تێكەڵاوبوونی مەسەلە ئەمنی و سیاسییەكان دوای كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا
January 4, 2012
راپۆرتەکان
كێشەكان كۆنن و كێشەی سیاسین
سەبارەت بەوەی ئایا ئەم كێشانە تاچەند كێشەی كۆنی نێوان لیستی دەوڵەتی یاسا و لیستی ئەلعراقیەن و بۆچی لەم كاتەدا سەری هەڵدایەوە، پرسیارمان لەخاتوو عیتاب جاسم پەرلەمانتاری لیستی ئەلعراقیە كردو ئەویش بەمجۆرەی ڕای خۆی بۆ گوڵان خستەڕوو وتی:(قەیرانە سیاسییەكان بۆ ئێستا ناگەڕێنەوە، بەڵكو كۆنن و بەر لەپێكهێنانی حكومەت دروستبووە، چونكە ئەو حكومەتەی ئێستا بەپێی ڕێكەوتننامەی هەولێر دروستبووە وەك هەموو لایەك دەزانن ئێمە دەستبەرداری سەرۆكایەتی حكومەت بووین لەپێناو بەرژەوەندی گشتی، دیارە پشتگوێخستن و دەركردن و دەستگیركردن و تاوانباركردنی لیستی عێراقییە گەیشتۆتە لوتكە، هەروەها دەستبەرداری ئەنجوومەنی سیاسەتە ستراتیژییەكانیش بووین و سەركەوتووش نەبووین لەو دەستبەردارییە، هەروەها سەبارەت بە وەزارەتی بەرگری كە تا ئێستاش وەكو خۆی ماوەتەوە بەبێ وەزیر و هەموو دەسەڵاتەكانی وەزارەتی بەرگری و ناوخۆ و ئاسایش بەدەست بەڕێز مالیكین بەسیفەتی ئەوەی سەرۆك وەزیران و سەركردەی گشتی هێزە چەكدارەكانە، ئەوەی لەبەغدا ڕوویدا نیشانەی ئەوەیە كە تیرۆریستەكان ئەو كەلێنە سیاسییەی ئێستا لەئارادایە قۆستیانەوە و بەهەموو شێوەیەك لەبۆسەدا بوون بۆ دۆزینەوەی هەر كەلێنێكی سیاسی بەتایبەتی كە ئێستا هێزەكانی ئەمریكا لەكشانەوەدان، ڕاستە تیرۆریست بێ بەزەیین، بەڵام پێویستە سیاسەتمەداران بەزەییان بەگەلی خۆیانەوە بێت لەڕێگای ئاشتبوونەوە و گفتوگۆ و خۆشەویستی و شەراكەت و پاراستنی بەرژەوەندی نیشتمانی، لەهەمان كاتدا دەبنە مایەی متمانەی زیاتری گەل و پشت ئەستوور دەبن بەسەركردە سیاسییەكانیان، دەبوایە سەركردە سیاسییەكان بیر لەدابینكردنی ئاو و كارەبا و خزمەتگوزاریەكان و یارمەتیدانی بێوەژن و بێ باوك و دابینكردنی كار و بژێوی ژیانی هاووڵاتیان بكەنەوە نەك تەنیا بیر لەكورسی و دەسەڵات بكەنەوە، دەبوایە بەرژەوەندی گەل لەسەرووی هەموو بەرژەوەندییەكانی دیكەوە بێت، ئێمە هەمیشە وتوومانە وا باشترە خۆمان لەقسەی هەڵبەستراو دوور بخەینەوە، چونكە ئەنجامی باشی نابێت، كەچی بەڕێز مالیكی لەلێدوانەكەیدا وتی: من فایلی جۆراوجۆرم لایە كە بۆ سێ ساڵ بەر لەئێستا دەگەڕێتەوە، گەر وایە بۆچی مالیكی و هەر كەسێكی دیكە كە فایلی لایە تایبەت بەگەندەڵی یان پێوەندی بەكاری تیرۆریستییەوە هەبێت بۆچی كاتی خۆی ئاشكرایان نەكردووە، ئایا گەلی عێراق شایستەی ئەوە نییە ڕاستییەكانی بۆ ڕوون بكرێتەوە و خزمەت بكرێت، تا ئێستا باڵاخانەیەك یان پڕۆژەیەكی پەروەردەیی ڕاستەقینە یان كشتوكاڵێكی پێشكەوتوومان نەبینیوە، تائێستا نەمان بینیوە سەركردەیەكی سیاسی دەستی بەسەری منداڵێكی بێ باوك دابهێنێت و دڵی بداتەوە و فرمێسكی بێوەژنێك بسڕێتەوە، لەڕێگای ئێوەوە بەگەلی عێراق دەڵێم بەكورد و شیعە و سوننە و موسڵمان و مەسیحی و یەزیدی و هەموو پێكهاتەكانی ترەوە بۆ شادكردنی دڵی شەهیدەكان و سڕینەوەی فرمێسكی بێ باوك و بێوەژنەكان پێویستە یەك دەست بین بۆ لێدانی تیرۆریست و بكوژەكان و ڕێگا نەدەین بەوكەسانەی ئەجێندای تایبەتییان هەیە كە بەویستی خۆیان یاری بەچارەنووسی ئێمەوە بكەن، بەتایبەتی ئەجێندای تائیفیەت كە بەرەو جەنگی ناوخۆییمان دەبات و تەنیا مردن و وێرانكاری و ماڵوێرانی بۆ عێراقییەكان بەدوای خۆیەوە دەهێنێت)).
هەر سەبارەت بەم پرسە پرسیارمان لە وەلید حلی پەرلەمانتاری لیستی دەوڵەتی قانون كرد كە ئێستا تاریق هاشمی بەتێوەگلان لەكاری تیرۆریستی تۆمەتبار دەكات، سەبارەت بەم لایەنە وەلید حلی لەلێدوانێكی تایبەتدا بۆ گوڵان وتی:(دەمەوێ یەك شت ڕاست بكەمەوە، دەوڵەتی قانون ناڵێ هاشمی تیرۆریستە، بەڵكو دەڵێ پێویستە خۆی ڕادەستی دادگا بكات، ئەگەر تاوانبار نەبێت، دادگا تۆمەتباری ناكات و ئەگەر تاوانبارە ئەوا دادگا بەپێی یاساكان ئیدانەی دەكات، ئێمە دادوەر نین تاكو كەسێك بەتاوانبار و بەتیرۆریست یان بێ تاوان ناوزەد بكەین، سەبارەت بەدیكتاتۆریەت، دیكتاتۆریەت واتە بەتاكڕەوی كردنی دەسەڵات، هەموو وەزیرەكان بەشێوەیەكی تەواو دەسەڵاتی خۆیان بەكاردەهێنن، بۆ نموونە وەزیرانی دارایی و كشتوكاڵ و پەروەردە كە لەعێراقییەن دەسەڵاتی خۆیان پیادە دەكەن بەتەواوی، بەهەمان شێوە وەزیرانی كوتلەكانی دیكەش، لەعێراق هیچ جۆرە دیكتاتۆریەتێك نییە، چونكە هەر وەزارەتێك دەسەڵاتی خۆی هەیە و بارودۆخی عێراقیش بەسەر دەسەڵاتەكاندا دابەش بووە، پەرلەمانی عێراق چەندین بڕیاری دەركردووە بێئەوەی سەرۆكایەتی وەزیران لێی ڕازی بێت، هەروەها چەندین یاسا گەڕێنراوەتەوە بۆ ئەنجوومەنی وەزیران لەلایەن پەرلەمانەوە كە ئەمانە لەوڵاتە دیكتاتۆریەكاندا نییە، لێرە پرسیارێك دێتە ئاراوە ئایا دیكتاتۆر لەكوێیە، ئایا لەهیچ وڵاتێكی دیكتاتۆری بووە جێگری سەرۆك وەزیران، سەرۆك وەزیران بەدیكتاتۆر وەسف بكات، هەموو شتێك سنووری دیاریكراوی خۆی هەیە، ئەم جۆرە لێدوانانە نیشانەی ئەوەیە كە ئەو كەسانە لەدیموكراتیەت ناگەن، وەسفكردنی سەرۆك وەزیران بەدیكتاتۆر خۆی لەخۆیدا نیشانەی دیموكراتیەتە، دواتر با بسەلمێنی كە چەك دژی گەلی عێراق بەكارناهێنێ و بسەلمێنێ كە پیاوانی خۆی خەڵك ناچەوسێننەوە ئینجا باخەڵكانی تر تاوانبار بكات، من بیرمە ڕۆژێكیان ئەندام پەرلەمانێك بەناوی ناصر ئەلجەنابی، كاتێك نوری ئەلمالیكی وتاری دەدا لەخولی پێشووی پەرلەمان هەڵساوە وتی بەڕێز سەرۆك وەزیران ئێوە زیندانییەكان دەچەوسێننەوە و ئەشكەنجەیان دەدەن، مالیكی لەوڵامدا گوتی: تۆ ناصر ئەلجەنابی من فایلی 150 كەسم لەبەر دەستە كە تۆ لەسێدارەت داون، ڕۆژی دواتر جەنابی بەرەو ئوردن ڕایكرد و ڕایگەیاند كە یەكێكە لەسەركردەكانی قاعیدە، گرفتی ئێمە ئەوەیە ئەو كەسانە بڕوایان بەیاسا نییە و دەیانەوێ جێبەجێی بكەن، كێ بووە قاعیدە و تاوانبارانی داڵدە دەدا و مافی ئەوەی پێدان كردەوەی خۆكوژی ئەنجام بدەن لەماوەی 8 ساڵدا، ئایا ئێمە سەرچاوەی ئەم كارانە بووین، پێویستە هەموو كەسێك مێژوو و پێگەی خۆی بزانێت)).
هەر لەچوارچێوەی ئەم تەنگژەیەدا و سەبارەت بەو باسەی كە لیستی دەوڵەتی یاسا باسی بوونی پیلان و كودەتا دەكات دژی حكومەتەكەی، پرسیارمان لەوەلید حلی كردو ئەویش بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە: (ئێمە لەحزبی دەعوە بۆ ماوەی 35 ساڵ بەرەنگاری حزبی بەعس بووینەوە و ئامادەین بەرەنگاری هەر كەسێكیش ببینەوە ئەگەر بیەوێ توندوتیژی دژی گەلی عێراق بەكاربهێنێت، بەڵام باسی كودەتای سەربازی بوونی هەیە كە دەبێ لە1/1/2012 جۆرێك لەكودەتای سەربازی ڕووبدات، بەڵام لەواقیعدا ڕوودانی كودەتای سەربازی لەعێراق زەحمەتە، چونكە بارودۆخی ئێستای عێراق هاوشێوەی سەردەمی حزبی بەعس نییە و زۆریش گۆڕاوە و گەلی عێراقیش وشیارترە)).
سەبارەت بەو قسەیەی وەلید حلی كە داوای ئەوە دەكات هاشمی ڕادەستی دادگا بكرێت و هاشمیش ئێستا لەهەرێمی كوردستانە و بۆ ئەمەش سەرۆك وەزیران جۆرێك لەزمانی هەڕەشە و زبری بەرامبەر بەهەرێمی كوردستان بەكارهێناوە، موحسین سەعدون پەرلەمانتاری لیستی كوردستانی وێڕای ئەوەی جەختی لەسەر ئەوە كردەوە كە هیچ كەسێك ناتوانێت هەڕەشە لەهەرێمی كوردستان بكات، ئاماژەی بەوەكرد هاشمی لەبەغداوە هاتووە بۆ هەرێمی كوردستان ئەگەر پێویست بووە بگیرێت بۆ لەبەغدا نەگیراوە و لەمبارەوە وتی:(هیچ كەسێك ناتوانێت هەڕەشە لەهەرێم بكات، چونكە بەر لەوەی بێت بۆ كوردستان حكومەتی بەغدا دەیتوانی دەستگیری بكات، ئەگەر ئەو دەسەڵاتەی هەبوایە و نازانم بۆچی ئەو كارەی نەكرد و كاتێك لەگەڵ بەڕێز خوزاعی هاتن بۆ لای بەڕێز سەرۆكی كۆمار تاكو سەبارەت بەدەستگیر كردنی پاسەوانەكانی گفتوگۆ بكەن، بۆچی كەس نەیگوت ئەوانە تاوانبارن و تا ئێستاش بێتاوانە تاكو تاوانەكەی ئیسبات نەكرێ و دادگای كوردستان بەشێكە لەدادگای عێراق، بەڵام چەند میكانیزمێك هەیە پێویستە پیادە بكرێت وەك تانە لێدان، و هەرێمی كوردستان بنكەی پۆلیس نییە، بەڵكو هەرێمێكە بەپێی دەستوور هەرێمێكی فیدرالییەو دەتوانێت یاسا پیادە بكات، هەروەها هیچ كەسێك ناتوانێت پەردەپۆشی لەیاسا بكات و كوردستان پەناگەی تاوانباران نییە و هەر كاتێك دادگا فەرمانێك دەربكات، كوردستان جێبەجێی دەكات)).
گەڕانەوە بۆ وتوێژوو جێبەجێكردنی دەستوور
كێشەی لەمجۆرە تەنیا بەگەڕانەوە بۆ وتووێژ و زمانی لێكتیگەیشتن چارەسەر دەكرێت، بەڵام ئەوەی لەم پرسەدا گرنگە ئامادەباشی لایەنەكانە بۆ ئەوەی بتوانن دەست بەپرۆسەی دیالۆگ بكەن و پرۆسە دەستوورییەكە بخەنەوە سەر ڕێچكەی خۆی هەوڵەكان بۆ جێبەجێكردنی دەستوور چڕبكرێنەوە، سەبارەت بەم لایەنە و لەدرێژەی قسەكانیدا بۆ گوڵان پەرلەمانتار عیتاب جاسم دووری لەسەر ئەم پرسە بەمجۆرە ڕای خۆی دەربڕی و وتی:(بەڕاشكاوی دەڵێم ئەگەر دەستپێشخەرییەكەی بەڕێز مسعود بارزانی بەتەواوی جێبەجی بكرایە بارودۆخەكە بەئێستا نەدەگەیشت، ئێمە هەمیشە بەچاوی ڕێزەوە دەڕوانینە هەرێمی كوردستان كە چۆن توانیویەتی بەو شێوەیەی ئێستا بارودۆخی خۆی ڕێك بخاتەوە، لەبەر ئەوەی لەسەردەمێكدا بەقۆناغی سەخت و دژوار و پشتگوێخستن و شەڕ و كوشتار تێپەڕیوە، بەڵام توانی برینەكانی ساڕێژ بكات، نازانم بۆچی حكومەتی ناوەندی لەسەر هەمان ڕێچكە و ڕێبازی هەرێمی كوردستان هەنگاو نانێت كە نموونەیەكە بۆ بونیادنانەوە و گەشەپێدان. بۆ ئێستاش من دیسان دووپاتی دەكەمەوە، مێزی گفتوگۆ تاكە هۆكارە كە لایەنە پێك ناكۆكەكان بتوانن كێشەكانی خۆیان تێیدا بخەنە ڕوو، چونكە ڕەنگە هەر یەكێك لەو دوو لایەنە، پێموایە ئاساییە گەر دوای كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا سەرۆك وەزیران گوێ لەداواكارییەكانی هەموو لایەنەكان بگرێت، ڕاشكاوانە دەڵێم لیستی عێراقییە پشتگوێ و فەرامۆش كراوە، لەوانەیە پێمان بڵێن ئێوە نۆ وەزیر و جێگری سەرۆك كۆمار و سەرۆكی پەرلەمان و جێگری سەرۆكی حكومەتتان هەیە، بەڵام بەو شێوەیە نییە، چونكە ئەنجوومەنی وەزیران پەیڕەوی ناوخۆی نییە بۆیە ساڵح موتڵەگ هیچ دەسەڵاتێكی نییە، هەروەها لەدوا سەردانی خۆیدا بۆ واشنتون وا باشتر بوو یەكێك لەوەزیرەكانی لیستی عێراقییەی لەگەڵدا بێ بۆئەوەی لەنزیكەوە ئاگاداری گفتوگۆكانی بوایە لەگەڵ بەرپرسانی ئەمریكی بەتایبەتی سەرۆك كۆماری ئەمریكا، تەنانەت لەبابەتی هەرێمەكان كە هۆكاری سەرەكی ئەم داوایە بریتی بوو لەپشتگوێخستنی ئەم پارێزگایانە لەلایەن حكومەتی ناوەندییەوە، من داوا لەبەڕێز مالیكی دەكەم كە سەردانی ئەم پارێزگایانە بكات و بزانێت چ پێداویستییەكان هەیە بۆیان دابین بكات، و بیسەلمێنی كە سەرۆك وەزیرانە بۆ هەموو پێكهاتە و تائیفەكان، نەك تەنیا بیر لەهەڕەشە بكاتەوە بۆ ترساندنی ڕۆڵەكانی گەلی عێراق)).
هەر دەربارەی ئەم پرسە موحسین سەعدونیش لەدرێژەی لێدوانەكەیدا بەمجۆرە هەڵویستی لیستی هاوپەیمانی كوردستانی لەسەر كێشەكان خستەڕوو وتی:(ئێمە لەهاوپەیمانی كوردستان پابەندین بەهەموو ئەو ڕێنماییانەی كە سەركردایەتی كوردستان ئاراستەمان دەكات بۆ مامەڵە كردنمان لەگەڵ كوتلە سیاسییەكانی تر، تاكو بۆیان ڕوون بێتەوە گوتاری میانڕەوانە كە هەموو عێراقییەكان بەرژەوەندی خۆیانی تێدا بدۆزنەوە گوتاری كوردە، هەرچەندە قوربانیمان بەزۆر شت داوە لەپێناو ئەو كێشانەی لەعێراق ڕوودەدەن، بەڵام چارەسەری كێشەكانی عێراق بەڕێگای دیالۆگ و وتووێژی نێوان لایەنە سیاسییەكان بەلای ئێمەوە گرنگە).
ئەوەی پەرلەمانتاری لیستی كوردستانی ئاماژەی پێكرد ڕۆڵی كوردی وەك بەشێك لەچارەسەر نەك بەشێك لەكێشەكە خستەڕوو، بەڵام ئایا لیستی دەوڵەتی یاسا ئامادەیە ئەم كێشانە بەزمانی دیالۆگ چارەسەر بكرێن؟ وەلید حلی پەرلەمانتاری دەوڵەتی یاسا بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە: (سەرۆك كۆمار لەدەستووردا دەسەڵاتی زۆری هەیە بۆ فشار خستنە سەر لایەنەكان و پاراستنی دەستوور و یاساكانی عێراق، لەم ڕوانگەیەوە بۆی هەیە چارەسەرێك بۆ ئەم گرفتە بدۆزێتەوە و ئەگەر دەستووری عێراقی بەتەواوی جێبەجێ بكرێت، ئەو كێشەیە چارەسەر دەبێت، بەڵام ئەگەر پێمان بڵێن لەگەڵ كەسانێك دابنیشن كە ئەمن و ئاسایشی وڵاتیان خسۆتە مەترسییەوە بەبیانوی بەرژەوەندی نیشتمانی، پێموایە ئەمە بەرژەوەندی نیشتمانی نییە. تاكەی گەلی عێراق بەدەست تەقینەوە و كوشتن بناڵێنێت لەپێناو ئەم گرووپە یان ئەویتر. هەرێمی كوردستانیش دەتوانێت ڕۆڵی ئاشتەوایی ببینێت بۆ لەیەك نزیك كردنەوەی لایەنە پێك ناكۆكەكان، بەڵام پێویستە یاساش پیادە بكات).
