕش و ڕاپەڕینەكاندا، بەڵكو لەقۆناخی دوای شۆڕش و ڕاپەڕینەكانیش كە قۆناخی بونیادنانەوە دەست پێدەكات، هەروەها ئەو لەو ڕوانگەیەوە ئاماژە بەشۆڕشی ئەمریكا دەكات كە ئەمریكیەكان ئەگەر یەكتریان خۆش نەویستایە و پشتی یەكیان نەگرتبایە شۆڕش سەرنەدەكەوت، دوای شۆڕشیش ئەگەر بەهەمان گیان یەكتریان خۆش نەوێت، ئەوا نەدەتوانرا كۆماری ئازاد بونیاد بنرێت، بۆیە ئەو پێیوایە نابێت كەس شۆڕشی ئەمریكای لەبیر بچێتەوە و دەبێت هەموو بزانن شۆڕش ئەو ئەمریكایەی ئێستای بونیادناوە، بەڵام سەبارەت بەسەرنەكەوتنی هەموو شۆڕش و ڕاپەڕینەكان، كە بێگومان چۆن لەمێژووی كوردستانیشدا چەندین ڕاپەڕین و شۆڕش سەركەتوو نەبوون، لەجیهانیشدا بەو شێوەیە بوونە، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا پرسیارمان لەپرۆفیسۆر دانیال گاربەر ئوستادی فەلسەفە لەزانكۆی پرینستۆن كرد و ئەو وێڕای ئەوەی قۆناخی دوای شۆڕش بەقۆناخێكی سەخت دەزانێت، لەهەمانكاتدا پێیوایە هەموو شۆڕش و ڕاپەڕینێك سەركەتوو نەبوونە، لەمبارەوە بەگوڵانی ڕاگەیاند: (زۆر قورسە بتوانین بەشێوەیەكی گشتی وەڵامی ئەم پرسیارە بدەینەوە، لەبەر ئەوەی چەندەها ڕاپەڕین و شۆڕش بەهۆكاری جیاواز بەرپاكراون، نموونە بەرچاوەكان بریتین لەشەڕی ناوخۆی ئینگلیز، شۆڕشی ئەمریكا و شۆڕشی فەڕەنسا و شۆڕشی ڕوسیا، كە هەر یەكە لەم شۆڕشانە جیاوازبوون، كێبوون ئەو كەسانەی شۆڕشیان كرد و بۆچی شۆڕشیان كرد و ئایا ئاكامەكانی چی بوون؟ من دوو دڵم لەوەی لێكدانەوەیەكی گشتی بكەم لەبارەی ئەوەی ئەو شۆڕشانە هەریەكەیان ئامانجێكیان هەبووە، لەلایەكی دیكە زۆر لەشۆڕش و ڕاپەڕین هەن سەركوتكراون، هەر بۆ نموونە شۆڕشی ساڵی 1905 لەڕوسیا سەركوتكرا. هەروەها شۆڕشی دیكەش ڕوویدا كە سەركوتكران. لەهەمان كاتدا بۆ ئێستاش ئەگەری ئەوە هەیە ئەو شۆڕش و ڕاپەڕینەی لەسوریا هەیە سەركوتبكرێت. بەڵام خاڵی گرنك لێرەدا كە ئێمە باسی دەكەین قۆناخی دوای شۆڕش و ڕاپەڕینەكان ئەوەیە، دەبێت هەموو شۆڕشێك درك بەوە بكات كە بەڕێوەبردنی دۆخی دوای شۆڕش ئاسان نییە و مەرج نییە سەركەوتوو بێت، پێموایە دۆخی.. دوای شۆڕشی فەڕەنسی جێی بایەخ و سەرنجە، هەروەها ئەوەی ئێستا لەمیسردا ڕوودەدات، بەهەمان شێوە ئەوەی ئێستا لەلیبیادا ڕوودەدات. كەواتە ئەمە ئاسان نییە، ڕەنگە بەشێوەیەك لەشێوەكان ڕووخاندنی ڕژێمێكی سەركوتكار ئاسانتر بێت لەپێكهێنانی حكومەتێكی باشتر لەجێی ئەو ڕژێمە. هەروەها ئاكامی شۆڕشی ئەمریكی هاتنەدی دیموكراسی بوو، ئەگەرچی ڕەنگە پێویست بەوە بكات بڵێین كە گەشەكردنی دیموكراسی كاتی ویست، بەڵام دەرئەنجامی شۆڕشی چین هاتنەدی دیموكراسی نەبوو، هەروەها شۆڕشی ڕوسیا دیموكراسی بەرهەم نەهێنا. پرسی ئەوەی ئایا ئاكامی شۆڕش هاتنەدی دیموكراسی دەبێت، دووبارە ئەمە بەندە بەهۆكارە مەحەلیەكانەوە. وەك كەسێك كە پشتیوانی لەدیموكراسی دەكەم، ئومێدی من ئەوەیە شۆڕشەكان سەربكێشن بۆ فەراهەمهێنانی ئازادی، بەڵام بەڕوانین لەو ئەزموونانەی ڕوویانداوە هەمیشە ئەم ئەنجامەیان لێناكەوێتەوە.)).

كەواتە ئامانجی شۆڕش دیسان ناسنامەی شۆڕش و مێژووی شۆڕش دیاری دەكات، بەڵام سەبارەت بەشۆڕشی نەتەوەیی وەك شۆڕشی نەتەوەیەكی سەركوتكراو پرسیارمان لەپرۆفیسۆر دۆناڵد مینهاند ئوستادی كاروباری گشتی لەزانكۆی ویسكۆنسین - مادیسۆن كرد و لەوەڵامدا بەمجۆرە ڕای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی و وتی: (دەبێت لەناو گروپە جیاوازەكاندا پشتیوانی بەرفراوان هەبێت بۆ ئامانجەكانی شۆڕشەكە، ئەگەر شۆڕشی ئەمریكا بەنموونە وەربگرین، ئەوا ئەم هەستە هەبووە لەنێوان لایەنە جیاوازەكانی كۆمەڵگەدا بەوەی لەلایەن كۆڵۆنیاڵیزمی ئەمریكیەوە سەركوتكراون، هەربۆیە لەمێژوودا نموونەی ئەو شۆڕشانەمان هەیە كە بەئامانجی دروستكردنی نەتەوەیەك بەرپاكراون، پێموایە یەكێك لەهۆكارەكانی سەركەوتنی ئەم نەتەوەیە ئەوەیە ڕێگایەك بۆ پێكەوەژیان لەگەڵ نەتەوەكانی دیكە بدۆزێتەوە، لەڕاستیدا بەهۆی ئەوەی ئەمریكا لەڕووی جوگرافیەوە دابڕاوبوو ئاسانتر توانیتی ئەم كارە ئەنجام بدات، بەپێچەوانەی ئەوروپاوە بۆ نموونە لەیوگسلافیای پێشوودا، یاخود لەئیرلەندا كە ڕاپەڕین هەبوو كە ناكۆكیەكی درێژخایەنتر هەبووە لەگەڵ دەوڵەتە دراوسێكاندا. دۆزینەوەی خاڵی هاوبەش لەنێوان بەشە جیاوازەكانی كۆمەڵگە یاخود بەشە جیاوازەكانی وڵاتەكەدا گرنگە بۆ هێنانەدی ئاشتیەكی درێژخایەن لەدوای ڕوودانی ڕاپەڕینەوە، سەبارەت بەقۆناخی دوای سەركەوتنی شۆڕشیش من ڕاشكاوانە دەڵێم بەتەنیا بوونی توانای بەرپاكردنی شۆڕش و ڕاپەڕین گرنگ نییە، بەڵكو گرتنەبەری ڕێگای پێكهێنانی حكومەت دوای شۆڕشەكەش گرنگە، ئەویش لەپێناو درێژەپێدانی سەركەوتنی ڕاپەڕینەكە. پێكهێنانی حكومەت لەئەمریكا بەشێوەیەكە كە ڕێگانادات گروپێكی دیاریكراو یان پارتێكی دیاریكراو باڵادەست بێت و دواتر مومارەسەی دەسەڵاتێكی دیكتاتۆری یاخود پاشایەتی بكات، بەچەشنێك تاكەكەسێك لەتێكڕای كۆمەڵگەكە گرنگتر بێت، ئەمەش دەرسێكی گرنگە بۆ وڵاتانی دیكە كە جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان بوار و دەرفەت كەم دەكاتەوە تاوەكو گروپێكی دیاریكراو نەتوانێت بەسەر گروپەكانی دیكەدا زاڵبێت.)).

بەڵام خاڵی گرنگ لێرەدا ئەوەیە ئایا میكانیزمی یەكگرتوو و پێكەوە كاركردن لەقۆناخی ڕاپەڕین و دوای سەركەوتنی شۆڕش چۆن دەبێت؟ ئەم پرسیارەشمان ڕووبەڕووی پرۆفیسۆر ستوارت كۆهن ئوستادی یاسا لەزانكۆی فلۆریدا كرد ئەویش بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە: (پێموایە دوو هۆكار بۆ قۆناخی دوای شۆڕش و ڕاپەڕین گرنگن، یەكەمیان شەفافیەت و دووەمیان بەشداریكردنە، مەبەستم ئەوەیە هەمیشە خەڵكی هوشیاربكرێنەوە بەوەی كێ دەسەڵاتی بەدەستە و سیاسەتی حكومەت چییە. مەبەستم لەبەشداریكردنیش ئەوەیە دەرفەت بەخەڵكی بدرێت تاوەكو لەڕێی هەڵبژاردنی ڕاستەوخۆوە بڕیاری ئەوە بدەن كێ ئەو سیاسەتانە بەڕێوەدەبات. باوەڕم وایە ئەوانە دوو توخمی گرنگن، شەفافیەت و بەشداری گشتی. ئەمە بۆ شۆڕشی نەتەوەیی زیاتر گرنكە لەبەر ئەوەی نەتەوەی سەركوتكراو بەمانای ئەو نەتەوەیە دێت كە مافە سەرەكیەكانی پێنەدراوە، وەكو دادپەروەری، هەروەها ئازادبوون لەوەی بەو شێوەیە ڕەفتار بكەیت كە مافی خۆتە، لەبەر ئەوە شۆڕش لەم ڕووەوە هەوڵێكە بۆ گەڕاندنەوەی ئەو مافانە، بۆ ئازادكردنی ئەو كەسانەی بەناڕەوا زیندانیكراون، بۆ گەڕاندنەوەی دادپەروەری بۆ وڵاتەكە، كەواتە ئەمە هەنگاوێكی سەرەتایی بێئەندازە گرنگە بۆ ئەنجامدانی ئەو كارە. سەبارەت بەقۆناخی بونیادنەوەش كەئەمەش قۆناخێكی گرنگە و لەوانەیە پێویستی بەهاوكاری دەرەكیش هەبێت، دیسان ئەو دوو فاكتەرەی پێشتر ئاماژەم پێكردن(شەفافیەت و بەشداری گشتی) دوو فاكتەری گرنگن، لەبەر ئەوەی ئەگەر شەفافیەت هەبێت، ئەوا سەركردەكانی قۆناخی ئاوەدانكردنەوە نییەت پاك و دەستپاك دەبن، بۆیە هاوكاری دەرەكی گرنگ دەبێت لەپرۆسەی ئاوەدانكردنەوەدا، هۆكاری ئەمەش ئەوەیە لەكاتی شۆڕشدا نەتەوە سەركوتكراوەكە سەرچاوەی پێویستی نابێت، لەبەر ئەوە گرنگە هاوكاری بۆ دابین بكەن بۆ بنیاتنانەوەی ژێرخانی وڵاتەكە لەدروستكردنی ڕێگاگان، هۆكارەكانی پێوەندیكردن و دابینكردنی چاودێری پزیشكی، هەروەها هەموو ئەو لایەنانەی دیكە كە هاوكار دەبن لەبنیاتنانەوەی وڵاتەكە، وەك لایەنی پەروەردە، زۆرجار لەكاتی بەرپاكردنی شۆڕشەكاندا وڵاتەكە ئەو سەرچاوانەی لەبەردەستدا نییە، لەبەر ئەوە زۆر گرنگە سەركردە نوێیەكان متمانەی وڵات و لایەنە دەرەكیەكان بەدەست بهێنن، تاوەكو وڵاتەكە توانای پەرەپێدان و برەودان بەسەرچاوەكانی خۆی بەدەست دەهێنێت و بەتوانای خۆی ژێرخانی وڵاتەكەی بنیات بنێتەوە)).