((باش گوێم لێ ڕابگرن چاوەڕوانی ئاییندەیەكی گەشبن ئینشائەڵڵا))
سەرۆكی كوردستان


لەدوای ڕووخانی دیواری بەرلینەوە گۆڕانكارییەك بەسەر چەمكی پێكەوە ژیانی ئارەزوومەندانەی دەوڵەتی فرەنەتەوە هاتووە، ئەم گۆڕانكارییە بەرهەمی ئەو باهۆزەی دیموكراتی بوو كە لە دوای ئەو ڕووداوە، ڕۆژهەڵات و ناوەڕاستی ئەوروپای گرتەوەو كۆمەڵێك دەوڵەتی تازەی بەدوای خۆیدا هێنا كە ئەم دەوڵەتە تازانە بەرهەمی جیابوونەوەی ئەو دەوڵەتانە بوون كە بەشێوەیەك لەشێوەكان دەوڵەتی فیدرالی بوون(وەك كۆمارەكانی یەكێتی سۆڤیەت، چیكۆسلۆڤایا، یوگسلافیای پێشوو)، لەوانەیە هەندێك ئەمە بگێڕنەوە بۆ هەڵوەشانەوەی یەكێتی سۆڤیەت، بەڵام فیدارلیەتی كەنەداش، لەماوەی 20 ساڵی ڕابردوو گەلێك جار هاتۆتە لێواری هەڵوەشانەوە، دەنگدان بۆ مانەوەی (كیبیك) لەچوارچێوەی كەنەدا و دەنگدان بۆ جیابوونەوەی (كیبیك) لەكەندا، جیاوازییەكی ئەوتۆیان نەبووە. ئەمەش مانای ئەوەیە سیستمی وڵات چەند دیموكراتیش بێت، بەڵام فیدرالیزم خواستی نەتەوەیەك تێر ناكات، لێرەوە ئەگەر بەراوردی هەرێمی كوردستان بكەین وەك بەشێك لەعێراق لەگەڵ خواستی گەلی كوردستان بۆ سەربەخۆیی و بڕیاردانی مافی چارەنووس، دەبینین نەك هەر بەراورد ناكرێت، بەڵكو گەلی كوردستان تا ئێستا دووجار بەشێوەی نافەرمی ڕای خۆی پیشانداوە، كەبەرێژەی نزیك %100 خواستی ئەوەیە بڕیاری خۆی بدات و خاوەنی دەوڵەتی سەربەخۆی خۆی بێت، ئەو دووجارەش بریتی بوون لە:
1- دوای كشانەوەی دامودەزگا ئیدارییەكانی حكومەتی ناوەندی لەساڵی 1991، گەلی كوردستان نەك هەر بەرگەی ئەو گوشارەی گرت، بەڵكو وەڵامدانەوەی ئیجابیانەشی بۆ سەركردایەتی سیاسی خۆی هەبوو بەوەی ئامادەیە هەموو شتێك قبوڵ بكات بەس كوردستان نەبێتەوە بە بەشێك لەعێراق، هەر ئەم هاریكاری و وەڵامدانەوە ئیجابیەی گەلی كوردستان كە زەمینەی سەرخستنی یەكەمین هەڵبژاردنی ئازادی لەكوردستان دروستكرد، خەڵكیش وەك ڕۆژی سەربەخۆیی بەشداریی تێدا كرد.
2- لەدوای ڕووخانی ڕژێمی سەدام حوسێن و لەزەمینەی خۆ ئامادەكردن بۆ هەڵبژاردنەكان بۆ سەرلەنوێ بونیادنانەوەو ڕێكخستنەوەی دەوڵەتی عێراق، زەمینە بۆ كۆكردنەوەی ئیمزاو سازدانی ڕیفراندۆمێكی نافەرمی هاتە ئاراوە، لەمەشدا دیسان گەلی كوردستان سەركردایەتی سیاسی خۆی دڵنیاكردەوە، كە ئەو بڕیاری چارەنووسی دەوێت نەك بڕیاری فیدرالی و دووبارە خۆ گرێدانەوە بەعێراقەوە.
ئەم دوو بڕیارەی گەلی كوردستان كە پیشاندانی ئیرادەیەكی ئەخلاقی بۆ پابەندبوون بە بەبڕیاری چارەنووسەوە، سەركردایەتی سیاسیی كوردستان لەبەر لەبەرچاوگرتنی هەلومەرجی نێودەوڵەتی و بۆئەوەی موجازەفە بەو دەسكەوتانەی بەدەست هاتوون و، هەروەها ئاكامی دابەشبوونی عێراق نەكەوێتە ئەستۆی كورد و گەلی كوردستان، بەفیدرالیزم ڕازی بوو، بەو جۆرەی ئەو فیدرالیزمە یەكێتیەكی ئارەزوومەندانەی نێوان هەردوو نەتەوەی سەرەكی (كورد و عەرەب) بێت لەعێراقدا و مافی تەواو نەتەوەو ئایینەكانی دیكەش گەرەنتی بكات، بەڵام ئەوە نزیكەی 8 ساڵ بەسەر بونیادنەوەی عێراق وەك دەوڵەتێكی فیدرالی تێدەپەرێت، بەڵام نەك هەر عێراق نەبووە دەوڵەتێكی فیدرالی بەڵكو، بەڵكو لەماوەی چەند ساڵی ڕابردوو عێراق بەچەندین وێستگەی ناخۆشی شەڕی مەزهەبی تێپەڕبووە و ئێستاش دوای ئەوەی هێزەكانی ئەمریكا لەعێراقدا كشانەوە، پرۆسەی سیاسی كەوتۆتە قۆناخێكی ترسناك و لەخاڵێكدا پێكەوە ژیانی سڕكردووە، لەمەش خراپتر ئەوەیە دوای هەشت ساڵ لەبڕیاردان و پەسەندكردنی دەستووری عێراق كە بەپێی ئەم دەستوور پێویستە كێشەكانی نێوان هەرێم و ناوەند چارەسەر بكرێن و عێراق ببێتە دەوڵەتێكی فیدرالی، ئەوە نە عێراق بۆتە دەوڵەتی فیدرالی و نە توانراویشە بەرێگەی ئەو دەستوورە كێشەكانی نێوان هەرێم و بەغدا چارەسەر بكرێن، كە هەرە گرنگەكەیان كێشەی ناوچە دابڕێنراوەكان و جێبەجێكردنی ماددەی 140ی دەستووری عێراقە، ئەم واقیعە وایكردووە یان دەبێت بەم بارودۆخەی ئێستا ڕازیبین كە هەموو هەنگاوەكانی دەوڵەت و حكومەتی ناوەندی عێراق بەهۆی كێشە ناوخۆییەكانەوە سڕبوون و حكومەتی ناوەندی عێراق نایەوێت لەچوارچێوەی دەستووردا كێشەكانی چارەسەربن، یان ئەوەتا بۆتە پێویستیەك كە دەبێت بیر لەڕێگە چارەی دیكە بكرێتەوە، كە بڕیاری كۆی گشتی خەڵكی كوردستانە.
ئاییندەی گەش چۆن دروست دەبێت؟
ئەگەر مەبەست لەئاییندەی گەش پاراستنی ئازادی و بونیادی دیموكراتی بێت، ئەوا ئازادی و دیموكراتی كاتێك بوونیان دەبێت، كە ڕەنگدانەوەی ئیرادەی خەڵكی ئەو وڵاتە بێت، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا كاتێك باسی ئازادی و دیموكراتی دەكەین، ئەوا ئازادی و دیموكراسی لەو پرسانە مانای خۆی دەدۆزێتەوە كە نەتەوە ئەولەویەتیان پێدەدات و دەیان ساڵە لەپێناویدا قوربانی داوە و خۆی لەبەردەم كارەسات و نەهامەتیەكان ڕاگرتووە، بۆیە لەم حاڵەتەدا مانای ئازادی و دیموكراتی بۆ ئەو نەتەوە و گەلانەی وەك نەتەوەی كورد و گەلی كوردستان كێشەی ناسنامەی نەتەوەیی و نیشتمانیان هەیە، ئەوا یان دەبێت سیستمێك دابمەزرێت كە بتوانێت ئەو كێشەیە چارەسەر بكات، وەك سیستمی فیدرالی بەلجیكا و كەنەدا، یان ئەوەتا دەبێت ئەو كێشەیە بەو جۆرە چارەسەر بكرێت كە گەلی كوردستان بتوانێت ناسنامەی خۆی بدۆزێتەوە، هەربۆیە بەدرێژایی مێژووی مرۆڤایەتیش ئازادی و دیموكراتی لەناو چوارچێوەی ناسنامەی نەتەوەیی و نیشتمانی بونیادنراوە، هەربۆ نموونە ئەگەر چیك و سلۆڤاكیا یەك دەوڵەت بوونایە لەوانەبوو هەرگیز بەو ئاسانیە نەیانتوانیبایە ئەو دەوڵەتە یەكگرتووە بكەنە ئەندامی یەكێتی ئەوروپا، هەروەها یوگسلافیای پێشووش ئەگەر پێداگیری لەسەر ئەوە بكرابایە كە هەردەبێت بەیەكگرتوویی بمێنێتەوە، ئەوا هەتا ئێستاش كۆمەڵكوژی و جینۆساید بەردەوام دەبوو، یان هەتا ئەگەر ئاشتیەكی بەزۆر سەپێنراویشیان بەسەردا بسەپێنرایە، ئەوا هەڕەشەكان بەردەوام دەبوون نەیاندەتوانی ئارامی و سەقامگیری لەناوچەی بەلكان فەراهەم بكەن، ئەمە بۆ دەوڵەتی سۆدانیش ڕاستە، سۆدان لەحەفتاكانی سەدەی ڕابردووەوە كێشەیەكی چارەسەرنەكراوی لەگەڵ باشووردا هەبوو، ئەم كێشەیە دوای ئەوەی ماوەی دەیان ساڵ شەڕی سەربازی دەوڵەت و چەكداری شۆڕشگێڕەكانی لەپێناوداكراو، هەروەها دوای ئەوەی دەوڵەتانی ئەفریقیا ڕێككەوتنی ئاشتیان لەنێوان هەردوولادا ئیمزاكرد، بەڵام وەك ساڵی ڕابردوو بینیمان گەلی باشووری سۆدان بە هاوشێوەی گەلی كوردستان لەعێراقدا بە ڕێژەی زیاتر %98 دەنگیان بۆ سەربەخۆییداو جیابوونەوە، لەدوای ئەم جیابوونەوەیەی باشووری سۆدان وەك دەوڵەتێك لەدەوڵەتی سۆدان، لەوانەیە دەوڵەتی باشووری سۆدان وەك دەوڵەتێكی تازە دامەزراو كۆمەڵێك كێشەی گەورەی هەبێت، بەڵام دەوڵەتی باكووری سۆدان كە پێشتر حەسەن بەشیر وەك هەڕەشەیەك بۆ ئاسایشی ناوچەكە سەیر دەكرا، ئێستا ئەویش گۆڕانكاری بەسەردا هاتووەو بەشێوەیەكی دیكە ڕەفتار لەگەڵ كێشەكانی سۆدان و تەنانەت دارفۆریش دەكات، سەبارەت بەو لایەنەی كە دیموكراتی ناتوانێت كێشەی ناسنامەی نەتەوەیی و نیشتمانی چارەسەر بكات، پرسیارمان لەپرۆفیسۆر جامیس فیرۆن ئوستادی زانستی سیاسەت لەزانكۆی ستانفۆرد و تایبەتمەند لەسەر كێشە ئیتنیەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كرد، بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە(دیموكراسی وەڵامی ئەو پرسیارە ناداتەوە كە ئایا ئەو خەڵكانە كێن كە دەبێت كۆمەڵگەیەكی دیموكراسی بنیات بنێن، دیموكراسی شێوازێكی حكومڕانیكردنە لەنێو گرووپێكی دیاریكراودا، بەڵام خۆی لەخۆیدا دیموكراسی وەڵامی ئەم پرسیارە ناداتەوە كە ئایا ئەو خەڵكانە كێین كە دەبێت دیموكراتیانە حكومڕانی بكرێن، ئەمە كێشەیەكی بەردەوام بووە لەسەدەی نۆزدەوە، لەبەر ئەوەی لەڕاستیدا وەڵامێكی دیموكراتی نییە بۆ ئەو پرسیارەی كە ئایا ئەو كەسانە كێن كە بڕیار دەدەن و ئەو كەسانە كێن كە دەبێت دیموكراتیانە حكومڕانی بكرێن.. ئەگەر ئەم پرسیارە لەسەر عێراق بكەین، ئایا فیدراڵیزم لەعێراقدا هۆكارە بۆ بەردەوامبوونی شەڕی ناوخۆیی؟ وەك وڵاتێكی یەكگرتوو؟ من پێموایە هەوڵدان بۆ دروستكردنی دەوڵەتێكی مەركەزیتر ڕەنگە ئاستی شەڕەكە زیاتر بكات، بەتایبەتی لەناوچە كوردیەكان. هەر بەو بۆنەیەوە، فیدراڵیزمی ئەمری واقیع لەوڵاتە نادیموكراسیەكاندا مومكینە، ئەویش كاتێك حكومەتە مەركەزیە نادیموكراتیەكە ئیعتیراف بەماف و ئیمیتازاتێكی دیاریكراو دەكات بۆ ناوچەیەك یاخود یەكە سیاسییە بچووكترەكان، ئەویش لەپێناو گەشەی ئابووری، سەقامگیری سیاسی یاخود بۆ ئەوەی شەڕ هەڵنەگیرسێت. بۆ نموونە، هەندێ كەس دەڵێن تایوان و چین، فیدراڵیەكی ئەمری واقیعە)).
پرۆفیسۆر فیرۆن كە لەنزیكەوە ئاگاداری بارودۆخی عێراقە لەوەڵامەكەیدا ئەوەمان پێدەڵێت، ئێستا حكومەتی عێراق وەك ئەمری واقیع هەرێمی كوردستانی وەك هەرێمێكی فیدرالی لەعێراقدا قبوڵكردووە، لەمەشدا ئاماژەی بەفیدرالیەتی ئەمری واقیعی نێوان چین و تایوان كردووە، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئەم ئەمری واقیعە تاكەی؟ تایوان لەساڵی 1971ـەوە لەگەڵ ئەوەی وەك ئەمری واقیع بەهاوشێوەی دەوڵەتێك ڕەفتار دەكات و ئەندامی ڕێكخراوی بازرگانی جیهانییە، بەڵام هێشتا چین بۆ بارودۆخێك دەگەڕێت كە ئەم فیدرالیەی تایوان هەڵبوەشێنێتەوە، سەبارەت بەواقیعی خۆمان وەك گەلی كوردستان لەعێراقدا پرسیارمان لەپرۆفیسۆر مانۆس مدلارسكی ئوستادی زانستی سیاسیەت لەزانكۆی ڕۆتەر كردو سەبارەت بەواقیعی سیاسی كورد بەگشتی و هەرێمی كوردستان لەعێراقدا بەتایبەتی بەمجۆرە بۆ گوڵان هاتە ئاخاوتن و وتی (ئەگەر لەمڕووەوە مەبەستتان كورد بێت، ئەوە بەڕای من جموجۆڵێكی جێگیر لەئارادا هەیە لەسەر ناسنامەی نەتەوەیی كورد لەبەرئەوەی ئێوە لەعێراق پێشتر حكومەتتان هەبوو لەسلێمانی، هەروەها لەئێران حكومەتی (مەهاباد)تان هەبووە، لەتوركیا هەست دەكرێت جموجۆڵێكی باش هەیە، هەربۆیە هەستی ناسنامەی نەتەوەیی هەمیشە لەنێو كوردەكانی وڵاتە جیاوازەكاندا هەبووە و پێشوەختە پێشكەوتنی بەخۆیەوە بینیوە، بەڵام سەبارەت بەچۆنیەتی بەرەوپێشەوەچوونی زیاتر لەمڕووەوە ئەوە پێموایە لەعێراقدا زیاتر پەیوەستە بە پێوەندییەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و پارچەكانی دیكەی عێراق. بەڵام ئەگەر پرسیار ئەوە بێت ئایا ئەمە ئێستا ڕوودەدات؟ ئەوا من لە وەڵامدا دەڵێم، لەو بڕوایەدانیم لەئایندەیەكی نزیك ڕووبدات لەبەرئەوەی هەردوو دەوڵەتی توركیا و ئێران ئەوەیان پێ قبوڵ ناكرێت،، سەبارەت بەعێراقیش مەسەلەكە پەیوەستە بە پێوەندییەكانی نێوان هەرێمی كوردستان لەباكوور و پارچەكانی دیكەی عێراق لەناوەڕاست و باشوور، بۆیە باوەڕناكەم ئەمە لەئاییندەیەكی نزیكدا ڕووبدات، بەڵام پێموایە تاڕاددەیەك جۆرە ئومێدێك هەیە كە لەكۆتاییدا و لەئەنجامی پتەوكردنی پێوەندییەكاندا كیانێكی سەربەخۆ بۆ كورد بێتەكایەوە. بۆ گەیشتن بەم ئاكامەش بەڕای من پێویستیتان بەڕێككەوتن دەبێت لەنێوان هەر سێ دەوڵەتەكان (عێراق، توركیا، ئێران) بێجگە لەسوریا لەبەرئەوەی ڕاستە كورد لەسوریا هەیە بەڵام ژمارەیان كەمترە، بەڵام ژمارەی كورد بەرفراوانترە لەسێ وڵاتەكانی دیكە. بۆیە پێویستە ئەو سێ وڵاتانە بگەنە جۆرە ڕێككەوتنێك، ئەمڕۆش ناوچەكە بەساتێكی سەختدا تێدەپەڕێت)).
كەواتە هەردوو پرۆفسیۆر فیرۆن و مدلارسكی، پێیانوایە دەبێت بۆ گەیشتن بەو ئاییندە گەشە كە بڕیاردانی مافی چارەنووسە، ئەوا بمانەوێت یان نەمانەوێت لەحاڵەتی بڕیاردانی لەو جۆرەدا ڕووبەڕووی كۆمەڵێك گوشاری ناوخۆیی لەسەر ئاستی عێراق و ئیقلیمی لەسەر ئاستی دەوڵەتانی دەوربەر دەبینەوە، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا دەتوانرێت ڕووبەڕووی ئەم گوشارانە بووەستینەوە؟ وەڵامی ئەم پرسیارە كە خۆی لەخۆیدا وەڵامێكی گریمانەییە، بۆیە دەڵێین ئەگەر گریمان سەرۆكی كوردستان بۆ ئەم ئاییندە گەشە بڕیارێك بدات، ئەوا خودی بڕیارەكە خواستی گەلی كوردستانە و گەلی كوردستانیش ئەو توانایەی هەیە لەپشت سەرۆكی خۆیەوە ڕابوەستێت و ئەم گوشارانەش وەك گوشارەكانی پێشتر بڕەوێنێتەوە.
ئیرادە بۆ بەرپەرچدانەوەی گوشارەكان
ئەگەر پێمان وابێت، بڕیارێك بەئاستی ئەو بڕیارەی ئاییندەی گەشی لێ چاوەڕێ بكرێت هیچ گوشار و كاردانەوەیەك بەدوای خۆیدا نەهێنێت، ئەوا ئەمە بەهەند هەڵنەگرتنی واقیعی حاڵی ئێستای سیاسەتی نێودەوڵەتی و بەهەند هەڵنەگرتنی سیاسەتی ئێستای ئیقلیمی و ناوچەكەیە، بەڵام وەك پێشتریش پرۆفیسۆر مندلارسكی ڕای خۆی پێیوتین، ئەم هەنگاوە پێویستی بەهەوڵدانە لەسەر ئاستی ناوخۆی هەرێمی كوردستان و لەسەر ئاستی ناوخۆی عێراق، هەروەها لەسەر ئاستی ئیقلیمی و نێودەوڵەتیش، لەمبارەوە ئەوانەی خۆیان بە شارەزا لەسەر دۆزی گەلی كوردستان دەزانن، ئەم هەنگاوە پێویستی بەهەوڵێكی هەمەلایەنە و ڕێككەوتن و دیالۆگی هەمەلایەنە لەسەر ئاستی ناوخۆیی و دەرەوە هەیە، بەڵام فاكتەری گرنگ لەم پرسەدا ئیرادەی گەلی كوردستان و پشتگیری ڕاستەقینەی بڕیاری سەرۆكەكەیەتی، بۆیە كاتێك بڕیاری لەمجۆرە دەدرێت دەبێت ئامادەباشی بۆ دیالۆگ و لێكتێگەیشتن و تەنانەت ڕێككەوتنیش لەسەر ئاستی هەموو لایەنەكان كرابێت و هەموو لایەك بەتایبەتی لەسەر ئاستی ناوخۆی هەرێمی كوردستان ئامادەیی ئەوەیان تێدابێت شانی بدەنە بەرو خۆڕاگربن، سەبارەت بەو ئاستەنگانەی لەسەر مافی چارەنووس ڕووبەرووی نەتەوەو گەلانی جیهان بۆتەوە، زۆر لەپسپۆران پێیانوایە، یەكێك لەكێشە سەرەكیەكانی سیستمی فیدرالی ئەوەیە، ئەوەی لەدەستوورەكەدا دەنووسرێت، لەسەر ئەرزی واقیع جێبەجێ ناكرێت، هەربۆیە كاتێك پێكهاتەكانی ناو دەوڵەتێكی فرەیی فیدرالی باسی مافی چارەنووس یان جیابوونەوە دەكەن كێشەو ناكۆكی سەر هەڵدەدات، لەمبارەوە پرسیارمان لەپرۆفییسۆر كیلی كلارك بیەردسڵی ئوستادی زانستی سیاسەت لەزانكۆی ئیمۆری كرد و لەلێدوانێكی تایبەتدا بەمجۆرە ڕای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی و وتی(هەر كاتێك هەوڵبدرێت بۆ هێنانەدی فۆرمێكی نوێی نەتەوەیی یان بڕیاردانی چارەنووس لەلایەن نەتەوەیەكەوە، ئەوا ئەم كارە سەردەكێشێت بۆ ناكۆكی، جا لەدەوڵەتێكی دیموكراسیدا بێت یان نادیموكراتی، بەڵام بەڵگەكان ئەوە نیشان دەدەن كە هەر كاتێك نەتەوەیەك دروست بوو، ئەوا دۆخی سەقامگیرتر دەبێت ئەگەر حكومەتێكی دیموكراتی لەئارادا بێت. ئەگەر لەمبارەوە باس لەدەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان بكەین، ئەوا پێموایە ڕەنگە ببێتە هۆكارێك بۆ سەقامگیری ڕەنگە دۆخەكە سەقامگیرتر بێت، بەڵام من پێموانییە لەهەل و مەرجێكدا بین ئەمە ڕووبدات، ئەویش بەهۆی ئەو سیاسەتی (هێز)ەی ئێستا لەئارادایە، ئەمە وادەكات كوردەكان دووچاری گیروگرفت ببن ئەگەر سەربەخۆیی ڕابگەیەنن، لەبەر ئەوەی ئەمە دەبێتە مایەی نیگەرانكردنی ئەمریكا لەدابەشبوونی عێراق كە حاڵی حازر لەدۆخێكی لەرزۆكدایە، كە ئەمریكا خوێن و داراییەكی زۆری لەعێراقدا بەخەرجداوە بۆ ئەوەی سەقامگیری لەعێراقدا بهێنێتە ئاراوە، واتە نیگەرانن لەوەی ئەمە ناسەقامگیری دروست دەكات لەعێراقدا، هەروەها لەبەر ڕۆڵی توركیا لەناتۆ و لەسیاسەتی ئەوروپی و ناوچەییدا، لەبەر ئەوە بەچەشنی باشووری سودان ناتوانن پشتیوانی بەدەست بهێنن، چونكە چەندین هێزی گەورە بەرهەڵستی دروستبوونی كوردستان دەكەن)).
هەر لەم چوارچێوەیەدا لەمیانەی بەراوردكردنمان لەنێوان كوردستان و باشووری سۆدان، پرۆفسیۆر كلارك لەدرێژەی لێدوانەیەكدا بۆ گوڵان وتی(من هاوڕام لەگەڵ ئەوەدا دروستبوونی دەوڵەت لەباشووری سۆدان گرژیەكانی كەمكردۆتەوەو ئەگەری ئاشتییەكی سەقامگیری لەناوچەكەدا زیاتر كردووە. هۆكاری ئەوەی بۆچی زووتر ئەو كێشەیەیان چارەسەرنەكردووە، ئەوەیە كە فشاری نێودەوڵەتی پێویست نەبووە لەسەر ئەو وڵاتە، تاوەكو ڕژێمەكەی بەشیر بخاتە بەردەم بەرپرسیارێتیەكانەوە، لەبەر ئەوە هەمیشە گومانی ئەوە هەبوو كاتێك بەڵێنی شتێك دەدەن، ئەوا دواتر پابەند نەدەبوون بەڕێككەوتنەكەیان. لەسەرەتای 2000دا بینیمان ئەمریكا پتر دەستێوەردان دەكات لەسیاسەتی سۆداندا بۆئەوەی ڕژێمەكەی سۆدان بخاتەبەردەم بەرپرسارێتیەكانیەوە و دواتر باشتر ئامادەبوون بۆ ڕێككەوتن، كە نەك ئەمریكا، بەڵكو وڵاتە عەرەبیەكان و وڵاتە ئەوروپیەكانیش دەستێوەردانیان كرد لەدابینكردنی سەرچاوە بۆ ئەوەی ڕژێمەكەی سۆدان بخەنە بەردەم بەرپرسیارێتیەكانی خۆیی و دواتر پشتگیری جیابوونەوەی باشووری سۆدانیان كرد، هەروەها بەڕای من دروستبوونی دوو دەوڵەتی فەلەستین و ئیسرائیل چارەسەرە بۆ كێشەكە و من شەخسی خۆم هیچ چارەسەرێك نابینم كە دروستكردنی دوو دەوڵەتی سەربەخۆ لەخۆنەگرێت، دەوڵەتی فەلەستینی و ئیسرائیل، پێموایە سادەكردنەوەی مەسەلەكەیە ئەگەر بڵێین ئەو چارەسەرە فەرامۆشكراوە، لەبەر ئەوەی باوەڕم وایە گەورەترین ئاستەنگ لەبەردەم دروستنەبوونی دەوڵەتی فەلەستینی، بریتییە لەنەبوونی یەك دەنگی و یەكڕیزی لەنێو فەلەستینیەكاندا، واتە دابەشبوونی نێوان فەلەستینیەكان كە نەیانتوانیوە كارابن لەگفتوگۆكاندا بۆ ئەوەی فەلەستین دروست بێت).
پرۆفسیۆر كلارك خاڵێكی گرنگی بۆ پاشكەوتنی دەوڵەتی فەلەستین ئاماژە پێكرد، كە ئەویش نەبوونی یەكڕیزی و یەكدەنگی فەلەستینیەكانە لەسەر ئەم پرسە، بەڵام خاڵی لەمە گرنگتر كە دەبێتە هۆكاری ئەوەی دەوڵەتی فرە نەتەوە بڕیاری جیابوونەوە یان سەربەخۆیی بدات دەگەڕێتەوە بۆ هەژموون و باڵادەستی نەتەوەی سەردەست كە ناتوانێت ماف و ناسنامەی نەتەوەكەی بەرامبەری بسەلمێنێت، بۆیە ئاكامی ئەو بڕیارە هەرچۆنێك بێت نەتەوەی دووەم ناچار دەبێت ئەو بڕیارە بدات، سەبارەت بەم لایەنە پرسیارمان لەپرۆفیسۆر ڕەمسیس ئەمەر ئوستادی زانستی سیاسەت لەزانكۆی ئۆپسالا كرد و بەجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە(لەو دیموكراسییانەدا كە بریتین لە «یەك كەس و یەك دەنگ» بەواتای ئەگەر ئێوە خاوەن كۆمەڵگەیەكی فرەئیتنی-ن ئەوە ئەوكات یان واتای هاوپەیمانێتیی گرووپەكان و پێكەوە كۆبوونەوەیان دەگەیەنێت یاخود واتای ئەوە دەگەیەنێت كە یەكێك لەگرووپەكان حوكمڕانیی گرووپەكانی دیكە دەكات، لێرەدا كێشەكە لەوەدایە كە تەنانەت لەدیموكراسییەتە مۆدێرن و ڕۆژئاواییەكانیشدا هەندێك جار دەبینین گرووپی دەسەڵاتدار هەیە، هەر لەبەر ئەوەیشە كە بۆنموونە یاخیبوونی ناوخۆیی لەهەندێك لەوڵاتانی ئەوروپا ڕوویداوە لەبەرئەوەی هاووڵاتیان هەستیان بەوەدەكرد كە زۆرینە ڕێز لەكەمینەكان ناگرێت، هەڵبەتە پرسیارە سەرەكییەكە بریتییە لەچۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ ئەم مەسەلەیە بەوشێوەیەی كە ئایا بەشێوەیەكی ئاشتییانە و دیموكراسییانە مامەڵەی لەگەڵ دەكرێت یاخود لەڕێگەی توندوتیژی و دانانی هەندێك سیاسەت كە هەست و سرووشی كەمینەكان فەرامۆش بكات كە لەئاكامیشدا دەبێتەهۆی سەرهەڵدانی شەڕێكی ناوخۆیی، ڕاستە كە پێدەچێت ئەمڕۆ وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژئاوا سەقامگیر و ئارامبن، بەڵام ئەگەر ئاوڕێك لەساڵانی 1970كان بدەینەوە دەبینین یاخیبوون و توندوتیژی و پێكدادان لەژمارەیەك لە وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژئاوا هەبووە، بۆیە بەڕای من ناكرێ ئەزموونی وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژئاوا بكرێت بەنموونە و كۆپی بكرێت لەبەرئەوەی لەوانەیە ئەمڕۆ سەقامگیر و ئارام بن، بەڵام ئەگەر لەمەودایەكی دووردا سەیری بكەن دەبینین بەوشێوەیە نییە كە بیری لێ دەكەینەوە. یان سەبارەت بەچارەسەری دوو دەوڵەت بۆ فەلەستین و ئیسرائیل، ئەمڕۆ چارەسەری «دروستكردنی دوو دەوڵەت» بۆتە دروشمێكی زۆر قەناعەتپێهێنەر، بەڵام بەبێ ئیرادەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هیچ شتێك لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ڕوونادات بەتایبەتی لەمەسەلە پێوەندارەكان بە ئیسرائیل بەو ئیعتوبارەی كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هاوپەیمانێكی بەهێزی ئیسرائیلـە، هاوكات بارەكە بەو شێوەیەیە كە ئیسرائیلـە لەسەر ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا-ی دەسەپێنێت چی بكات نەك بەپێچەوانەوە، لەمبارەیەشەوە مەسەلەكە پەیوەستە بەئیسرائیل و كە سازش لەچی بكات، بۆیە بەڕای من ئەمە پێشنیاری ئیسرائیلـە بۆ دروستكردنی دوو دەوڵەت، بەڵام پێموایە دەیەوێ هەر بەخۆی كۆنتڕۆڵی دەوڵەتەكەی دووەم بكات، لەهەمان كاتیشدا بۆچوونێكی دیكە هەیە بۆ دروستكردنی دەوڵەتێكی «ئیسرائیلی-فەڵەستینی»ی یەكگرتوو پاشان لەڕووی دیموگرافییەوە گرووپەكان دابەش بكەن، بەڵام كێشەی سەرەكی پەیوەست نییە بەناكۆكیی ئایینی لەنێوان جوو و ئیسلام لەبەرئەوەی ئەگەر سەیرێكی پێكهاتەكانی فەڵەستین بكەن دەبینن زۆرینەیان كرستیانن و بارودۆخی ئەوانیش بەو ئاستە باش نییە، بۆیە پێویستە سەیری ناكۆكییەكان بكەین وەكو ناكۆكیی سیاسی و جیۆستراتیژی، هاوكات كێشەكە لەوەدایە كە تەنانەت گەر كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی تا چ ئاستێكیش داوابكات بۆ دروستبوونی دوو دەوڵەت ئەوە داواكارییەكانیان هیچ سوودێكی نییە و بەهیچ شێوەیەك ڕوونادات لەبەرئەوەی مەسەلەكە پەیوەست نییە بەفەڵەستینییەكان و ناكرێ فشار بخرێتە سەریان، بەڵكو مەسەلەكە بەشێوەیەكی سەرەكی پەیوەستە بەئیسرائیلییەكان، لەهەفتەی ڕابردوودا «مونازەڕە»یەك سازدراو هەندێك لەپارتە سیاسییەكان ئاماژەیان بەوەكرد كە پێویستە دان بە«فەڵەستین» بنێن، وەزیری دەرەوە وتی «چ سوودێك هەیە لەدان پێنان بەدەوڵەتێك كە لەژێر داگیركردندایە»؟ ئەم قسەیە زۆر واقعییە لەبەرئەوەی ناتوانین باس لەڕێگەچارەی ئاشتییانە بكەین لەكاتێكدا فەڵەستینییەكان هەستدەكەن لەژێر دەسەڵاتی هێزی داگیركەرن و تەنانەت گەر هەرچەندیش سازش بكەن ئەوە هیچ سوودێكی لێ ناكەوێتەوە، بۆیە پێموایە دروشمی «دروستبوونی دوو دەوڵەت» درووشمێكی زۆر جوانە، بەڵام ئەگەری ڕوودانی نییە و پێموایە ئەمە هەمان ئەو ڕەنگدانەوەی هەیە لەبارەی هەموو ڕووداوەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەواتای گۆڕانكاریەكان لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست تەنیا لەو حاڵەتانەدا باوەشیان لێ دەگیرێت كاتێك هەڕەشە نەكاتە سەر بەرژەوەندییەكانی وڵاتانی زلهێز)).