(هۆیەكانی ڕاگەیاندی ئازاد دەتوانن بەشدار بن لەباشتركردنی باری دەوڵەت و كۆمەڵگەكان، بەڵام بۆئەوەی بتوانن ئەم كارە بكەن، ئەوا پێویستە لەزۆر حاڵەتدا دەست بەپرۆسەی چاككردنی خۆی بكات).
فریدریك دەبلیو چیك


قسەكردن لەسەر ڕۆڵی میدیا هێندە بایەخدانە بەپاراستنی كۆمەڵگەی دیموكراتی و بەشداری هاووڵاتیان لەپرۆسەی سیاسیدا، هێندە مەسەلەكە لەسەر ئەوە نییە میدیا چۆن كار دەكات یاخود چۆن ڕووماڵی هەواڵ و ڕووداوەكان دەكات، یان خۆمان بكەینە ئەو ڕەقیبەی پۆلینی شێوازە جیاوازەكانی كاری ڕۆژنامەگەری ئازاد بكەین، هەربۆیە بەپلەی یەكەم ئەم ڕاپۆرتە بەو ئاراستەیەیە كە چۆن میدیا دەبێتە فاكتەرێك بۆ كارلێكی خەڵك لەگەڵ ڕووداو و بارودۆخە سیاسییەكەو چۆن ئاراستەی ڕاستی بۆ پیشنیار دەكات، بۆئەوەی خەڵك لەناو پرۆسە دیموكراتیەكە ڕۆڵی هەبێت، بۆیە لێرەوە میدیا یان كاری ڕۆژنامەگەری پرۆفیشیناڵ جیاوازە لەبەكارهێنانی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكانی وەك (فەیس بووك و تویتەر) كە هەموو هاووڵاتیەك دەتوانێت لەهەر ساتێكدا بیەوێت زانیاری لەسەر ماڵپەری خۆی بڵاو بكاتەوە، بۆیە لەم حاڵەتەدا ئەگەر بەهۆی پێشكەوتنی تەكنۆلۆژیاوە، هەموو هاووڵاتیەكی ئاسایی نەك تەنیا پێداویستی ڕۆژنامەنووسێكی كلاسیكی لەبەردەست بێت وەك (كامێرا و ڕیكۆردەر) لەهەمانكاتدا بەهۆی لاپتۆپەكەی بەردەستیەوە پێداویستی دەزگایەكی ڕۆژنامەگەری لەبەردەستدایە و خاوەنی كۆمپیتوتەرەكە وەك خاوەنی دامەزراوەیەكی ڕاگەیاندن خاوەنی بڕیاری بڵاوكردنەوەیە لەسەر هەموو ئاستەكانی (بینراو بیسترا و نووسراو)، بۆیە لەم حاڵەتەدا كە هەموو هاووڵاتیەك بتوانێت كاری ڕۆژنامەنووسێكی كلاسیكی بكات، ئەوا ئەگەر ڕۆژنامەنووسی پرۆفیشناڵ بەرهەمەكەی جیاوازتر نەبێت لەبەرهەمی ئەو هاووڵاتیەی كە تەنیا بۆ خۆشی خۆی زانیاری بڵاو دەكاتەوە، ئەوا لەم حاڵەتەدا هیچ جیاوازییەكیان نابێت، بۆیە لێرەوە گرنگە دوو حاڵەتی گرنگ لەیەكتری جیا بكەینەوە:
1- بەكارهێنانی تەكنۆلۆژیای گەیاندن و بڵاوكردنەوەی بابەت لەلایەن هاووڵاتیانەوە لەسەر تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان، لەگەڵ ئەوەی وەرچەرخانێكی گەورەی لەبواری گەیاندنی زانیاری خوڵقاندووە، بەڵام ئەم كارە جیاوازە لەكاری پرۆفیشناڵی ڕۆژنامەگەری، جیاوازی ئەم كارە لەوەدایە هاووڵاتی تەنیا بۆ گەیاندنی زانیاری یان بیروبۆچوونی خۆی ئەم كارە دەكات.
2- هاوكات لەگەڵ ئەم پێشكەوتنەی لەبواری تەكنۆلۆژیای زانیاری ڕوویداوە، ئەركی ڕۆژنامەنووسی پرۆفیشناڵ قورستر بووە، ئەمەش واتە ڕۆژنامەنووس تەنیا ئەركی ئەوەنییە زانیارییەكان بگەیەنێت، بەڵكو ئەركێكی دیكەشی بۆ زیاد بووە كە بریتییە لەهاندانی هاووڵاتیان بۆئەوەی بەشداری لەپرۆسەی حكومڕانی وڵاتدا بكەن و هاووڵاتیان هۆشیار بن بەوردەكاری ڕووداو و گۆڕانكارییەكان بۆئەوەی بتوانن بڕیار بدەن.

پرۆفیسۆر جان شایفەر بەڕێوەبەری جێبەجێكاری سەنتەری پیۆ (pew) بۆ ڕۆژنامەگەری مەدەنی، لەوتارێكیدا بەناونیشانی (رۆڵی هۆیەكانی ڕاگەیاندن لەبونیادنانی كۆمەڵگە) كە گۆڤاری ئەلكترۆنی (هۆیەكانی ڕاگەیاندن و ئەخلاق) بڵاوی كردۆتەوە، جەخت لەوە دەكاتەوە بۆ بونیادی كۆمەڵگەیەكی تەندروست پێویستمان بەجۆرێكی دیكەی ڕۆژنامەگەری هەیە، ئەویش ڕۆژنامەگەری خەڵكە، واتە ئەم جۆرە ڕۆژنامەگەرییە خەڵك هاندەدات بۆ بەشداریكردن، بۆ دروستكردنی پێوەندی لەگەڵ كۆمەڵگەی لۆكاڵ و هەڵگرتنی بەرپرسیاریەتی بۆ چارەسەركردنی كێشەكان، ئەمەش ڕاشكاوانە لەبری ئەوەی خەڵك لەسەر كورسی وەك بینەر سەیری ڕووداوەكان بكات، ئەم جۆرە ڕۆژنامەگەرییە دەیانهێنێتە ناو ڕووداوەكە و وەك بەشدار خەڵك ڕۆڵی تڵدا دەگێڕێت و بەپرسیاریەتی بۆ چۆنیەتی چارەسەركردنی كێشەكان هەڵدەگرێت، خاتوو جان شیفەر لەماوەی ئەزموونی شەش ساڵی لەپیادەكردنی ئەم جۆرە ڕۆژنامەگەرییە تازەیە، دوو خاڵی گرنگی دەستنیشان كردووە كە بریتین لە:
1- ئەگەر ڕۆژنامەگەری بەشێوازی جیاواز ئەركەكانی جێبەجێ بكات، ئەوا خەڵكیش بەشێوازی جیاواز كارەكانیان بەڕێوە دەبەن،
2- ئەگەر تۆی داهێنان لەژوورەكانی نووسینی ڕۆژنامەگەری بچێنین، ئەوا ئەفكاری داهێنان كۆدەكەینەوە.
بەڵام پرسیاری سەرەكی لێرەدا ئەوەیە چۆن سەنتەری پیۆ(pew) بیری لەوە كردەوە كە پێویستە لەدوای شێوازی كاری ڕۆژنامەگەری (چاوی ئێشكگر، هێرش بەری سەرسەخت، موحافیزەكار)، هەوڵیاندا شێوازێكی دیكە دابهێنن؟ پرۆفیسۆر جان شیفەر لەوەڵامی ئەم پرسیارەدا دەڵێت:(كاتێك ئامۆژگای پیۆ (pew) بڕیاریاندا سەنتەرێك بۆ ڕۆژنامەگەری خەڵك بكەنەوە، ئەم فیكرە هێندەی بایەخدان بووە بەبەشداریكردنی خەڵك بۆ خزمەتی كۆمەڵگە، هێندە بایەخدان نەبووە بەڕۆژنامەگەری، ئەمیندارانی ئامۆژگای پیۆ ترسی ئەوەیان هەبوو دیموكراتی دووچاری كارەسات بێت، واتە هاووڵاتیان لەبەشداربوون لەدەنگدان و، لەكاری خۆبەش و هەروەها لەبەشداری كارا لەژیانی ڕۆژانە و لەهاریكاری یەكسان بۆ چارەسەری كێشەكانی كۆمەڵگە دووربكەونەوە)).
كەواتە ئەو ترسەی ئەمیندارانی ئامۆژگای ناوبراو هەیانبووە، ئەو پرسیارەی لا گەڵاڵە كردوون بەوەی ئایا ڕۆژنامەگەری ئازاد بەشێكە لەو كێشە ترسناكە؟ ئایا ڕۆژنامەنووسان لەمیانەی ڕووماڵی هەواڵ و ڕووداوەكاندا بەو جۆرە مامەڵە لەگەڵ(بینیەر و بیسەر و خوێنەر) دەكەن، وەك بینەری شۆیەكی نامۆ بن، یان هەوڵیانداوە هاووڵاتیان بەشداری كارا لەكۆمەڵگەیەكدا بكەن، كە ئەو كۆمەڵگەیە خۆی حكومی خۆی دەكات؟ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارانە بەرەو ئەوەی بردوون كە تیمی (pew) كار لەسەر ئەو گریمانەیە بكەن، بەوەی ئایا ئەگەر ڕۆژنامەنووسان ئەركەكانیان بەشێوازی جیاواز پیادە بكەن، كاریگەری دەبێت لەسەر شێوازی كاركردنی هاووڵاتیان؟ ئایا دەتوانین هەندێك شێوازی جۆراوجۆر لەژوورەكانی نووسینی ڕۆژنامەگەری تاقیبكەینەوە، بۆئەوەی بزانرێت شێوازی جۆراوجۆری كاركردن چ كاریگەریەكی هەیە. ئایا تاچەند پابەندبوونی ڕۆژنامەنووسان بەپرانسیپە سەرەكیەكانی وردبینی و بابەتی و سەربەخۆیی و دادپەروەری كاریگەری هەیە و لەهەمانكاتدا هاووڵاتیانیش پێویستیان پێیەتی، ئاكامی ئەم تاقیكردنەوانە دەریخستووە، شێوازی پیادەكردنی ڕۆژنامەگەری خەڵك بۆتە ئەو هەوڵەی كە سەرنووسەر و بەڕێوەبەرانی هەواڵ دەیخەنەگەڕ بۆئەوەی ئەركەكانیان بەو شێوەیە پیادە بكەن كە هاوكاری خەڵك بكات بۆئەوەی بەسەر هەستی گۆشەگیری و نەتوانین زاڵبن، ئەو ڕۆژنامەگەرییە ئامانجی ئەوەیە كە خەڵك سەبارەت بەو ڕووداوانەی ڕوودەدات ڕۆشنبیر بكات و بۆئەوەی بتوانن بۆ بەرژەوەندی گشتی بڕیار بدەن و بەشداری لەدیالۆگ و خزمەتگوزاری گشتی بكات، بەشێوەیەكی گشتی پیادەكردنی بەرپرسیاریەتیان لەسیستمی دیموكراتیدا. ئەوانەی لەم شێوازەی ڕۆژنامەگەرییە كار دەكەن پێیانوایە دەكرێت سیستمێكی ڕووماڵی هەواڵ و ڕووداوەكان بەو شێوەیە بونیاد بنرێت، كە خەڵك لەگەڵ خوێندنەوە یان بینینی ڕووماڵەكە بیر بكاتەوە، نەك تەنیا سەیر بكەن یان لەدوورەوە چاودێری ڕووداوەكە بكەن، لەم حاڵەتەدا ئەو ڕۆژنامەنووسانەی بەمجۆرە كارەكانیان دەكەن بڕوایان بەوەیە كە بەرپرسیاریەتی سەرشانیان بەرامبەر بەخەڵك كردویەتیە فەرز لەسەریان بەو شێوەیە ڕەفتار بكەن، هەستكردنیش بەم بەرپرسیاریەتیە ڕۆژنامەنووس لەوە دوور دەخاتەوە ڕۆڵی دەمسپی بۆ خەڵك بگێڕێت، بەپێچەوانەوە ڕۆژنامەنووس لەناوچەیەكی بێلایەن ڕادەوەستێت و هەوڵدەدات هاووڵاتیان بەزانیاری ڕاست پڕچەك بكات و هەندێك شێوازی چارەسەری كێشەكان وەك پێشنیار بخاتە بەردەستی خەڵك، لەم حاڵەتەدا كە ڕۆژنامەگەر ڕۆڵی ئاراستەكردنی خەڵك لەئەستۆ دەگرێت بۆ بەشداریكردن، بەڵام دەستبەرداری چاودێری نابن، بەڵام ویژادانیان ئاسوودەیە كە لەشێوازی هێرشبەری سەرسەخت دوور كەتوونەتەوە. هەر ئەمەش وادەكات لەم شێوازەی كاری ڕۆژنامەگەریدا پێناسەی چەمكی هەواڵ فراوانتر بێت و هەواڵ تەنیا بریتی نەبێت لەكێشە و دووركەوتنەوەی لایەنەكان لەیەكتری، بەڵكو پێناسەی هەواڵ لەم شێوازەدا گواستنەوەی مەعریفەیە بۆ هاووڵاتی، بۆیە چۆن بایەخ بەكێشەكان دەدات بەهەمان شێوە بەیاخیش بەڕیككەوتن دەدات، چۆن بایەخ بەشكست دەدات بەهەمان شێوە بایەخ بەسەركەوتنیش دەدات. هەربۆیە كاریگەری ئەم شێوازە لەسەر ئاستی كۆمەڵگە دەبێتە هۆكاری ئەوەی توانای هاووڵاتیان بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ كێشەكان زیاتر بێت، لەكاتی وەرگرتنی زانیاری لەڕووماڵی هەواڵ و ڕووداوەكان هاووڵاتیان زیاتر بۆ كاركردن و بەشداریكردن هاندەدرێن، هەروەها ئاستی زانیاری هاووڵاتیان لەسەر ڕووداو و كێشە سیاسییەكان زیاتر دەبێت، بۆ ڕۆژنامەگەریش كاریگەری بەوجۆرە دەبێت كە ڕۆژنامەنووس زیاتر لەخەڵك نزیك بێتەوە، ئەم نزیك بوونەوەیە لەئاكامی قووڵبوونەوەی ڕاپۆرتەكانە لەسەر كێشەكانی كۆمەڵگە، كە وادەكات ڕۆژنامەنووس سەرلەنوێ كۆمەڵگەی خۆی بدۆزێتەوە و بەشێكی زۆری بیروبۆچوونە كۆنەكان ڕابماڵێت، ئەمە بێجگە لەوەی چەندین داهێنانی تازە لەژوورەكانی نووسینی ڕۆژنامەگەرییەوە دەست پێدەكەن و بواری جیاجیا زیاتر بایەخیان پێدەدرێت، سەرنووسەرەكانیش خۆیان بەكێشەی تازە خەریك دەكەن و لەپێناویدا خۆیان دەخەنە مەترسیەوە.

سەبارەت بەم لایەنە و بایەخی میدیا بەزانیاری ڕاست، پرسیارمان لەپرۆفیسۆر پیتەر گرۆس ئوستادی ڕۆژنامەوانی و گەیاندن لەزانكۆی تینسی كرد سەبارەت بەڕۆڵی میدیا لەكۆمەڵگەی دیموكراتی لەلێدوانێكی تایبەتدا بەمجۆرە ڕای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی و وتی: (ئەركی ڕاگەیاندن بڵاوكردنەوەی ڕاستی و زانیاریەكانە، لەڕێی ئەو زانیاری و ڕاستیانەشەوە خەڵكی دەتوانن تێڕوانین و بیروبۆچوونەكانی خۆیان گەڵاڵە بكەن، كە لەكۆتاییدا بەقازانجی پرۆسە دیموكراتیەكە دەشكێتەوە. بەپێی تێگەیشتنی ئێمە بۆ چەمكی ڕاگەیاندن، دەبێت ڕاگەیاندن چاودێر بێت بەسەر ئەو كەسانەی حكومڕانی دەكەن، هەر كەسێك بەشێك بێت لەحكومڕانی دەبێت خزمەت بەبەرژەوەندی گشتی بكات، واتە ئەوان ئەركێكی كۆمەڵایەتیان لەسەر شانە بۆئەوەی ئەم كارە بكەن، هەروەها ڕاگەیاندنیش ئەركی لەسەرشانە تاوەكو چاودێری بەڕێوەچوونی كارەكانی حكومەت بكات، ڕاگەیاندن دەبێتە پردێك لەنێوان حكومەت و خەڵكدا بەشێوەیەكی گشتی، هەروەها دەرفەتێك دەڕەخسێنێت بۆ ئەوانەی حكومڕانی دەكەن كە پێوەندی لەگەڵ یەكدا ببەستن و هەروەها پێوەندی لەگەڵ خەڵكدا گرێبدەن. ئەمە مەسەلەیەكی بنەڕەتیە لەدیموكراسیدا، لەبەر ئەوەی لەدیموكراسیدا هەموو كەس مافی ئەوەی هەیە بۆچوونی هەبێت لەبارەی ئەوەی حكومەت چۆن كاروبارەكان بەڕێوەببات.. هەربۆیە گرنگە ڕەخنەی ڕۆژنامەگەری لەپێناوی بەرژەوەندی خەڵك بێت، ئەگەر ڕاگەیاندن لەگۆشەنیگایەكی ئایدۆلۆجی و سیاسییەوە ڕەخنەبگرێت، ئەوا لەڕوانگەی بەرپرسیارێتیە كۆمەڵایەتیەكەیەوە ئەركی خۆی ئەدا ناكات. بۆی هەیە ڕەخنەگرتن كاریگەری سلبی هەبێت لەسەر بەڕێوەچوونی دیموكراسی، ئەمە هەندێ جار و لەكاتێكەوە بۆ كاتێكی دیكە لەوڵاتە دیموكراتیەكاندا ڕوودەدات. ئەمە پرسێكە پێوەندی بەپیشەییكردنی ڕاگەیاندنەوە هەیە، نەك هەر تەنیا بەپیشەییكردن، بەڵكو دەبێت هەموو لایەنەكان، خاوەندارانی دەزگاكانی ڕاگەیاندن، سیاسییەكان و بەرپرسە حكومیەكان لەوە تێگەبن ڕەخنەگرتن لەكۆمەڵگەی دیموكراسیدا و بڵاوكردنەوەی زانیاری و هەواڵەكان دەبێـت ئەوەندەی دەكرێت ئازاد بێت، هەروەها دەبێت بەرپرسیارانە بێت، بەپرسیارێتی ڕاگەیاندنیش تەنیا لەئاست خەڵكدایە، نەك لەئاست حكومەت و سیاسییەكاندا، و نە لەئاست هیچ دامەزراوەیەكدا جگە لەخەڵك. ئەگەر ئەم كارە بكەن، ئەوا دەتوانن خۆیان لەو هەموو سلبیاتە لابدەن كە بەهۆی ڕەخنەگرتنەوە لەڕوانگەی ئایدۆلۆجی و سیاسییەوە دەكەوێتەوە)).

هۆیەكانی ڕاگەیاندن و هاووڵاتی وەك پەیامنێری ڕۆژنامەنووس
تەكنۆلۆژیای گەیاندنی زانیاری شێوازێكی دیكەی كاریگەری تەكنۆلۆژیای لەسەر گەیاندنی زانیارییەكان لەكۆمەڵگە دروست كردووە، هەربۆیە زۆر ئاساییە بەكارهێنانی مۆبایل بۆ گەیاندنی زانیاری لەنێوان خەڵكدا، ناوبنرێت دیموكراتیەتی دەستگیر یان Mobil democracy، ئەم شێوازە كە دەكرێت وەك شۆڕشێك لەگەیاندنی زانیاری هەژمار بكرێت، لەمبارەوە هەردوو پرۆفیسۆری ڕۆژنامەنووس (برتراند سكیری و لاری كیمان) ئاماژەیان بەوە كردووە لەڕۆژی 7ی تەمموزی 2005 شوڕشێكی گەورە لەبواری كاری ڕاگەیاندن ڕوویدا، ئەمە لەگەڵ ئەوەی لەو ڕۆژەدا هەندێك بڕوایان بەو جۆرە نەبوو كە ئەوە شۆڕشێك بووبێت، لەبەر ئەوەی لەم ڕۆژەدا كردەوەیەكی تیرۆریستی لەیەكێك لەتونێڵەكانی شەمەندەفەر لە لەندەن ڕوویدا كە ڕۆژنامەنووسی ئاسایی نەیدەتوانی ڕووماڵی ئەو ڕووداوە بەئاسانی بكات، بەڵام بەهەزاران دیمەنی تۆماركرا و وێنەی فتۆگراف و دەنگی تۆمار كراو گەیشتنە هۆیەكانی ڕاگەیاندن و ئەوانیش زۆر بەخێرایی ئەو دیمانانەیان بڵاو دەكردەوە كە بەرێگەی مۆبایل دەگەیشتە دەستیان، ئەمە ئەگەر بەو لایەنە سەیری بكەین ئایا ئەو پەیامنێرانە كێبوون ئەو هەواڵەیان گواستەوە، بێگومان هاووڵاتیان بوون ڕۆڵی پەیامنێرانیان گێڕاوە، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا پێشتر هاووڵاتی وەك پەیامنێری ڕۆژنامەنووس بوونی هەبووە لەگەڵ دەزگایەك خۆبەخشانە كاربكات، لەوەڵامی ئەمەدا دەكرێت ئاماژە بۆ ئاژانسی ئۆمای نیوز(ohmay news) ی كۆریای باشوور بكەین كە لەساڵی 2000 وەك یەكەم ئەزموون دامەزراوە، ئەم ئاژانسە لەساڵی 2000 كە دەستی بەكارەكانی كردووە تەنیا 700 هاووڵاتی وەك پەیامنێر هاوكاری ئەو ئاژانسەی كردووە، بەڵام كە لەساڵی 2007 ئاهەنگیان بەبۆنەی سەركەوتنی ئەم ئاژانسە گێڕا، (ئۆ یۆن هۆ) سەرۆكی ئاژانسەكە ڕایگەیاند، ئێستا ئاژانسی ئۆمای نیوز تەنیا 60 كارمەندی هەیە، بەڵام 60 هەزار هاووڵاتی پەیامنێری هەیە لە100 دەوڵەت و بەردەوام هەواڵ بۆ ئاژانسی ئۆمای نیوز دەنێرێت، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا هاووڵاتی پەیامنێری ڕۆژنامەنووسی هیچ پابەندبوونێكی هەیە كە لەگەڵ ئاژانسێك ئیش دەكات، ئۆ یون هۆ بەمجۆرە لەسەر ئەخلاقی هاووڵاتی پەیامنێری ڕۆژنامەنووسی قسە دەكات و دەڵێت:
1- ڕۆژنامەنووسی هاووڵاتی بەو گیانە كاردەكات كە هەموو هاووڵاتیان پەیامنێری ڕۆژنامەنووسین و لەو كاتەی هەڵدەستێت بەڕووماڵی هەواڵەكە دەبێت ئەوە بزانیت ئەو هاووڵاتیەكە و ڕۆڵی پەیامنێرێكی ڕۆژنامەنووس دەگێڕێت.
2- هاووڵاتی پەیامنێر زانیاری ناڕاست بڵاو ناكاتەوە، هەواڵەكانی لەسەر مەزندە و بۆچوونی خۆی نانووسێت، بەڵكو چی ببینێت ئەوە دەگوازێتەوە.
3- هاووڵاتی ڕۆژنامەنووس لەڕووماڵی ڕووداو یان هەوڵدان بەزمانی زبر و سووك نانووسێت، بەهیچ شێوەیەك هێرش ناكاتە سەر هیچ كەسایەتیەك.
4- هاووڵاتی پەیامنێر بەشێوازی ڕەوا زانیاری كۆدەكاتەوە و ئەو ئاژانسەی هەواڵەكەی بۆ دەنرێت لەسەرچاوەی هەواڵەكە ئاگاداری دەكاتەوە.
5- هاووڵاتی بۆ پێگە و دەسكەوتی شەخسی خۆی كاری پەیامنێریی ناكات.
6- هاووڵاتی پەیامنێر ئەگەر هەڵەی كرد لەبەر هەر هۆكارێك بێت دەست بەجێ داوای لێبوردن لەخوێنەرانی دەكات و هەڵەكەی ڕاست دەكاتەوە.
ئەم خاڵانەی ئاژانسی ئۆمای نیوز بۆ هاووڵاتی پەیامنێری ڕۆژنامەنووسی دایناون، شتێكی ئەوتۆی لەپاكتی ئەخلاقی ڕۆژنامەگەری پرۆفیشناڵ كەمتر نییە، بەڵام وەك دەشبینن لەماوەی كەمتر لە7ساڵدا ڕێژەی هاووڵاتیانی پەیامنێر وەك كاری خۆبەخش لە700 كەسەوە بەرز بۆتەوە بۆ 60 هەزار كەس لە100 دەوڵەتدا.

سەبارەت بەڕاستگۆیی و وردی لەكاری ڕۆژنامەگەریدا پرسیارمان لەپرۆفیسۆر ڕیچارد جۆن كرد كە ئوستادی مێژووی گەیاندنە لەزانكۆی كۆلۆمبیا بۆ ڕۆژنامەگەری، لەمبارەوە و لەلێدوانێكی تایبەتدا بەمجۆرە بۆ گوڵان ڕای خۆی خستەڕوو وتی: (ڕاگەیاندن دەتوانێت ڕۆڵی هەبێت لەداڕشتنی مشتومڕی گشتیدا، بەرزكردنی ئاستی هۆشیاری لەئاست پرسە گرنگەكان و چاودێریكردنی حكومەت، بزنس و سوپا. ڕاگەیاندنی بەرپرس ئەركی ڕووماڵكردنی بێلایەنانە و بابەتیانەی ڕووداوە گرنگ و ڕۆژانەكانی لەسەر شانە، دۆخەكە بەم شێوەیە بووە لەئەمریكا، نەك هەر لەپێوەندیدا بەڕاگەیاندنی بازرگانیەوە، بەڵكو بەڕاگەیاندنی گشتیەوە، وەك تەلەڤزیۆن و ڕادیۆی گشتی. هەربۆیە ئەو كۆمەڵگەیەی ڕاگەیاندنێكی ئازاد و كراوەی هەبێت كەمتر گەندەڵە بە بەراورد بەو كۆمەڵگەیانەی ئەم جۆرە ڕاگەیاندنەیان نییە، ئەمە لەلایەن لێكۆڵینەوەكانی پەیوەست بەزانستی كۆمەڵایەتیەوە سەلمێنراوە. هەروەها ڕاگەیاندنی ئازاد و كراوە گرنگە بۆ پەرەپێدانی باری ئابووری، بۆ نموونە برسێتی لەو وڵاتانەدا ڕووینەداوە كە ڕاگەیاندنی ئازاد و كراوەیان هەبووە لەڕۆژگاری هاوچەرخدا، لەبەر ئەوەی زانیاریی پێویستیان داوە بۆ پێشگرتن لەڕوودانی كارەسات. لەوڵاتە تازە گەشەكردووەكانیشدا ڕاگەیاندن، ڕۆژنامە تەلەڤزیۆن و و ئەنتەرنێت دەتوانن ڕۆڵیان هەبێت و دەتوانن ببنە مینبەرێك بۆ پەرەپێدانی سەرمایەیەكی كۆمەڵایەتی بۆ ڕێكخراوەكان بۆ برەودان بەكۆمەڵگەی مەدەنی و هەروەها بنەماكانی كۆمەڵگەی مەدەنی، وەك ئازادی و كرانەوە)).

كەواتە ئەوەی پرۆفیسۆر ڕیچادر ئاماژەی پێكرد ڕاستگۆیی و بێلایەنی ڕۆژنامەنووس و ڕۆژنامەگەری فاكتەرێكی گرنگە بۆ بەرەو پێشەوەچوونی كۆمەڵگە، بۆیە هەر لەم چوارچێوەیە پرسیاریشمان لەپرۆفیسۆر ڕۆبین مانسێل ئوستادی میدیای نوێ و ئینتەرنێت لەزانكۆی لەندەن كرد، ئەو لەوەڵامدا بەگوڵانی ڕاگەیاند میدیا ئاراستەی حكومەت دیاری ناكات، بەڵكو زەەمینیەك بۆ دیالۆك دروست دەكات. لەمبارەوە وتی:(ڕاگەیاندن دەتوانێت ئەو ڕۆڵە ببینێت، بەڵام پێموانیە ڕۆڵی ڕاگەیاندن دیاریكردنی ئاڕاستەی حكومڕانیكردن بێت لەكۆمەڵگەدا. بوونی بوارێكی كراوە لەبەردەم ڕاگەیاندن دەبێتەهۆی دروستبوونی گفتوگۆ لەنێوان لایەنە جیاوازەكاندا، جا لەحكومەتدا بن یاخود لەنێوان گروپەكانی كۆمەڵگەی مەدەنیدا. لەهەمانكاتیشدا ڕاگەیاندن ناتواێت كۆنتڕۆڵی سروشتی ئەو گفتوگۆیە بكات. ئەمەش دەوەستێتەسەر بونیادی ڕاگەیاندن، واتە دەكرێت ڕۆڵی ڕاگەیاندن لەخزمەت گفتوگۆی دیموكراتیدا بێت، یاخود بۆی هەیە دابەشبوون بخوڵقێنێت و ڕۆڵێك ببینێت كە سەربكێشێت بۆ سەرهەڵدانی ناكۆكی. لەڕاستیدا مۆدێلێكی میسالی نییە، بەڵام ئەگەر بەشێوەیەك ڕێكخرابێت كە ئامانج لێی كرانەوەی زیاتر و بابەتی بوونی زیاتر و گفتوگۆی زیاتر بێت، ئەوا هەل و مەرجێكی گونجاو بۆ ڕاگەیاندنێكی دیموكراسی دەخوڵقێنێت. بەڵام ئەمەش دەوستێتەسەر وڵاتەكە و مێژووی كۆمەڵگەكە و بونیادی دامەزراوەكان كە چۆن بتوانێت ئەو ئامانجە بەدەست بهێنێت. هەر بۆیە تاوەكو ڕاگەیاندن كراوەتر بێت، ئەوا زیاتر یارمەتیدەر دەبێت لەپەرەپێدانی دامەزراوەگەلێكی دیموكراتیتر و شەفافتر، كەواتە ڕاگەیاندن زەمانەتی هاتنەدی دامەزراوە دیموكراتیەكان ناكات، بەڵام دەكرێت ڕاگەیاندن بەشێوەیەك بونیاد بنرێت كە زیاتر هاندەر و یارمەتیدەر بێت. من دەزانم ئێوە چەندین مۆدێلی جیاوازتان لەبەردەستە، مۆدێلی ئەمریكی، بەریتانی و كەنەدی، بەڵام كێشەكە ئەوەیە چ مۆدێلێك بەمحەلی بكرێت لەسیاقەكەی ئێوەدا)).

كەواتە ئەوەی ئەو پسپۆران ئاماژەیان پێكرد شێوازی هەڵسوڕانی كاری ڕۆژنامەگەرییە بۆ چۆنیەتی هاریكاری هاووڵاتیان بۆ بەشداری و چارەسەركردنی كێشەكان، لەمبارەوە پرۆفیسۆر ئەندیرا لی پریس ئوستادی میدیا و سیسیۆلۆژی لەزانكۆی ڤیرجینیا لەلێدوانێكی تایبەتی بۆ گوڵان بەمجۆرە لەسەر میكانیزمی پێوەندی نێوان میدیا و كۆمەڵگە هەڵوەستەی كردو وتی: (بەڕای من میدیا لەچەندین ڕووەوە زۆر گرنگە بۆ پرۆسەی دیموكراسی، هەڵبەتە ئەمڕۆ میدیا بۆ هاووڵاتیان سەرچاوەیەكە بۆ وەدەستهێنانی زانیاری لەسەر پرۆسەی سیاسی و ئابووری و مەسەلە زانستییەكان و لایەنەكانی سیاسەتی گشتی، بۆیە ئەگەر میدیا ئازاد و دیموكراسی نەبێت، ئەوكات ناتوانێت هەواڵ و زانیاری بۆ هاووڵاتیان دابینبكات و لەئاكامیشدا هاووڵاتیان ناتوانن لەدیموكراسییەتدا بەشداربن. هەربۆیە میدیا زۆر بەهێزە و پێویستە میدیا بەرپرسیاریەتییەكانی بەجددی لەئەستۆبگرێت. بۆیە پێویستە میدیا هەتا پێی دەكرێت باشترین كار جێبەجێ بكات لەڕووی ڕووماڵكردنی ڕووداوەكان بەو ئاستەی كە مایەی بەرز ڕاگرتنی دیموكراسییەت بێت، پێویستە میدیا كات و مەجالی زیاتر تەرخان بكات بۆ مەسەلە ئاڵۆزەكان و گەڕان بەقووڵی، هەروەها پێویستە میدیا لەڕووی داراییەوە «ئیكتیفای زاتی»ی هەبێت، بۆیە بەڕای من پێویستە ڕاگەیاندكارەكان زۆر چالاك بن و ئەوەی لەتوانایاندا هەیە بیخەنەگەڕ و باشترین كار بكەن و لەهەمان كاتیشدا پێویستە سەرنجی جەماوەر ڕاكێشن لەبەرئەوەی میدیا پێویستیی هەیە بەفرۆشتنی بەرهەمەكانی، بۆیە وەدەستهێنانی جەماوەر لەڕێگەی ئەنجامدانی كاری باش و چالاكە)).

لێرەوە گرنگە ئاماژە بەو خاڵە گرنگە بكەین، كە دنیای هاوچەرخ پێویستی بەوەیە كە ڕۆژنامەگەری خۆی وەك ڕۆژنامەگەری خەڵك بناسێنێت و كاری ئەوەبێت هاووڵاتیان هانبدات بۆئەوەی بەشدار بن، نەك تەنیا سەیری ڕووداوەكان بكەن.