كەواتە ئەوەی پۆلاك باسی دەكات قۆناخی دوای كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكایە، لەبەر ئەوەی وەك ئێمەش بینیمان مەراسیمی كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لەعێراق كۆتایی پێهات، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا، نە دەتوانرێت كات بگەڕێتەوە بۆ دواوە و هەڵەكانی ڕابردوو ڕاست بكرێتەوە، نە دەشتوانرێت ڕابردووش گۆڕانكاری بەسەردا بێت، نە دەتوانرێت ئێستایەكی جیاواز لەو واقیعەی ئێستا بوونی هەیە دروستی بكەین، هەربۆیە هەنگاوی گرنگ لەو خاڵەوە دەست پێدەكات ئایا چۆن هەنگاو بۆ ئاییندە هەڵدەگیرێت و دەتوانرێت بۆ ئاییندە چی بكرێت، ئەمە لەكاتێكدا مامەڵە لەگەڵ دەوڵەتێكی لاواز و هەڵوەشاوە دەكرێت كە هەتا ئێستا سەركردە سیاسییەكانی نەیانتوانیوە بەشێوەیەك نەرمی لەگەڵ یەكتری بنوێنن كە نەهێڵن عێراق بكەوێتە ناو شەڕێكی ناوخۆییەوە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە لەماوەی هەردوو ساڵی 2010 و 2011 كە هێزەكانی ئەمریكا لەعێراقدا بوونیان هەبووە، بەڵام سەركردە سیاسییەكانی عێراق نەیانتوانیوە كێشەكانی خۆیان چارەسەر بكەن، یان لانی كەم ئەو ڕێككەوتنە جێبەجێ بكەن كە بەدەستپێشخەری بەڕێز مسعود بارزانی لەهەولێر هەموو لایەنە سیاسییەكان بۆ پێكهێنانی حكومەت لەسەری ڕێككەوتن، لەمەش خراپتر ئەوەیە كە ئەم ئاراستەیەی ئێستای عێراق بەرەو ڕووی دەڕوات، كە هەنگاو هەڵگرتنە بۆ پێشێلكردنی دەستوور گەڕان بۆ دوای چارەسەری كێشەكان لەدەرەوەی دەستووری عێراق، بوونە هۆكاری ئەوەی كە عێراق لەبری ئەوەی هەنگاو بۆ دیموكراتی و فیدراڵی هەڵبگرێت، هەنگاو بۆ سەنترالیزم و لێكترازان هەڵدەگرێت، كە ئەمەش ئاكامێكی باشی نابێت.

واقیعی سیاسیی ئێستای عێراق چیمان پیشاندەدا
لەوانەیە ئێمە وەك هاووڵاتیانی هەرێمی كوردستان تەنیا كێشەكانی نێوان هەولێر و بەغدا بەكێشەی سەرەكی بزانین، بەڵام لەزۆر حاڵەتدا، دروستكردنی كێشە لەگەڵ هەرێمی كوردستان، وەك هەناردەی كێشە ناوخۆییەكانی حكومەتی عێراقە بۆ دەرەوەی خۆی و بۆ ئەوەیە بەبوونی كێشە لەگەڵ هەرێمی كورستاندا كێشەكانی دیكە داپۆشێت، یان هەستی ناسیۆنالیستی عەرەبی عێراق بجووڵێنێت و لەبەر بوونی كێشە لەگەڵ هەرێمی كوردستان كێشەكانی دیكە بخەنە لاوە، بەڵام وێڕای ئەمانەش لەساڵی 2003وە ئاراستەی كێشەكان بەوجۆرە بوون كە كێشەكانی هەرێمی كوردستان و بەغدا وەك دۆسیەێكی جیا سەیر بكرێت و كێشەكانی بەشەكانی دیكەی عێراق بەجیا سەیر بكرێن، بەڵام دوای نزیكەی 8 ساڵ ئەو ڕاستیە دەركەوت، ئەگەر عێراق نەبێتە دەوڵەتێكی فیدرالی و دیموكراتی، ئەوا نە كێشەكانی نێوان هەرێم و بەغدا چارەسەر دەبن، نە كێشەكانی نێوان حكومەتی بەغدا و پارێزگاكانی عێراق چارەسەر دەبن، هەربۆیە لەم چوارچێوەیەدا ڕێككەوتنی هەولێر كە بەرهەمی دەستپێشخەرییەكەی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بوو بۆ پێكهێنانی حكومەت و یەكلاییكردنەوەی كێشەی هەرسێ سەرۆكایەتی(پەرلەمان و سەرۆك كۆمار و سەرۆك وەزیران)، چوارچێوەیەكە بۆ چارەسەری تەواوی كێشەكانی عێراق و بنەمایەكە بۆ بونیادی حكومەتێكی هاوبەشی نیشتمانی كە پێكهاتە جیاوازەكانی عێراق لەحكومەتدا هاوبەش بن، نەك تەنیا بەشدار بن، بۆ ئەوە بوو هەموو پێكهاتەكان و هێزە سیاسییەكان بە هاوبەشی دەستووری عێراق جێبەجێ بكەن، كە مەرج و چارەسەری بۆ هەموو كێشەكان تێدا دیاری كراوە، بەڵام بەداخەوە دوای تێپەڕبوونی نزیكەی دووساڵ بەسەر هەڵبژاردنەكانی مارتی 2010 و تێپەڕبوونی ساڵێك بەسەر پێكهێنانی حكومەتی عێراقدا، هێشتا نە حكومەتەكە بەتەواوەتی هەموو پۆستەكانی پڕكراونەتەوە، نە توانراوە ئەنجوومەنی سیاسەتە باڵاكان دابمەزرێت كە بەشێكی گرنگی ڕێككەوتنی هەولێرە، لەمەش خراپتر وەك هەموو جیهان دەیبینێت، پرۆسەی سیاسیی كەوتۆتە حاڵەتێكی چەق بەستوو، سەرۆك وەزیرانی عێراق لەبری ئەوەی لەچوارچێوەی دەستووردا هەنگاو بۆ حكومڕانی و چارەسەری كێشەكان هەڵبگرێت، وەك دەبینین زۆربەی هەنگاوەكانی دەكەونە دەرەوەی دەستوور یان پێشێلكردنی دەستووری عێراق، ئەم حاڵەتەش ئەم واقیعەی بەرهەمهێناوە:
1- حكومەتی عێراق بەهۆی ئەو بارودۆخەی تێیكەوتووە هەنگاو بەرەو دیكتاتۆریەت هەڵدەگرێت، ئەم مەسەلەیە وەك پرۆفیسۆر پۆلاك ئاماژەی پێكردووە، لەوانەیە پەیوەست نەبێت بە شەخسی سەرۆك وەزیرانی ئێستای عێراقەوە، بەڵكو ئاراستەی ئاڵۆزی كێشەكان وایكردووە متمانە لەنێوان پێكهاتە سیاسییەكان بە ئاستێكی بەرز كەمبێتەوە، هەر لایەك بە ئاراستەیەك هەنگاو هەڵبگرێت، هەر ئەمەش وایكردووە حكومەتی ئێستای عێراق لەكاتێكدا پارێزگاكان داوای لامەركەزیەت دەكەن، ئەو زیاتر هەنگاو بەرەو مەركەزیەت هەڵبگرێت، بەڵام وەك مێژووی حكومڕانیەتی مەركەزی عێراق پێمان دەڵێت مەركەزیەت پێویستی بە پیادەكردنی توندوتیژی و سەركوتكردن هەیە، ڕژێمە مەركەزییەكانی پێشووی عێراق بۆ سەپاندنی مەركەزیەت بەدرێژایی مێژووی دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق شەڕیان لەگەڵ شۆڕشەكانی كوردستان كردووە، لەدوای ڕاپەڕینی 1991 ڕژێمی بەعس بۆ هێشتنەوەی مەركەزیەت شیعەكانی باشووری سەركوتكرد و ڕاپەڕینی خەڵكی كوردستانی دامركاندەوە، كەدواتر كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی نەوای ئارامی بۆ كورد دروست كرد.
2- هەندێك لەچاودێران وای دەبینن كە بە تێڕوانینی ئەمریكا مەركەزیەتێك كە بتوانێت سەقامگیری دروست بكات پەسەندە، بەڵام ئەم هەنگاوەی ئێستا حكومەتی عێراق بۆ گێڕانەوەی مەركەزیەت هەڵیدەگرێت، عێراق بەرەو شەڕی ناوخۆ دەبات، ئەم شەڕەش هەرچۆنێك دروست بێت بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا لەعێراقدا دەخاتە مەترسیەوە و هەروەها دەبێتە هۆكاری ئەوەی بەرهەمهێنانی نەوت كەمبێتەوە و نرخی نەوت بەرز بێتەوە، لەمەش ترسناكتر ئەوەیە پریشكی ئەم شەڕە بپەڕێتەوە بۆ دەوڵەتانی دراوسێ یان عێراق خۆی ببێتە گۆڕەپانی شەڕێكی ئیقلیمی.
3- هەندێكی دیكە پێیانوایە عێراق وەك دەوڵەتێكی لاواز و لێكهەڵوەشاو دەمێنێتەوە و ناتوانێت كیشەكانی خۆی چارەسەر بكات، ئەمەش بەرەو دەوڵەتێكی فاشیلی دەبات، چارەنووسی دەوڵەتی فاشیلیش ئاشكرایە.


سەقامگیری ناوخۆی عێراق وچارەسەركردنی كێشەكان

كێشەی سەرەكی ئێستای عێراق، مانەوەی كێشە ناوخۆییەكانییەتی، ئەم كێشانەش لەچەند ئاستن:
1- كێشەكانی نێوان هەولێر و بەغدا.
2- كێشەی چارەسەركردنی ناوچە دابڕێنراوەكان.
3- كێشەی ئاشتبوونەوەی نیشتمانی و دروستبوونەوەی متمانە لەنێوان پێكهاتە سیاسییەكان.
4- جێبەجێكردنی یاسای دروستكردنی هەرێمەكان و بەكردەیی بوونی عێراق بە دەوڵەتێكی فیدرالی.
5- سوپای عێراق تیكەڵاوی سیاسەت نەكرێت و دەست لەكاروباری ناوخۆی وڵات وەرنەدات.
6- یاسای نەوت و گاز بەشێوەیەك بێت هەرێمی كورستان پێی ڕازی بێت، بۆ ئەوەی كێشەی دابەشكردنی داهاتەكان چارەسەر بكرێت، ئەمەش هەنگاو دروستكردنی هەرێمەكان ئاسان دەكات.
7- ئێستا لەحكومەتی عێراقدا مانای حكومەتی هاوبەشی نیشتمانی گۆڕدراوە بۆ حكومەتی بەشداری نیشتمانی، ئەمەش سەرچاوەی كێشەكان و هەوڵدانە بە گەڕانەوە بۆ مەركەزیەت، بۆیە دەبێت لایەنە هاوبەشەكانی ناو حكومەت بە هاوبەشی بڕیار بدەن.
8- یەكێتی خاكی عێراق لەچوارچێوەی دەوڵەتێكی فیدرالی، گۆڕدراوە بۆ یەكپارچەیی خاكی عێراق لەناو دەوڵەتێكی مەركەزیدا، بۆیە دەبێت یەكێتی نێوان كورد و عەرەب خاكی عێراق بپارێزێت، نەك لەناو دەوڵەتێكی مەركەزیدا مافەكانی كورد پشتگوێ بخرێت.

ڕۆڵی ئەمریكا لەڕێكخستنەوەی سیاسەتی ناوخۆی عێراقدا

ئەگەر كێشەكانی ناوخۆی عێراق لەچوارچێوەی دەستووری عێراقدا چارەسەر نەكرێت، ئەوا عێراق لەسەر دوو ئاست ڕووبەڕووی كارەسات دەبێتەوە، یەكەمیان ئەوە دەبێت كە باری ئاسایش و سەقامگیری تێكدەچێت و عێراق بەرەو شەڕێكی ناوخۆ هەنگاو هەڵدەگرێت، دووەمیشیان ئابووری عێراق دووچاری شكست دەبێت، لەم بارودۆخەدا بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا دەكەونە مەترسیەوە، بۆیە گرنگە ئەمریكا دوای ئەوەی هێزەكانی لەعێراقدا نامێنێت هەموو هەوڵی بخاتە گەڕ بۆ ئەوەی كێشە ناوخۆییەكانی عێراق چارەسەر بكات، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا ئەمریكا خۆی 8 ساڵ لەعێراقدا بووە كێشەكانی بۆ چارەسەر نەكراوە،چۆن ئێستا كە هێزەكانی لەعێراقدا نەماوە دەتوانێت ئەم ڕۆڵە بگێڕێت؟ وەڵامی ئەم پرسیارە لەگەڵ ئەوەی تا دوا ڕاددە ڕەشبینمان دەكات، بەڵام وەك پسپۆران و چاودێران ئاماژەی بۆ دەكەن، پێویستە ئەمریكا میكانیزمی سیاسەتی خۆی بەرامبەر بەعێراق بگۆڕێت، لەم بارودۆخەشدا كە عێراق لەڕاددەبەدەر پێویستی بە هاوكارییەكانی ئەمریكایە، ئەوا دەبێت ئەمریكا یارمەتیەكانی بۆ عێراق مەرجدار بكات بەهەنگاو هەڵگرتن بۆ چارەسەری كێشە ناوخۆییەكان لەچوارچێوەی دەستووری عێراقدا.