خەڵك و حكومەت.. بەردەوامی پێوەندی نێوانیان و كارلێكیان لەگەڵ یەكتریدا

خەڵك و حكومەت، ئەو دوو توخمەن كە سیمای سیستمی حكومڕانی دیاری دەكەن، ڕەخنەگرتنی خەڵك بەدەنگی بەرز لەحكومەت و حكومڕانی ئەو ئەتمۆسفیرە گشتیە پیشاندەدات كە پێوەندی نێوان دامەزارەوەكانی دەوڵەت لەلایەك و بازنەی بەرژەوەندییە هەمەجۆر و پێكناكۆكەكان ڕێكدەخات و تاكەكان لەچوارچێوەی ڕای گشتیدا كۆدەكاتەوە و بواریان پێدەدات بەشێوەیەكی ئەقڵانی بیروبۆچوونەكان بگۆڕنەوە بۆ ئەوەی ڕایەكی گشتی یەكگرتوو دروست بێت، كەواتە ڕای گشتی وەك ڕاستیەك لەكۆمەڵگەی دیموكراتی بەرهەمی ئاڵووێری نێوان بۆچوونە جیاوازەكانە كە لەمیانەی دیالۆگی ئەقڵانییەوە بەردەوامی بەپرۆسە دیموكراتیەكەدا، لەم ڕوانگەیەوە پێوەندی نێوان خەڵك و حكومەت، یان بەشداری خەڵك لەپرۆسەی حكومڕانیدان بەرهەمی جیاوازییەكانی نێوان كۆی گشتی خەڵك و دەستەبژێری حكومڕانە، لەم گۆشە نیگایەوە خەڵك بۆ لەلایەك نابێت و حكومەت و حكومڕانی لەلایەكی دیكە، یان بەواتایەكی دیكە خەڵك چاوەڕێی بێت حكومەت فەرمانی بۆ دەربكات و ئەو ملكەچی بێت و بڵێ، بەڵكو خەڵك لەنێو ئەتمۆسفیری گشتی كۆمەڵگەدا ڕایەڵێك بۆ پێوەندی بەردەوامی نێوان خۆی و حكومەت دروست دەكات و پێكەوە بڕیارەكان دەردەكەن و پێكەوە بۆ بڕیارەكە دەڵێن بەڵی، ئەمەش واتە نوێنەرانی خەڵك چ لەپەرلەمان بن یان لەحكومەت، بۆ ئەوە نەكراونەتە نوێنەر بۆ ئەوەی لەبری خەڵك بیر بكەنەوە و لەبری خەڵك قسە بكەن، بەڵكو دەبێت لەگەڵ خەڵك بیربكەنەوە و پێكەوە لەگەڵ خەڵك قسە بكەن، ئەم حاڵەتەش بەردەوام پێویستی بەپێوەندی نێوان خەڵك و حكومەت و دامەزراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و ڕۆشنبیران و ڕۆژنامەنووسان هەیە، بۆ ئەوەی هەموو پێكەوە ئەو بۆچوونەی هەیانە كە بێگومان بۆچوونەكان لەیەكتری جیاوازن، لەتیۆرییەوە بگۆڕێت بۆ پراكتیك و هەموو پێكەوە بەردەوامی بەگەشەسەندنی دیموكراتی نییە، ئەم بەردەوامیە كە لەئاكامی پێوەندی بەردەوامی خەڵك و حكومەت و دامەزراوەكانی دیكەی كۆمەڵگەوە بەرهەم دێت، دەمانگەیەنێتە ئەو ڕاستیەی كە ئاییندەی هەموو كۆمەڵگەیەك پەیوەست دەبێت بەشێوازی ئەو سیاسەتەی كە بەشێوەیەكی كراوە پیادەدەكرێت و بەشی زۆری كۆمەڵگە بەشداری تێدا دەكات، لەوڵاتانی تازە پێگەیشتوو یان ئەو وڵاتانەی لەدەسپێكی پرۆسەی دیموكراتیدان، بەردەوام پرۆسەی پێوەندی بەردەوامی نێوان خەڵك و حكومەت و دامەزراوەكانی دیكەی كۆمەڵگەی مەدەنی لەئاستێكی ناهاوسەنگ و ئاڵۆزدایە، شێوازی پێكگەیاندنی بۆچوونەكان سەرچاوەیەكی ڕاستگۆییان لەخۆیان نەگرتووە، بۆیە لەئاكامی كارلێكی بۆچوونە جیاوازەكان ئەو ڕای گشتیە بەرهەم نایەت كە بتوانێت پێوەندیەكی بەردەوام لەنێوان پێكهاتەكاندا دروست بێت، بەڵكو گۆشەگیری زیاتر دروست دەبێت، زیاتر خەڵك لەحكومەت دوور دەكرێتەوە و لەپرۆسە سیاسییەكە بەشدار نابێت.

دەربارەی ئەم پرسە پرسیارمان لەپرۆفیسۆر ڕۆبەرت برۆبەردیج كرد كە ئوستادی پەرەپێدانە لەزانكۆی نیوكاسل و ماوەی 30 ساڵ لەوڵاتانی تازە پێگەیشتوو لەگەڵ ئاژانسی نەتەوەیەكگرتووەكان و بانكی نێودەوڵەتی كاریكردووە، لەلێدوانێكی تایبەتدا بەمجۆرە ڕای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی و وتی:(پرسیار لەسەر نەوبوونی هاوسەنگی پێوەندی لەنێوان خەڵك و حكومەت، پرسیارێكی گەورەیە، لەڕاستیدا مەسەلەكە بوونی هاوسەنگیە لەنێوان خەڵك و ئەو كەسانەی حكومڕانی دەكەن، چونكە دەبێت خەڵك هەست بكەن كە ڕێز لەبەها و بەرژەوەندیەكانیان گیراوە، لەلایەن ئەو كەسانەی حكومڕانیان دەكەن. ئەگەر ئەو متمانەیە شكێنرا، ئەوا جیابوونەوە لەنێوان حكومڕان و خەڵكدا دروست دەبێت. كەواتە ئەوە كێشەیەكی گەورەیە، كە بریتییە لەپاراستنی ئەو هاوسەنگیە بەمتمانە و بەبەرپرسیارێتیەوە. حكومەت هەیە لەبری خەڵك كاردەكات، هەروەها نموونەی ئەو حكومەتانە هەن كە نوێنەرایەتی خەڵك دەكەن و ئاستێكی بەرزی بەرپرسیارێتیان هەیە. بۆ نموونە ئەگەر سەیری پێوەندی نێوان خەڵك و حكومڕانەكانی كۆریای باكوور بكەین، ئەوا زۆر سەیرە بەلای خەڵكانی ڕۆژئاواوە كە ئەو حكومەتە چۆن دەتوانێت لەخزمەتی خەڵكدا بێت، كاتێك جیاوازییەكی گەورە بەدی دەكرێت لەنێوان خەڵك و حكومڕانەكاندا. بەڵام لەكۆمەڵگەی دیموكراسیدا ئەگەر خەڵك ناڕازی بن، ئەوا دەرفەتی ئەوەیان هەیە حكومەتەكەیان بگۆڕن بۆ حكومەتێك كە پێیانوایە باشتر دەتوانێت بەدەم پێداویستی و داخوازیەكانی كۆمەڵگەوە بچێت. هەربۆیە ئەمە دەوەستێتەسەر خەڵك و پارتی حكومڕان، حكومڕانێكردن بریتییە لەهاوسەنگی نێوان خەڵك و ئەو كەسانەی لەبری ئەوان بە بەرپرسیارێتی هەڵدەستن. حكومڕانی بریتییە لەئەنجامدانی كاروبارەكانی كۆمەڵگە لەپێوەندیدا بەڕێزگرتن لەئیرادەی خەڵكەوە. كەواتە ئەوە هاوسەنگیەكی هەستیارە. زۆربەی جار ڕەنگە لەدیموكراسیدا پارتێكی زۆر بەهێزت هەبێت و پارتێكی لاوازیش لەموعارەزەدا بێت، كەواتە لێپرسینەوە و لێپێچینەوە نییە، لەبەر ئەوە زۆرێك لەخەڵك هەست دەكەن نوێنەرایەتی بەرژەوەندیەكانیان ناكرێت لەلایەن پارتە لاوازەكەوە، هەروەها هەست ناكەن خزمەت بە بەرژەوەندیەكانیان دەكرێت لەلایەن پارتە بەهێزەكەوە، پارتی زۆرینە. كەواتە ئەو كەسانەی لەدەسەڵاتدان، بەو جۆرەی پێیان باشە ڕەفتار دەكەن بێ ئەوەی دووچاری لێپرسینەوە ببنەوە، تاوەكو هەڵبژاردنی نوێ ئەنجام دەدرێت، كەواتە ئەو بەرنامە و سیاسەتە جێبەجێ دەكەن كە پێیانوایە كێشەی كۆمەڵگە چارەسەر دەكات. بەڵام مەرج نییە نوێنەرایەتی زۆرینەی خەڵك بكەن، بۆ نموونە لەڕابردوودا حكومەتێك لەبەریتانیا حكومڕان بوو كە كەمتر لەسەدا 40ی دەنگەكانی بەدەستهێنابوو، بەڵام بوونە پارتی حكومڕان و هەستیان كرد دەتوانن حكومڕانی بكەن بێ ئەوەی پشتیوانی زۆرینەی ئەو كەسانەیان هەبێت كە حكومڕانیان دەكردن. كەواتە هەندێ جار لەدیموكراسیدا ناوهەسانگی هەیە لەنێوان خەڵك و ئەو كەسانەی حكومڕانی دەكرێن، كە ئەو هاوسەنگی هێزەش ناگۆڕێت، تاوەكو هەڵبژاردنی نوێ ئەنجام نەدرێت)).

سەبارەت بەهۆشیاری خەڵك بۆ لێپرسینەوە لەحكومەت و چۆنییەتی كارلێكردنی لەگەڵ حكومەت بۆ ئەوەی بتوانێت حكومەت وەڵامدانەوەی بۆ خواستەكانیان هەبێت، پرۆفیسۆر پیتەر برۆبەردیج لەدرێژەی لێدوانەكەیدا بۆ گوڵان وتی:(دەبێت خەڵكی زانیاری باشیان هەبێت، بزانن پرۆسەی دیموكراسی مانای چییە؟ لەبەر ئەوە دەبێت خەڵكی هۆشیاربكرێنەوە بەوەی كە چ دەسەڵاتێكیان هەیە و دەتوانن چ هەڵبژاردنێك بكەن و چۆن ئەو هەڵبژاردنانە كاریگەری دەبێت لەسەر ژیانیان. لەبەر ئەوە نازانن چۆن دەنگ بدەن و دەنگ بەكێ بدەن، لەبەر ئەوەی هاوسەنگی متمانە و پێدانی زانیاری بەدی نەهێنراوە. لەوڵاتە تازەگەشەكردووەكان هاوسەنگی نییە لەنێوان نوخبەی دەوڵەمەند و ئەو كەسانەی پەروەردەیەكی باشكراون و دەتوانن دامەزراوەكان بەڕێوەببەن و ئەو كەسانەی دەرفەتی پەروەردەی باشیان بۆ دروست نەبووە و متمانەیان بەو كەسانە نییە كە حكومڕانیان دەكەن. بەو پێیە ئەمە كات و كۆششێكی زۆری دەوێت بۆ ئەوەی خەڵك فێری ئەوە بكەیت كە پرۆسەی دیموكراسی، نەك تەنیا لەبەرژەوەندی خۆیان، بەڵكو لەبەرژەوەندی تێكڕای كۆمەڵگەكەیان بەكار بهێنن. كەواتە سوودی نییە بوترێت سیستمی دیموكراسی ئەمریكی پیادە دەكەین، ئەگەر خەڵكی ڕانەهێنرابن لەسەر بەكارهێنانی ئەو سیستمە، یان زانیاریان نەبێت لەبارەی بەكارهێنانییەوە، یاخود ڕەنگە ئەو سیستمە بۆ ئەوان هەر سەركەوتوو نەبێت. هەروەها دەبێت خەڵكی ئەوەیان بۆ یەكلابێتەوە كە كام سیستمە سوودیان پێدەگەیەنێت و كام سیستمە كارا نییە، مەسەلەی ئابووری پەیوەستە بەئاییندەی تاك و خێزانەكەیەوە، كەواتە بەبێ دووبارە هاوسەنگ كردنەوەی هێزە ئابوورییەكان و دابەشكردنی یەكسانی داهات لەكۆمەڵگەدا، ئەوا هەمیشە ناوهاوسەنگی دروست دەبێت لەنێوان تاكەكاندا، ئەم مەسەلەیەش دەبێت بەسەروەریی یاسا ڕێكبخرێت، بێگومان سەروەری یاسا لەبەر چەند هۆكارێك گرنگە، یەكەمیان مامەڵەی یەكسان لەگەڵ هەژار و دەوڵەمەند و...تاد، واتە یەكسانی لەبەردەم یاسادا. دووەمیان دەبێت بەو شێوەیە لەیاسا بڕوانرێت كە چارەسەری كێشە و گرفتەكان دەكات، كاتێك ناكۆكیەكان سەرهەڵدەدەن. دواتر دەبێت بزانین مەبەستمان لەیاسا چییە. ئایا مەبەستمان لەدەستوورێكی نووسراوە كە بەڕوونی مافەكانی دیاری دەكات، مافەكان لەئاست دەوڵەت و...تاد. ڕەنگە بتەوێت بیر لەشەریعەت بكەیتەوە، كە یاسایەكی جیاوازە و بنەماكانی ڕەفتاری باش و سزادانی ڕەفتارە خراپەكانی لەخۆگرتووە. كەواتە ئەمە دەوەستێتەسەر سیستمە یاساییەكە، هەروەها سیستمێكی یاسایی نییە كە بۆ هەموو كۆمەڵگەكان بگونجێت. بۆ نموونە ڕەنگە سیستمی دەستوری ئەمریكا بۆ وڵاتێكی تازەگەشەكردو لەئەفریقیا یان ئاسیا نەگونجێت. دەبێت ئەو سیستمە یاساییە بگریتەبەر كە خەڵكی پێی ئاشنان و متمانەی پێدەكەن. لەپێوەندیدا بەبازاڕی ئازادەوە یاسا تاكە كەسەكان تێدەپەڕێنێت، لەبەر ئەوە دەبێت یاساكانی بازاڕی ئازاد بەیەكسانی جێبەجێ بكرێت، كەواتە تەحەددیە ڕاستەقینەكە بریتییە لەتەفاعولی ئەو سیستمە یاساییەی لەكۆمەڵگەیەكی تازەگەشەكردودا هەیە، لەپێوەندیدا بەبازرگانیكردنەوە، ئاڵوگۆڕی كەلتوری و...تاد. لەم ڕوانگەیەوە ئەو مەسەلانە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی و لەڕێی ڕێككەوتن و پرۆتۆكۆڵ و پەیماننامەوە دیاری دەكرێن. بۆ نموونە تۆ ناتوانیت پێشبینی ئەوە بكەیت كە وڵاتێكی وەك ئەندەنوسیا بتوانێت بەیەكسانی بازرگانی لەگەڵ ئەوروپادا بكات، ئەگەر ئەو یاسایانە درێژنەكەنەوە بۆ ئاستی مەحەلی. كەواتە ئەمە پێویستی بەپرۆسەیەكی فێربونە پێش ئەوەی بازاڕی ئازاد سەركەوتوو بێت)).


رایەڵی دروستكردنی پێوەندی لەنێوان توخمەكانی حكومڕانیدا

ئەگەر وەك پرۆفیسۆر ئیداواردۆ میسۆنی دەڵێت حكومەت كارەكانی حكومڕانی تەواو دەكات، ئەوە مانای ئەوەیە ئەو توخمانەی بەشداری حكومڕانی دەكەن هەموو ئەو لایەنانە دەگرێت كە لەئەتمۆسفیری كۆمەڵگەدا پێكەوە كارلێك دەكەن و سیستمی حكومڕانی میكانیزمی ئەو ڕایەڵی پێوەندیانە ڕێكدەخات، سەبارەت بەم لایەنە پرسیارمان لەپرۆفیسۆر سیری گلۆپن بەڕێوەبەری توێژینەوەكانی ئامۆژگای مایكلسن بۆ پەرەپێدان و دادپەروەری لە نەرویژ كرد سەبارەت بەمیكانیزمی ڕێكخستنی ئەم پێوەندییە، پرۆفیسۆر گۆلپن بەمجۆرە بۆ گوڵان هاتە ئاخاوتن: (تەحەددیەكە بریتییە لەخوڵقاندنی سیستمێك كە، ئەوانەی لەحكومەتدان بەو شێوەیە حكومڕانێتی بكەن كە لەبەرژەوەندی تەواوی كۆمەڵگەدا بێت، نەك بەرژەوەندی نوخبەیەكی بچووك، چەند فاكتەرێك هەن كە بەهۆیانەوە بتوانرێت كار بكرێت بۆ بونیادنانی پێوەندی نێوان خەڵك و ئەوكەسانەی حكومڕانیان دەكەن، كە ئەو پێوەندیەش لەسەر ئەساسی بەرژەوەندی هاوبەش و متمانە بێت. لەوانە:
- ئاستی نایەكسانی كۆمەڵایەتی زۆر گرنگە. ئەگەر نوخبەی حكومڕان لەهەمان كاتدا نوخبەیەكی كۆمەڵایەتی و ئابووریش بن (ئەویش یان بەهۆی ئەوەی خۆیان سەر بەو نوخبەیەن، یاخود لەبەر ئەوەی بەهۆی پێگەكانیانەوە سەروەت و سامان و پایەی كۆمەڵایەتیان پێدەدات)، ئەوا هێنانەدی ئەم ئامانجە زۆر زەحمەتە. بەڵام ئەگەر پێگە سیاسییەكان بەچەشنی هەر پیشەیەكی دیكە بن خراپ بەكاریان نەهێنابێت، ئەوا ئاسانتر دەتوانرێت پێوەندی پڕ لەمتمانە دروست بكرێت. هەروەها هۆكار و پاڵنەرێكی كەم دەمێنێتەوە تاوەكو سیاسییەكان هەوڵی گرتنەبەری هەموو ئامرازێك بدەن بۆ مانەوە لەپێگەكانی خۆیاندا. نابێت ئەم مەسەلانەی پەیوەستن بەئابووری سیاسییەوە بەكەم وەربگیرێن.
- خوڵقاندنی دەرفەتی بەشداری كردنی جددی بۆ هەموو ئەو كەسانەی خواستی بەشداریكردنیان هەیە، لەگەڵ بەدەمەوەهاتنی حكومەت، زۆر گرنگە. ئەمەش پێویستی بەكرانەوە هەیە لەپێوەندیدا بەزانیاریەوە (لەنێویاندا ڕۆژنامەگەری ئازاد)، ڕەخساندنی زانیاری لەقۆناغە سەرەتاییەكانی پرۆسەكانی بڕیارسازیداو هەڵگرتنی هەنگاوی چالاك تاوەكو دەرفەت بۆ گروپە جیاوازەكان دروست بكەن و بەشداری بكەن، لەنێویاندا گرووپە لاواز و پەراوێزكراوەكان. دەكرێت بەشداری كردن تەنیا لەهەڵبژاردندا كورت نەكرێتەوە، لەنێویاندا گوێگرتن لەبیروبۆچونەكان لەپێوەندیدا بەیاسا دەركردنەوە و پرۆسەی بەشداری كردن لەدانانی بودجەدا (كە پۆرتۆ ئەلێگری لەبەرازیل بەناوبانگترین نموونەیە).
-هەروەها لەئارادابوونی میكانیزمەكانی لێپرسینەوە گرنگە. دووبارە، شەفافیەت و ڕۆژنامەگەری ئازاد گرنگە، بەڵام ئەگەری ڕاستەقینە هەبێت بۆ گۆڕینی ئەو نوێنەرانەی گەندەڵن یان ئەدایەكی باشیان نییە.
- بەهەمان شێوە دیموكراسی ناوخۆ بۆی هەیە هاوكار بێت لەوەی خەڵك هەست بكەن نزیكن لەحكومەتەوە، ئەگەرچی ڕەنگە كەمینەكان لەسەر ئاستی مەحەلی لەمەترسیەكی زیاتردا بن.

ئەم خاڵەنانە پێمان دەڵێن، ئەگەر بەسادەیی بدوێین، ئەوا «حكومەتی خەڵك» وەك ئەوەی لەدەوڵەتە سۆشالیستیە تەقلیدیەكاندا لێی دەڕوانرا بەو شێوەیە خۆیان پێناسە دەكەن كە زیاتر «حكومەتێكن لەپێناوی خەڵكدا» (كە كەمتر تەركیز لەسەر ئەوە دەكرا كێ بڕیار دەدات، هێندەی ئەوەی بایەخ بەوە دەدرا ئایا ئەوەی بڕیاری لێدراوە بەپێودانگی ئایدۆلۆجی سۆشیالیستی» ڕاستە»، كە جەخت لەسەر خۆشگوزەرانی بۆ هەمووان دەكاتەوە، لەم چوارچێوەیەدا ئەمانی كۆمەڵایەتی زۆر گرنگترە لەئازادی). لەسیستمە دیموكراتیەكاندا ئایدیا جەوهەرییەكە بریتییە لە»حكومەت لەلایەن خەڵكەوە»-(كە تەركیز لەسەر ئەوە دەكرێت كێ بڕیار دەدات. ئەمەش لەسەر ئەو باوەڕە بونیادنراوە كە ئەگەر خەڵك بڕیار بدەن، ئەوا ئەمە لەبەرژەوەندی هەموواندایە- ئازادی بەشداری كردن لەبڕیارە سیاسیەكاندا بەشتێكی سەرەكی دادەنرێت بۆ ئەمانی كۆمەڵایەتی). بەدڵنیاییەوە هەردوو سیستمەكە لەچەندین وڵاتدا لەبواری عەمەلیدا كێشەیان هەبووە و بەپێی تیۆرەكە بەڕێوەنەچوونە)).

ئەو خاڵانەی كە پرۆفیسۆر گلۆپن سەبارەت بەڕایەڵی پێوەندنی نێوان توخمەكانی حكومڕانی باسی لێوەكردن، گرنگن، بەڵام لەوڵاتانی تازەپێگەیشتوو زۆرجار لەبری ئەوەی هەنگاو هەڵگرتن بەرەو پێشەوە بێتەدی، دەبینین دیاردەی گەندەڵی و نەبوونی سەروەریی یاسا بەرهەم دەهێنن، بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پرسەش خاتوو گلۆپن لەدرێژەی قسەكانیدا بۆ گوڵان وتی: (من هاوڕام لەگەڵ سەرنجدانەكەی ئێوە كە ژمارەیەك لەپرۆسەكانی بونیادی دیموكراتی، جۆرە سیستمێكیان بەرهەم هێناوە كە ئەدایەكی ئابووری و كۆمەڵایەتی خراپیان هەبووە. وەك ئەنجامی هۆشیاری ڕوو لەزیاد بەوەی مەرج نییە خۆی لەخۆیدا دیموكراسی حكومڕانی باش بەرهەم بهێنێت. هەروەها بەم شێوەیە بێئومێدبوونێكی ڕوو لەزیاد دەبینین بەدیموكراسی. توێژەران و ئەو كەسانەی كار لەبواری بەرەوپێشچووندا دەكەن پرسیار لەوە دەكەن ئایا دەرفەتەكانی دامەزراندنی دیموكراسیەكی سەركەوتوو باشترە ئەگەر دامەزراوە بەهێزەكانی حكومڕانی/ حكومڕانی باش بكەوێتە پێش بەدیموكراتیكردنەوە (هەروەها هەندێ كەس مشتومڕی ئەوە دەكەن، كە هێنانەدی حكومڕانی باش لەسیاقی بەدیموكراتیكردندا كارێكی قورسترە).

لەپێوەندیدا بەوەی بۆچی ڕژێمە دیموكراتیەكان ناتوانن حكومڕانی باش بەرهەم بهێنن؟ ئەوا دەكرێت چەند هۆكارێك هەبێت، وەك:
-پێموایە- هەروەك پێشتر باسم كرد بەشێوەیەكی گشتی ئاستی بەرزی نایەكسانی كۆمەڵایەتی و ئابووری هێنانەدی حكومڕانێتی باش دەكاتە كارێكی زەحمەت. بەزۆری ئەو كەسانەی حكومڕانی دەكەن سەر بەنوخبەكەن- یاخود پێگەكانیان بۆ بوون بەنوخبە بەكاردەهێنن-هەروەها تاوەكو كۆمەڵگە نایەكسانتر بێت، ئەوا خاڵی هاوبەشیان لەگەڵ خەڵكە ئاساییەكەدا كەمتر دەبێتەوە. بەرژەوەندیەكانیان هەمان بەرژەوەندی ئەو كەسانە نییە كە حكومڕانی دەكەن—ئەوان نەخۆشخانەی گشتی بەكار ناهێنن و مناڵەكانیان ڕەوانەی قوتابخانە حكومیەكان ناكەن، كەواتە بەرژەوەندیەكی تایبەتیان نابێت بەزۆرێك لەو دامەزراوانەی بونیادیان دەنێن و درێژەیان پێدەدەن. یاخود بەرژەوەندی دیكەیان هەیە تێیاندا-بۆ نموونە ڕەنگە نوخبەی سیاسی بەو شێوەیە لەدەزگاكانی پۆلیس/ سوپا و دادەروەری بڕوانن كە دامەزراوەگەلێكن بۆ پاراستنیان لەنائارامی و پشێوی ناوخۆیی، نەك دامەزراوەگەلێك بۆ دابینكردن خزمەت بۆ خەڵك. لەو كۆمەڵگەیەی نایەكسانییەكی كەمتری تێدایە، كاتێك سیاسییەكان لەبەرژەوەندی خۆیان كار دەكەن، ئەوا بەهەمان ڕاددە حكومڕانی باش لاواز ناكەن لەڕوانینی باقی كۆمەڵگەوە.

- هۆكارێكی دیكە كە ڕەنگە ڕێگر بێت لەحكومڕانی باش بریتییە لەدامەزراوە لاوازەكانی لێپرسینەوە، واتە حكومڕانی بەشێوەیەكی كارا دووچاری لێپرسینەوە نابێتەوە. ئەنجامدانی هەڵبژاردن لەهەر 4 بۆ 5 ساڵ جارێكدا بەس نییە بۆ بەدیهێنانی لێپرسینەوە. قۆناغە ئینتیقالیەكان دەرفەتگەلێكی مەزن دەهێننەئاراوە بۆ ئەو كەسانەی لەپێگەیەكی بەهێزدان-لەڕووی سیاسی و ئابووریەوە-تاوەكو دۆخەكە ئیستیغلال بكەن و پێگەی خۆیان پتەو بكەن، بۆ نموونە سەرچاوە سیاسییەكان بگۆڕن بۆ سەرمایەی ئابووری. هەروەها لەدۆخێكدا كە نایەكسانییەكی مەزن هەیە، ئەوا ئابووری بازاڕی ڕێكنەخراو دەرفەتی زیاتر بۆ دەوڵەمەندبوون و گەورەبوونی نایەكسانی دەڕەخسێنێت. زۆرجار «دەوڵەمەندە نوێیەكان» زۆر بەباشی لەڕووی سیاسییەوە پێكەوە گرێدراون، هەروەها دەتوانن پشت بەپێوەندیە سیاسییەكانیان ببەستن و هەروەها بۆ ڕێگرتن لەدەرچوواندنی یاسای دژە پاوانكردن. بۆ ڕێگرتن لەڕوودانی ئەمە، پێموایە گرنگە لیبراڵیزەكردنێكی خێرای ئابووری ڕوونەدات، هەروەها بەربەستی بەهێز دابنرێت لەبەردەم ئەو جۆرە لیبراڵیزەكردنەی «كە بۆ نموونە تێیدا، هەمو ئیمتیازاتێك دەدرێت بەو كەسانەی لەڕووی سیاسییەوە وەلائیان هەیە (كە دواتر دەبێتەهۆی لاوازكردنی پرسی لێپرسینەوە)، ئەمە وایكردووە زۆربەی تێگەیشتنەكان لەبارەی دیموكراسیەوە گریمانەی بوونی گفتوگۆ دەكەن لەنێوان خەڵك و ئەو كەسانەی بۆ دەسەڵات هەڵبژێردراون، بەڵام ئەمە مەكانەتێكی مەركەزی هەیە لەدیموكراسیەتی تەشاوریدا (كە یورگن هابرماز پێشەنگی دەكات)، كە گفتوگۆ و مشتومڕی گشتی و بڕیاردان دوای گفتوگۆیەكی تێروتەسەل بەجەوهەری دیموكراسی و بەڕێگای گەیشتن بەباشترین بڕیارەكان دادەنرێن. زۆرێك لەحكومەتەكان ئەو دامەزراوانەیان بونیادناوە كە هانی گفتوگۆی پەیوەست بەسیاسەت و یاساكان دەدەن (پرۆسەكانی ڕاوێژكاری، گوێگرتنی گشتی)، لەنێویاندا گفتوگۆی سەر هێڵی ئەنتەرنێت، هەروەها هەندێ كەس میكانیزمی بەدواداچوونی جێبەجێكردنیان داهێناوە. هێشتا دەكرێت باشتر ئەمە بەكاربهێنرێت و كاری زیاتر بكرێت. بەتایبەتی لەپێوەندیدا بەپەرەپێدانی تواناوە لەنێو بەشە پەراوێزكراوەكانی كۆمەڵگەدا بۆ ئەوەی بتوانن جددیتر و یەكسانتر بەشداری بكەن، هەروەها لەپێوەندیدا بەپەرەپێدانی میكانیزمی باشترەوە بۆ لەبەرچاوگرتنی ڕای گشتی، لەنێویاندا كۆبوونەوەی نێوان بەرپرسە هەڵبژێدراوەكان و بەشە جیاوازەكانی خەڵك لەبارەی پرسە سیاسییە زەحمەت و گرنگەكانەوە)).

بەڵام لایەنێكی گرنگ كە بۆ كۆمەڵگەی دیموكراتی تا دوا ڕاددە گرنگە، بوونی سەروەریی یاسایە لەكۆمەڵگە، كە بەشێوەیەكی یاسایی كارەكانی كۆمەڵگە ڕێكدەخات، سەبارەت بەم لایەنەش خاتوو سیری گلۆپن، بەمجۆرە لەسەر ئەم پرسە ڕای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی و وتی: (سەروەری یاسا زۆر گرنگە بۆ بونیادنانی دیموكراسی. زۆر گرنگە ئازادیە شەخسیەكان دابین بكرێن (لەڕژێمە دیموكراتی و نا دیموكراتیەكانیشدا) و خودی پرۆسە دیموكراتیەكە لەڕێی پاراستنی مافە مەدەنی و سیاسییەكان و ڕێساكانی پرۆسە سیاسییەكەوە بپارێزرێن. بێ بوونی سەروەری یاسا حكومڕانی باش مومكین نییە. بەڵام هێشتا، سەروەری یاسا-تەنانەت ئەگەر جێبەجێش بكرێت- بەس نییە بۆ پاراستنی دیموكراسی. گرنگە كە تەنیا ئەحكامە باشەكانی دەستور لەبەرچاو نەگیرێن، بەڵكو لەوە بڕوانرێت چۆن سیستمە دیموكراتیەكە پێكهاتووە- دابەشبوونی دەسەڵاتەكان، بەتایبەتی دەسەڵاتی جێبەجێكردن. كەواتە لەكاتێكدا سیستمی دیموكراتی ناتوانێت بێ بوونی یاسا بەڕێوەبچێت، بەڵام ئەمە بەتەنیا بەس نییە، گرنگە كە دوورتر لەبەربەستەكە بڕوانین)).