زۆر لەزانایانی زانستی سیاسەت پرۆسەی بونیادی نەتەوە و پرۆسەی بونیادی دەوڵەت وەك یەك پرۆسە سەیر دەكەن، بەڵام فرانسیس فۆكۆیاما لێكیان جیادەكاتەوە و پێیوایە بونیادی نەتەوە و بونیادی دەوڵەت دوو پرۆسەی لێكجیاوازن، لەمەدا مەبەستی ئەوەیە پرۆسەیی بونیادی نەتەوە پرۆسەی بونیادی ناسنامەی هاوبەشی هاووڵاتیبوونی ئەو خەڵكانەیە كە لەسەر خاكێك پێكەوە دەژین و پرۆسەی بونیادی دەوڵەت پرۆسەیی بونیادی دامەزراوەكانی سوپا و پۆلیس و حكومڕانی-یە بۆ ئەوەی دەوڵەتەكە بەڕێوە بەرێت، بەڵام پرۆفیسۆر ئەنتۆنی داماتۆ كە ڕاوێژكاریی یاسایی بوو بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی كۆسۆڤۆ و خاوەنی ئەو وتارەیە (نابێ كوردەكان لەبیر بكرێن) و لەو وتارەشدا كە لەساڵی 2008 نووسیوویەتی، ئیدارەی ئەمریكی لەوە ئاگادار دەكاتەوە ئەگەر دوای كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لەعێراق، ئەمریكا پشگیری دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان نەكات، ئەوا كارێكی ناویژدانی و نا ئەخلاقی دەكات، هەربۆیە لای داماتۆ پرۆسەی بونیادی نەتەوە و پرۆسەی بونیادی دەوڵەت، دوو پرۆسەی تەواوكاری یەكترین، سەبارەت بەكوردستانیش پێیوایە پێویستە ئەم دوو پرۆسەیە هاوشانی یەكتری هەنگاویان بۆ هەڵبگیرێت، لەمەشدا ئاماژە بەدوو خاڵی گرنگ دەكات:
1- پێویستە هەرێمی كوردستان لەپرۆسەی بونیادی نەتەوەدا ڕەچاوی مافی هاووڵاتیبوون بكات و تەواوی نەتەوەو ئایینە جیاوازەكان لەسەر بنەمای هاووڵاتیبوونی كوردستان مامەڵەیان لەگەڵدا بكات و ناسنامەیەكی هاوبەشی نەتەوەیی كوردستانی بۆ هەموو نەتەوەو ئایینە جیاوازەكان دروست بێت، لەم ڕووەوە داماتۆ وای دەبینێت لەناوچەكانی ژێر ئیدارەی ئێستای حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەم هەنگاوە تاڕاددەیەكی زۆر هەڵگیراوە و هاووڵاتیانی ژێر دەسەڵاتی ئیدارەی حكومەتی هەرێمی كوردستان یەكسانن، بەڵام لەناوچە دابڕێنراوەكان ئەم یەكسانیە بوونی نییە و هێشتا جیاوازی لەنێوان هاووڵاتیانی كورد و غەیرە كورد دەكرێت، بەتایبەتی لەو ناوچانەی كە ئیدارەكەی بەدەست كوردەوە نییە.
2- پێویستە هەرێمی كوردستان پرۆسەی بونیادنانی دەوڵەت وەك پرۆسەیەكی بەردەوام سەیر بكات و هەنگاوی جددیشی بۆ هەڵبگرێت، ئەمەش ڕاشكاوانە واتە پێویستە هەرێمی كوردستان لەڕووی یاساییەوە هەموو مەرجەكانی دەوڵەت لەخۆیدا پراكتیزە بكات و بەپێی یاسا وەك دەوڵەت ڕەفتار بكات، لەمەشدا وەك لەدیمانەیەكیدا بۆ گوڵان ڕاشكاوانە ئاماژەی پێكرد(پێویستە كوردستانیەكان چاوەڕێی ئەوە نەكەن، ئایا بارودۆخی نێودەوڵەتی لەبارە بۆ ڕاگەیاندنی دەوڵەت یان نە، بەڵكو پێویستە كوردستانیەكان بەردەوام بن لەسەر ئەوەی مەرجە یاساییەكانی دەوڵەت بوون لەهەرێمدا پراكتیزە بكەن).
پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا ئەوەی داماتۆ باسی دەكات لەهەرێمی كوردستان هەنگاوی بۆ هەڵگیراوە؟ وەڵامی ئەم پرسیارە لەژمارەی پێشووی گوڵان پرۆفیسۆر دیڤید ڕۆمانۆ ئوستادی زانستی سیاسەت لەزانكۆی میزوری لەوتارە تایبەتەكەیدا كە بەناونیشانی (هەرێمی كوردستان ئەو دراوسێ باشەی كەس پێشبینی نەدەكرد) ڕاشكاوانە ئاماژەی بەوەكردبوو كە سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان مەرجە یاساییەكانی دەوڵەتی لەكوردستان پیادە كردووە و هەرێمی كوردستان خۆی بەیاسا نێودەوڵەتیەكان پابەند كردووە، لەمەدا ڕۆمانۆ مەبەستی ئەم خاڵانەبوو:
1- هەرێمی كوردستان ناخوازێت كێشە بۆ دەوڵەتە دراوسێكانی دروست بكات. ئەمەش واتە هەرێمی كوردستان دەیەوێت بنەمای دراوسێیەتی باش پیادە بكات.
2- هەرێمی كوردستان هەوڵیداوە نەك كێشەكانی خۆی لەگەڵ دراوسێكانی بەڕێگەی دیالۆگ چارەسەر بكات، بەڵكو هەوڵیداوە دراوسێكانیشی كێشە ناوخۆییەكانیان بەشێوازی دیالۆگ چارەسەر بكات و دوور بكەونەوە لەچارەسەری توندوتیژی و سەربازی، ئەمەش بەو جۆرە پیشانی داوەوە كە هەرێمی كوردستان بۆتە سەرچاوەیەكی سەقامگیری لەناوچەكەدا.
ئینتمای نیشتمانی و پەرەپێدانی مرۆیی
ئینتمای نیشتمانی یان ئینتمای نەتەوەیی لەپرۆسەی بونیادنانی نەتەوە خاڵێكی گرنك و گەوهەرییە، لەبەر ئەوەی بەبێ ئەم ئینتمایە ناتوانرێت شان بدرێتە بەر ئەو پرۆسە قورسە و هەنگاوی گەورەی بۆ هەڵبگیرێت، لەمەش زیاتر گرنگە لەچوارچێوەی هەستی ئینتمای نیشتمانیدا پرۆسەی پەرەپێدانی توانای مرۆیی دەست پێ بكات، پرۆسەی پەرەپێدانی توانای مرۆییش، تەنیا پرۆسەی پەرەپێدانی توانا زانستیەكان نییە بۆ هەڵسوڕاندنی تەكنۆلۆژیا، بەڵكو پرۆسەی پەرپێدانی زانستە مرۆیی و سیسیۆلۆژییەكانیشە بۆئەوەی توانای مرۆیی تاكەكان بۆ پێكەوە كارلێككردن هەڵبسوڕێن و بۆ بونیادنانەوەی متمانە لەنێوان خەڵك، هەروەها بونیادنانەوەی متمانە لەنێوان خەڵك و حكومەت، لەم حاڵەتەدا كەهەندێك لەچوارچێوەیەكی ڕەخنەیی دەیخاتە ڕوو، ئەم دێڕانە وەك خوێندنەوەی واقیع دەیخاتە ڕوو، واتە لەپرۆسەی بونیادی نەتەوەدا پێویستە واقیعی وڵات چۆنە وەك خۆی بخوێنرێتەوە، پرۆفیسۆر (چۆنگ نام كیم) لەتوێژینەوەیەكیدا بەناونیشانی(سەركردە بۆ بونیادی نەتەوە: ڕۆڵی سەرۆك لە كەیسی كۆریای باشووردا)، لەگەڵ ئەوەی لەپێشەكی توێژینەوەكەیدا ئاماژە بەوە دەكات پرۆسەی بونیادی نەتەوە لەكۆریای باشوور، پرۆسەیەكی سەركەتوو بێ وێنە بووە لەتەواوی جیهانی سێهەمدا و ئەم پێشكەوتنەش بەسوود وەرگرتن لەتەكنۆلۆژیا بووە، بەڵام پرۆفیسۆر كیم ئەوەی نەشاردۆتەوە، كە تەنیا تەكنۆلۆژیا لەبەردەستی كۆریا فەراهەم نەبووە، بەڵكو تەواوی دەوڵەتانی جیهانی سێهەمیش هەمان تەكنۆلۆژییان لەبەر دەست بووە، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئەو سەركەوتنەی لەكۆریا لەماوەی تەنیا 11 ساڵ بەدەست هات، بۆچی لەوڵاتانی دیكە بە50 ساڵ بەدەست نەهاتووە؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەدا پرۆفیسۆر كیم هۆكارەكەی دەگێڕێتەوە بۆ ڕۆڵی سەركردە لەپرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە لەكۆریای باشوور و هەوڵدان بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەو تەحددیانەی ڕووبەڕووی ئەو وڵاتە بوونەتەوە، لێرەدا دەكرێت وەك نموونە بەراوردێك لەنێوان هەرێمی كوردستان و عێراقی دوای ڕووخانی ڕژیمی سەدام حوسێن بكەین:
1- ڕژێمی پێشووی عێراق كە لەساڵی 1992 دامودەزگا ئیدارییەكانی لەهەرێمی كوردستان كێشایەوە، لەهەرێمی كوردستان بۆشاییەكی سیاسیی و ئیداری ئەوتۆ دروست ببوو كە بیركردنەوە لەپڕكردنەوەی ئەو بۆشاییە خۆی جۆرە موجازەفەیەك بووە، هەر بۆیە كاتێك بەڕێز مسعود بارزانی كە ئێستا سەرۆكی هەڵبژێردراوی هەرێمی كوردستانە و ئەوكات سەرۆكی بەرەی كوردستانی بوو، بڕیاریدا لەكوردستان هەڵبژاردنی گشتی ئەنجامبدرێت بۆ پڕكردنەوەی ئەو بۆشاییە ئیداری و سیاسییە كە خۆی لەخۆیدا تەحددایەك بوو، بەڵام دوای ڕووخانی ڕژێمی سەدام حوسێن لە2003، ئەمریكا كە هێزی ژمارە یەكە لەجیهاندا خۆی هەوڵیدا ئەو بۆشاییە پڕبكاتەوە و حاكمێكی مەدەنیشی لەعێراق دانا كە یەكەمین جار جۆن گارنەر بوو دوایی كرا بە پۆل بریمەر، بۆ ئەوەی حكومڕانی عێراق بەشێوەیەكی كاتی بكات هەتا حكومەتێكی كاتی لەعێراقدا دابمەزرێت، بەڵام دوای نزیكەی 9 ساڵ نە دەسەڵاتە كاتیەكەی پۆل بریمەر و نە حكومەتە كاتیەكەی د.ئەیاد عەلاوی و دواتریش حكومەتەكانی جەعفەری و مالیكی، نەیانتوانی عێراق ڕاست بكەنەوە، بەڵام لەهەرێمی كوردستان دوای 9ساڵ، هەرێمی كوردستان ناونرا عێراقەكەی دیكە، واتە عێراقە دیموكراتی و سەقامگیرەكە.
2- لەماوەی 11 ساڵی یەكەمی حكومڕانی ئەزموونی هەرێمی كوردستاندا لە(1992-2003) هەرێمی كوردستان نەك هەر خاوەنی بودجە و داهاتی خۆی نەبووە، بەڵكو دوو گەمارۆی ئابووریشی لەسەر بووە، تەنانەت داهاتی بڕیاری (986)یش كە بەداهاتی (نەوت بەرانبەر خۆراك) ناسرابوو، بەشە داهاتی كوردستان لەلایەن نەتەوە یەكگرتووەكانەوە خەرجدەكرا، حكومەتی هەرێم ئەو داهاتەشی لەبەر دەست نەبوو، بەڵام هەرێمی كوردستان نموونەیەكی تازەی حكومڕانی لەناوچەكە داهێنابوو، ئەمە ئەگەر بەراوردی بكەین بەعێراقی دوای ڕووخانی ڕژێم، دەبینین لەماوەی ئەم 8-9 ساڵەدا حكومەتی عێراق زیاتر لە500-600 ملیار دۆلاری لەبەر دەست بووە، عێراقیش لەپلەی دووەم دوای سۆماڵ لەریزی دەوڵەتە فاشیلەكان پۆلین دەكرێت و بەپلەی سێهەم لەگەندەڵی پۆلین دەكرێت، هێشتا لەبەغدا كە پایتەختی عێراقە و زیاتر لە6-7 ملیۆن كەسی تێدا دەژی ئاوی پاكی خواردنەوەی نییە و كارەبا تەنیا چەند كاتژمێریك هەیە، بەڵام لەهەرێمی كوردستاندا خزمەتگوزارییە سەرەكیەكان بەرێژەی %75-%80 دابینكراوە و ئەوەشی ماوە كاری تێدا دەكرێت.
ئەم جیاوازییەی نێوان هەرێمی كوردستان و عێراق، دروست وەك جیاوازی نێوان كۆریای باشوور و كۆریای باكوور وایە، كۆریای باشوور لەڕیزی دەوڵەتانی جیهانی یەكەم پۆلین دەكریت، كەچی هەتا ئێستا كۆریای باكوور لەڕیزی وڵاتانی جیهانی سێهەمیشدا لەڕیزی دواوە دەخوێنرێتەوە، ڕاستە كۆریای باكوور باشترین بۆمبی نیوكلیاری هەیە، بەڵام گەلەكەی كارەبا و ئاوی خواردنەوەی نییە، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا ئەگەر هەڵوەستەیەك لەسەر ئەو ئەولەویەتانە بكەین كە سەرۆكی كۆریای باشوور لەبەرچاوی گرتووە، ئەوا وەك پرفیسۆر كیم ئاماژەی پێكردووە بەمجۆرە بوون:
1- پێش هەموو شت لەدەسپێكی پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوەدا هەوڵیانداوە پێناسەی وڵاتی خۆیان بكەن، واتە ئەم وڵاتە چۆن پێناسە دەكرێت، بۆیە لەشەستەكانی سەدەی ڕابردوو كە دەست بەپرۆسەی بونیادنانەوە كراوە، بەمجۆرە كۆریای باشوور پێناسە كراوە(وڵاتێكی كاولی دوای شەڕ، وڵاتێكی دابەشكراو، وڵاتێك لەژێر هەڕەشەی دراوسێكانی، وڵاتێكی كۆلۆنیاڵی)، كە سەیری ئەم پێناسەیە دەكەیت، پرسیار ئەوەیە ئایا دەبێت ئینتمای نیشتمانی بۆ (وڵاتێكی دوای شەڕ و دوای كۆلۆنیالی و دابەشكرا و لەژێر مەترسی دەوڵەتانی دراوسێ) چۆن بووبێت، هەتا بتوانرێت ئەم ئینتمایە بخریتە گەڕ بۆئەوەی لەناو ئەو زۆنە مەترسیدارەدا ئەو ئیرادەیە بەرهەم بهێنیت كە ئێستا وەك موعیجزەی بونیادنانەوەی بونیادی نەتەوە ئاماژەی پێدەكرێت.
ئەم خاڵە ئەگەر بەوردی هەڵوەستەی لەسەر بكەین هەست دەكەین لەزۆربەی ڕووەكانەوە لەبارودۆخی چەند ساڵێك لەمەوپێش و تەنانەت ئێستای كوردستانیش دەچێت، هەر بۆ نموونە هەرێمی كوردستان جیا لەو خاڵانەی كە بۆ كۆریای باشوور ئاماژەمان پێكردن، خۆشی وەك پارچەیەكی كوردستان جارێكی دیكە كێشەیەكی دیكەشی هەیە كە ئەویش كێشەی ناوچە دابڕێنراوەكانە كە %40ی خاكی هەرێمی كوردستان لەعێراقدا پێكدەهێنێت، بۆیە لێرەدا گرنگە ئەو پرسیارە ڕووبەڕووی خۆمان بكەینەوە ئایا دەبێت ئینتمای نیشتمانیمان لەچ ئاستێكدا بێت بۆئەوەی ڕووبەڕووی ئەم هەموو تەحددییانە ببینەوە؟ ئایا چۆن ئینتمای نیشتمانی بكەینە فاكتەرێك بۆ پەرەپێدانی توانای مرۆیی بۆئەوەی هەموو تواناكان پێكەوە كارلێك بكەن و پێكەوە هەڵسوڕێن بۆئەوەی هەم بتوانین وڵات بونیاد بنێینەوە و هەمیش بتوانین بەرپەرچی تەحددییە دەرەكیەكان بدەینەوە.
2- خاڵێكی دیكە كە لەپرۆسەی بونیادنانی نەتەوەدا هەڵسەنگاندنی كێشە هاوبەشەكانی تێكڕای وڵاتانی جیهانی سێهەم بووە، ئەمەش مانای ئەوەیە هەموو وڵاتانی تازە پێگەیشتوو كۆمەڵێك كێشەی هاوبەشیان هەیە، وەك نەبوونی ژێرخانەكان(واتە هەموو ژێرخانی خزمەتگوزاریی و پەروەردەیی و...تاد) لەم خاڵەدا گرنگە وەك هێڵی گشتی ڕێكخستنەوەی ژێرخانەكان لەبەرچاو بگیرێت، بەڵام لەهەمانكاتدا ناكرێت تایبەتمەندی وڵات فەرامۆش بكرێت، هەر بۆ نموونە هەرێمی كوردستان و بەشەكانی دیكەی عێراق هەردووكیان پێویستیان بەڕێكخستنەوەی ژێرخانی یاسایی و پیادەكردنی سەروەریی یاسا هەبێت، بەڵام وەك ئێستا دەبینین هەر لەچوارچێوەی دەستووری عێراقیشدا ئەو بوارەی بۆ هەمواركردنی یاساكان لەهەرێمی كوردستان هەیە لەوانەیە لەبەغدا ئەو بوارە نەبێت، نموونەی دیار لەمبارەوە هەمواركردنی یاسای باری كەسێتی و قەدەغەكردنی فرەژنیە لەهەرێمی كوردستان، بەڵام ئەمە لەبەشەكانی دیكەی عێراق هەنگاوی بۆ هەڵنەگیراوە، ئەمە مانای ئەوە نییە لەبەشەكانی دیكەی عێراق پێویستیان بەو هەمواركردنە نییە، نەخێر ئەوانیش پێویستیان پێیەتی، بەڵام پێویست نییە كوردستان ئەم هەنگاوە هەڵنەگرێت كە هێشتا بارودۆخەكە لەبەشەكانی دیكەی عێراق لەبار نییە، هەروەها لەبواری پەروەردە دەكرێت لەكوردستان ژێرخانی پەروەردە بەجۆرێك ڕێكبخرێتەوە، بەڵام ئەو شێوازە بۆ بەشەكانی دیكەی عێراق گونجاو نەبێت، كەواتە لەم خاڵەدا دەكرێت ئاماژە بەوە بكرێت كە هەندێك كێشەی هاوبەش لەوڵاتانی جیهانی سێهەم یان تازە پیگەیشتوو هەن، بەڵام مەرج نییە ئەم كێشە هاوبەشانە هەموویان بەیەك شێوە چارەسەر بكرێن، یاخود یەك شێواز بۆ هەموویان ڕاست بێت، لەم خاڵەشدا كە تاكەكانی نەتەوە ڕووبەڕووی كێشە هاوبەشەكانی ئەو قۆناخە دەبنەوە، ئەوا زۆر گرنگە كە چارەسەركردنی كێشەكان لەچوارچێوەی ئینتمای نیشتمانی و پەرەپێدانی تواناكان بۆ چارەسەركردن و ڕێكخستنەوەی ژێرخانی وڵات بەپێی تایبەتمەندیەكانی وڵات چارەسەر بكرێت.
رۆڵی سەرۆك
لەپرۆسەی بونیادنانی نەتەوەو دەوڵەتدا
هەڵسەنگاندنی ڕۆڵی سەرۆك لەپرۆسەی بونیادی نەتەوە، واتە هەڵسەنگاندنی ڕۆڵی سەرۆك لەپرۆسەی بونیادی دیموكراتی و گەڕانەوە بۆ دەسەڵات و سەروەریی گەل، بۆیە كاتێك باسی پرۆسەی بونیادی نەتەوەش دەكەین باسی پرۆسەی خۆشگوزەرانی نەتەوەیەك دەكەین لەسەر بنەمای مافی هاووڵاتیبوون و لە كۆمەڵگەیەكی دیموكراتیدا، هەربۆیە كاتێك دەڵێن فلان سەرۆك لەپرۆسەی بونیادی نەتەوە بەهێز و سەركەتوو بووە، ئەمە مانای ئەوەنییە خاوەنی سوپا و هێزی سەربازی گەورە بووە، بەڵكو بەو مانایە بەكاری دەهێنین سەرۆك ئیرادەی بونیادی دامەزراوە و ئیرادەی وەڵامدانەوەی خواستی گەلەكەی خۆی هەبووە، سەبارەت بە ڕۆڵی سەرۆك لەپرۆسەی بونیادی نەتەوە پرسیارمان لەپرۆفیسۆر ئامیا چادوری ئوستادی زانستی سیاسەت لەزانكۆی كەلكۆتا لەهیندستان كرد، سەبارەت بە ڕۆڵی سەركردە، بەمجۆرە بۆ گوڵان هاتە ئاخاوتن و وتی:(سەرۆك ڕێبەرایەتی پرۆسەی سیاسیی دەكات، پرۆسەی سیاسیش شێوازی جۆراوجۆری هەیە، بۆیە لەنێو هەموو شێوازەكاندا تەنیا لەكۆمەڵگەی دیموكراتی دەتوانین بڵێین پرۆسەی سیاسی سەركەوتن بەدەست دەهێنێت، هەڵبەتە بەبێ دیموكراسیەت پرۆسەی بونیادی نەتەوە بوونی نابێت لەبەرئەوەی ئەگەر بێت و گرووپ و ئایین و پێكهاتە جیاوازەكانی كۆمەڵگە یەكتری قبووڵ نەكەن و پێكەوەژیان ڕەتبكەنەوە، ئەوكات بونیادی نەتەوە زەحمەت دەبێت، هەربۆیە پێویستە پێكهاتە جیاوازەكانی كۆمەڵگە پێكەوەژیانێكی ئاشتییانەیان هەبێت، پێویستە دەسەڵاتی دەوڵەت كاربكات بۆ پێكەوەگونجاندنی گرووپ و پێكهاتە جیاوازەكانی كۆمەڵگە لەپێناو خوڵقاندنی پێكەوەژیانێكی ئاشتییانە لەنێو هاووڵاتیان بەشێوازی دیموكراسییانە، پێویستە هەموو هاووڵاتیانی یەك دەوڵەت بەهەموو گرووپ و ئایین و پێكهاتە جیاوازەكانیەوە خاوەن ماف بن بۆ پێناسەكردنی ناسنامەی نەتەوەیی لەگەڵ فەراهەمكردنی ئازادی ڕا دەربڕین، پێویستە دەوڵەت بوار و ماف و ئازادییەكان بۆ پێكهاتە جیاوازەكانی كۆمەڵگە فەراهەم بكات بۆئەوەی پەرە بەخۆیان بدەن لەپێناو پاراستنی ناسنامەی نەتەوەیی و كەلتور و شێوازەكانی ژیانیان. بۆیە ئەمە پێمان دەڵێت پرۆسەی بونیادی نەتەوە تەنیا لەو وڵاتانەدا سەركەوتوو دەبێت كە بەرەو ئاڕاستەیەكی دیموكراسی هەنگاو هەڵدەگرێت، هۆكاری ئەمەش لەبەر ئەوەیە لەسیستەمی دیموكراسیدا هاووڵاتیان سەركردەكان هەڵدەبژێرن، هەربۆیە پێویستە لەسەر سەركردەكان بەرژەوەندییەكانی دەنگدەرەكان لەبەرچاوبگرن، ڕۆڵی سەركردە زۆر گرنگە، بەڵام هاوكات پێویستە سەركردە پرۆسەی سیاسی بەڕێوەبەرێت و بەرژەوەندییەكانی هاووڵاتیان لەبەرچاوبگرێت و ڕابەرایەتیی خەڵك بكات و فاكتەرێك بێت بۆ چارەسەركردنی كێشە و گرفتەكان. مەهاتما گاندی خاوەن تێڕوانینێكی دوور بوو بۆ ئازادی و پەرەپێدانی وڵات، ئامانجی پەرەپێدانی ناوچە گوندییەكان بوو، هەربۆیە لەو سەردەمەدا باسی لامەركەزیەتی دەكرد و جەختی دەكردەوە پێویستە هەمووان بەشداربن لەپرۆسەی پەرەپێدان هەر لەهاووڵاتیی ئاساییەوە تا دەگاتە كەسایەتییە باڵادەستەكان و خاوەن دەسەڵاتەكان، لایەنیكی دیكە تایبەتمەندی هیندستان مۆزائیكیی تەواو بوو، چەندین گرووپ و ئایین و پێكهاتە و زمانی جیاوازی لەخۆگرتووە و هەمووشیان لەیەكتری جیاوازن، هەربۆیە و لەڕووی بونیادی نەتەوە پێویستە سەركردەكان كاربكەن بۆ دابینكردنی پێداویستییەكانی هەموو پێكهاتە جیاوازەكانی كۆمەڵگە لەهەمان كاتیشدا كاربكەن بۆ بەهێزكردنی دەوڵەت، هەندێك جار سەركردەكان تەنیا بۆ بەهێزكردنی دەوڵەت هەوڵدەدەن، بەڵام لەمیانی بەهێزكردنی دەوڵەت پرۆسەی بونیادی نەتەوە فەرامۆش دەكەن، هەربۆیە ئەركی سەركردەی باش و لێهاتوو و سەركەوتوو بریتییە لەبونیادنانی نەتەوە و دەوڵەت لەیەك كاتدا)).
پرۆفیسۆر ئەمیا چادوری نموونەی گاندی بۆ لێبورەدەیی و پێكەوە ژیان لەپرۆسەی بونیادی نەتەوە ئاماژە پێكرد، بۆیە لێرەدا گرنگە ئاماژە بەڕۆڵی بەڕێز مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بكرێت، كە یەكەم سەرۆك بوو لەوڵاتی خۆیدا وشەی كەمینەی بۆ نەتەوە جیاوازەكانی كوردستان لابرد و جەختی لەسەر ئەوە كردەوە كە نابێت هیچ نەتەوەو ئایینێك بەنەتەوەی زۆرینە و ئایینی زۆرینە لەقەڵەم بدرێت و ئایین و نەتەوە ڕێز و بەهای خۆی هەیە، ئەوجا بەژمارە كەم بن یان زۆر بن، بۆیە لای پسپۆران سەركردەی بەهێز سەركردەی دیموكراتی و لێبوردەیە، لەم چوارچێوەیەدا پرسیارمان لەپرۆفیسۆر ئەبوبەكر بەها ئوستادی سیسیۆلۆژی لەزانكۆی نۆرس ئیلینۆس كرد، سەبارەت بەم لایەنەی سەرۆكی بەهێز، پرۆفیسۆر بەها بەمجۆرە ڕای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی: (سەركردەی دیموكراتی بەڕاستی سەركردەیەكی بەهێزە. ئەویش لەبەر سروشتی پرۆسە دیموكراتیەكە، كە ناتوانێت هەموو ئەو شتانەی دەتەوێت بەدەستیان بهێنێت. بۆ ئەمەش نەتەوە پێویستی بەسەركردەیەكی خاوەن كاریزما هەیە كە ناسرابێت بەنەزاهەت و سەركردەیەك خاوەنی هەڵوێستی ئەخلاقی بێت لەئاست خەڵكدا، واتە سەركردەیەك كە خەلفیەتێكی باشی هەبێت و پێگەیەكی ئەخلاقی هەبێت كە بتوانێت خەڵك سازبدات، دەتوانین ئاماژە بەنموونەگەلێكی زۆر بكەین كە هەر كاتێك قۆناغی ڕاگوزەری بەسەركەوتوویی تێپەڕێنراوە، ئەوا سەركردەیەك هەبووە، وەك نیڵسۆن ماندێلا لەئەفریقیای باشوور، هەروەها چەندین سەركردەی دیكە لەئەوروپای ڕۆژهەڵات. كەواتە دەتوانین بڵێین بەهێز ئەوەنییە كە بتوانێت هەر شتێك بەدەست بهێنێت كە بیەوێت، بەڵكو ئەوەیە توانای سازدان و كۆكردنەوەی خەڵكی هەیە، ئەوەش گرێدراوە بەپێگە و هەڵوێستی ئەخلاقیەوە. دەكرێت بەمانا تەقلیدیەكەی سەركردەی بەهێز ئەوەبێت كە هەرشتێك بەدەست بهێنێت كە خواستی لەسەر بێت، ڕەنگە ئەمە لەمەودای كورتدا سەركەوتوو بێت، بەڵام لەمەودای دووردا ئەم ئەنجامەی لێناكەوێتەوە. دواتر دەبێت دامەزراوەكان بونیاد بنێن، ئەمە لەهەموو ئەو وڵاتانەدا بەدی دەكەین كە سەركەتووانە قۆناغی ڕاگوزەریان بڕیوە كە سەركردەكان ڕۆڵیان هەبووە، هەروەها هاوكاربوونە لەبونیادنانی دامەزراوەكاندا، ئەفریقیای باشوور نموونەیەكی باشە لەم ڕووەوە. هەربۆیە كە باس لەبونیادنانی نەتەوە دەكەین، باس لەوە دەكەین وڵاتەكە لەچەند ڕوویەكەوە لەدۆخێكی باشدایە، لەڕووی سەقامگیری سیاسییەوە لەدۆخێكی باشدایە، لەڕووی ئازادی سیاسی و دیموكراسیەوە لەدۆخێكی باشدایە، هەروەها لەڕووی بەرەوپێشچوونی ئابووری و كۆمەڵایەتیەوە. كەواتە پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە ئەو پرۆسەیەیە كە وڵاتەكە بەرەوپێش دەبات، پێوەری ئەوەش بریتییە لەسەقامگیری، ئازادی فەراهەمكراو بۆ خەڵك، هەلومەرجی ئابووری و كۆمەڵایەتی. واتە پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە ئەوەیە كە خەڵكی هەست بكەن ژیانیان باشترە، لەڕووی سیاسییەوە، هەروەها لەڕووی كۆمەڵایەتی و ئابووریەوە. كەواتە پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە باشتركردنی دۆخی ئابووری و دابینكردنی خزمەتگوزاریەكان بۆ خەڵك لەخۆدەگرێت. لەڕاستیدا شێوازی جیاواز هەیە بۆ بونیادنانی ئابووری و بۆ دابینكردنی خزمەتگوزاریەكان، بەڵام گرنگ ئەوەیە ئابووری وڵاتەكە گەشەبكات و بەرەوپێشەوەبچێت.
لەزۆرێك لەوڵاتە تازەگەشەكردووەكاندا سەرچاوەی سروشتی هەیە، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا چۆن داهاتی ئەو سەرچاوانە بەكار دەهێنرێت؟ هەر بۆیە من لەم چوارچێوەیەدا جیاوازیەكی زۆر نابینم لەنێوان پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە و پرۆسەی بونیادنانی دەوڵەتدا، خەڵكی لەپێوەندیدا بەژێرخانی حكومڕانی و بەخاكەوە بیر لەدەوڵەت دەكەنەوە، بەڵام واقیعەكە ئەوەیە كە تۆ بێ دەوڵەت ناتوانیت نەتەوەت هەبێت و بێ نەتەوەش ناتوانیت دەوڵەتت هەبێت، هەروەها ئەگەر نەتەوە و خاكیشت هەبوو، بەڵام دەوڵەتت نەبوو، وەك فەلەستینیەكان، ئەوا ئامانجەكە ئەوەیە چۆن دەوڵەتێك بونیاد بنێیت، بەتێڕوانینی من نەتەوە و دەوڵەت كەم تا زۆر یەك شتن. ئێمە لێرەدا باس لەو دەوڵەتانە ناكەین كە تەنیا نەتەوەیەكی تێدا دەژی، بەڵكو ئێمە باس لەدەوڵەتێكی فرە نەتەوە دەكەین)).
پرۆفیسۆر بەها وەك ڕۆژهەڵاتیەك وای دەبینێت پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە و بونیادنانی دەوڵەت یەك شتن و لەیەكتری جیا ناكرێنەوە، بەڵام وەك لەپێشەكی ئەم ڕاپۆرتە ئاماژەمان پێكرد، بیرمەندی ناسراوی جیهانی فۆكۆیاما ئەم دوو پرۆسەیە لێك جیادەكاتەوە، بۆیە هەر سەبارەت بەگرێدانەوە و جیاكردنەوەی ئەم دوو چەمكە پرسیارمان لەپرۆفیسۆر ئادەم زگفیلد ئوستادی یاسا لەزانكۆی ئۆكسفۆرد كرد كە تایبەتمەندیشە لەسەروەریی یاسا و ڕۆڵی پارتە سیاسییەكان لەكۆمەڵگەی دیموكراتیدا، لەمبارەوە بەمجۆرە بۆ گوڵان هاتە ئاخاوتن و وتی:(لەڕووی مێژوییەوە، سەركردەكان ڕۆڵێكی گرنگیان بینیوە لەپرۆسەی بونیادنانی نەتەوەدا، بەتایبەتی ئەگەر لەئەزموونەكانی جیهانی ڕۆژئاوا بڕوانین. بەڵام لەئێستادا، ئەو هەل و مەرجەی لەسایەیەدا پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە بەڕێوەدەچێت زۆر جیاوازە. لەسەدەی نۆزدە و بیستدا، زۆرێك لەپرۆژەكانی بونیادنانی نەتەوە گرێدرابوون بەخەباتی دژە ئیمپریالی و دژە كۆڵۆنیاڵیەوە. سەركردە نەتەوەییەكان گرنگیەكی گەورەیان هەبوو لەسازدانی خەڵك لەدژی هێزی ئمیپریالی و كۆڵۆنیاڵی، بەم كارەشیان، هاوكاربوون لەبونیادنانی هەستی نەتەوەییدا. لەمڕۆدا، ئیمپریالیزم و كۆڵۆنیاڵیزم بێزراون، زۆرێكیش لەپرۆسەكانی بونیادنانی نەتەوە لەبارودۆخی دوای ناكۆكیدا بەڕێوەدەچن بەچەشنی عێراق. لەم سیاقانەدا، ئەوەی زۆر گرنگە بۆ پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە (یان دووبارە بونیادنانەوە) بریتییە لەمتمانە و هاوكاری لەنێوان لایەنەكانی ناكۆكیەكەدا. سەركردەكان دەتوانن ڕۆڵی خۆیان ببینن بۆ بەرەوپێشبردنی پرۆسەكە،. دەتوانن ببنە نموونە لەڕێی پیادەكردنی سیاسەتێكەوە كە سنووری ئەو هێڵانە ببڕن كە دەبنەهۆی دابەشبوونی كۆمەڵگە. بەڵام دەمەوێت ڕاشكاوانە ئەوە بڵێم بونیادنانی دەوڵەت و بونیادنانی نەتەوە دوو شتی تەواو لێكجیاوازن. بونیادنانی نەتەوە پرۆسەیەكە تێیدا ناسنامەیەكی هاوبەش گەڵاڵە دەكرێت و خەڵكیش وەك ئەندامی كۆمەڵگەیەكی دیاریكراو لەخۆیان دەڕوانن. لەڕۆژگاری ئەمڕۆدا ئێمە پتر باس لەهاووڵاتیبون دەكەین وەك بنەمای بونیادنانی نەتەوە. كەواتە بونیادنانی نەتەوە پرۆسەیەكە تێیدا هاووڵاتیان بەو شێوەیە لەخۆیان دەڕوانن كە ناسنامەیەكی هاوبەشیان هەیە. بەپێچەوانەوە، بونیادنانی دەوڵەت پەیوەستە بەبونیادنانی توانای دەوڵەت لەپێوەندیدا بەدەزگای بیرۆكراسی، هێزی پۆلیس و دەزگایەكی قەزائی كە بەشێوەیەكی باش ئەركەكانی خۆی ئەدا بكات. لەزۆر ڕووەوە، ئەم دوو پرۆسەیە زۆر جیاوازن. لەگەڵ ئەوەشدا، ئەو دەوڵەتەی توانای پاراستنی یاسا و نیزام، سەپاندنی یاسا و بەدەمەوەچوونی پێداویستیەكانی خەڵكی هەیە، زیاتر توانای كەسبكردنی دڵسۆزی هاووڵاتیەكانی هەیە. ئەگەر هاووڵاتیان دڵسۆزیەكی هاوبەشیان هەبێت بۆ دەوڵەت، ئەمە دەبێتە بناغەیەك بۆ ناسنامەیەكی نەتەوەیی هاوبەش)).
ئەم بۆچوونەی زاگفیلد كە زیاتر بۆچوونێكی یاساییە و جەخت لەسەر بۆچوونەكەی فۆكۆیاما دەكاتەوە، دەوڵەت وەك دامەزراوەیەكی یاسایی بیرۆكراسی سەیر دەكات نەك وەك ناسنامەی نەتەوەیەك، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەگەر دەوڵەتێك بەهێز نەبێت و نەتوانێت مافی هاووڵاتیبوون بچەسپێنێت و ناسنامەی هاوبەش بۆ هاووڵاتیانی دابین بكات، ئەوا دەبێتە سەرچاوەی مەترسی و هەڕەشە بۆ سەر ئاسایشی جیهان، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە پێش پرۆسەیی بونیادنانی دەوڵەت دەخرێت، بەڵام پرۆفیسۆر ئوریت ڕۆزین ئوستادی سیسۆلۆژی لەزانكۆی تەلئەبیب، پێیوایە ڕۆڵی سەركردە گرنگە بۆ بونیادی دامەزراوەكان و دامەزراوەكان و ڕۆڵی كاریگەر دەگێڕن، لەم ڕووەوە ئاماژە بەجیاوازی نێوان كۆریای باكوور و باشوور دەكات و بەمجۆرە ڕای خۆی بۆ گولان دەردەبڕێ و دەڵێت: (مەسەلەكە تەنیا پەیوەست نییە بەخودی سەركردە، بەڵكو هەروەها پەیوەستە بەسیستەمی سیاسی و سیستەمی ئابووری، بۆنموونە لەڕووی بونیادنانی دیموكراسییەت، پرۆسەی بونیادی دیموكراسییەت زیاتر لەوڵاتە نادیموكراسییەكان سەركەوتووە، دیموكراسییەت باشترین سیستەمە بەشێوەیەك كە پێویستە هاووڵاتیان هەست بەوە بكەن كە هاندەر لەبەردەمیان هەیە بۆ بەشداربوون، لەبەرئەوەی ئەگەر هاووڵاتی هەست بەئازادی بكات ئەوكات خۆی بەخاوەنی وڵاتەكە دەزانێت و هاوكات خۆویستانە دەستپێشخەریی بۆ وڵاتەكەی دەبێت نەك بەزۆرەملێ، هەربۆیە من پێموایە كە مەسەلەكە تەنیا پەیوەست نییە بەسەركردە، بەڵكو هەروەها پەیوەستە بەسیستەمەكەیش، بەڵام سەبارەت بە»كۆریا» دەبینین دوو سیستەم هەیە لە»كۆریای باشوور» سیستەمێكی دیموكراتی هەیە، بەڵام لە»كۆریای باكوور» سیستەمێكی كۆمیۆنیزم هەیە، یاخود سیستەمێكی كۆمیۆنیزمی خراپ، سیستەمێكی سۆشیالیزمی خراپ، لە»كۆریای باشوور» ڕێز لەژیانی هاووڵاتیانیان دەگرن لەكاتێكدا لە»كۆریای باكوور» ڕێز نییە بەرامبەر ژیانی هاووڵاتیان، هەربۆیە بەڕای من ئەم مەسەلەیە بەسیستەمەكەیە دەیگۆڕێت، سیستەمی ئابووری و سیاسیی كە دەبێتە سرووش و هاندەر بۆ سەركردە بۆ لەباوەشگرتن و وەدیهێنانی بەرژەوەندییەكانی هاووڵاتیان)).