حەزكردن بەوەی ڕژێمێكی وەك ڕژێمی بەشار ئەسەد بگۆڕێت و شرۆڤەكردنی چۆنییەتی ڕەگداكوتانی ڕژێمێكی لەو شێوەیە شتێكی دیكەیە، هەربۆیە كاتێك بەم ئاراستەیە سەیری گۆڕانكارییەكانی سووریا دەكەین و لەسەر وردەكارییەكانی ڕادەوەستین، هەست دەكەین ڕۆژ لەدوای ڕۆژ توندوتیژییەكانی ڕژێمی سووریا ئاییندەی ئەو وڵاتە بەرەو قۆناخێكی خوێناوی و شەڕی ناوخۆ دەبات، ئەمە بێجگە لەوە سزا ئابوورییە نێودەوڵەتی و عەرەبیەكانیش هێندەی دیكە نەهامەتییەكانی خەڵكی سووریا زیاتر دەكات، پیشاندانی ئەم واقیعە وەك خۆی بەو مانایە نییە كە گەلی سووریا دەست لەخۆپیشاندان یان ڕووخانی ڕژێمەكەی ئەسەد هەڵبگرێت، بەڵكو كاتێك كە بارودۆخی ئێستای سووریا دەبینین كە ئەویش ڕژێمی بەعس حكومڕانی دەكات، ڕۆژانی سەردەمی سزاكانی عێراقمان بیر دێتەوە كە هەموو باجەكانی گەلانی عێراق دایان و ئەو سزا توندانەی لەماوەی ساڵانی 1990-2003 خرایە سەر ڕژیمی بەعسی عێراق نەك ڕژێمەكەی نەڕووخاند، بەڵكو هەموو جیهانی گەیاندە قەناعەت كە سزای ئابووری دروستكردنی نەوای ئازاد و هاتۆچۆی شاندەكانی ئۆپۆزسیۆن لەم پایتەختەوە بۆ ئەو پایتەخت كاریگەری نابێت و تەنیا ڕێگە ئەوەیە كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بگاتە ئەو قەناعەتەی بڕیارێك دەربكات و بەهێزی سەربازی ئەو جۆرە ڕژێمانە بڕووخێنێت، بەڵام پرسیاری سەرەكی لێرەدا ئەوەیە ئایا بارودۆخی نێودەوڵەتی و ئیقلیمی بوار بەوە دەدات كە بڕیارێكی لەو شێوەیە بۆ كۆتایی هێنان بەو تەنگژەیە بدرێت؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارە بارودۆخی نێودەوڵەتی پێمان دەڵێت هێشتا ڕوسیا و چین بواری ئەوە نادەن بڕیارێكی نێودەوڵەتی دەربچێت بۆئەوەی بتوانرێت سنوورێك بۆ توندوتیژییەكانی سووریا دابنرێت، هەربۆیە ئەمریكا ڕاشكاوانە داوای لەسەرانی وڵاتانی كۆمكاری عەرەبی كردووە كە لەسەر ئاستی وەزیرانی دەرەوە تەنانەت ئەگەر بكرێت سەرۆكەكانیش شاندێك پێكبهێنرێت بۆئەوەی سەردانی هەریەك لەپەكین و مۆسكۆ بكەن بۆ ئەوەی هەڵوێستیان گۆڕانكاری بەسەردا بێت، ئەمەریكا لەم لایەنەوە هەڵوێستی خۆی نەشاردۆتەوە كە ناتوانێت لەبەر كۆمەڵێك هۆكار زیاتر گوشار بخاتە سەر پەكین و مۆسكۆ یان ڕۆڵیان لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی فەرامۆش بكات، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا پەنای بۆ كۆمكاری عەرەبی بردووە، بەڵام ڕوسیا و چین لەگەڵ ئەوەی داوای ئەوەیان كردووە كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هەنگاوێك بۆ باری نائاسایی سووریا هەڵبگرێت، بەڵام لەلایەن فەرەنسا و ئەمریكاو بەریتانیاوە لەگەڵ ئەوەی ئەم هەنگاوەی ڕوسیا بەئیجابی لەقەڵەمدەدەن، بەڵام بەوەی ڕوسیا دان بەوەدادەنێت كە بارودۆخی سووریا لەبەر یەكهەڵوەشاوە، بەڵام لەلایەكی دیكەوە ڕەتی دەكەنەوە كە هەنگاوەكەی ڕوسیا وەك پێویست نییە، لەلایەكی دیكەش لەسەر ئاستی هەڵوێستی وڵاتانی دراوسێی سووریا، هەتا ئێستا وڵاتانی دراوسێی سووریا هەڵوێستێكی ڕوون و ئاشكرایان نییە و هەر یەكەیان لەبەر چەندین هۆكار هەڵوێستی خۆی بەرامبەر بەسووریا ئاشكرا نەكردووە، بۆیە لەم حاڵەتەدا كە بارودۆخەكە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی و ئاستی ئیقلیمی لەبار نییە، هەست دەكرێت ئەم بارودۆخەی سووریا وا بەئاسانی چارەسەر نەكرێت و چەند بارودۆخەكە بەرەو خراپتریش هەنگاو هەڵبگرێت، گەلی سووریا باجەكەی دەدات.
دامەزراوەكانی دەوڵەت
بەرەو هەڵوەشانەوە دەچن
پرۆفیسۆر جۆشوا لاندیز بەڕێوەبەری سەنتەری دیراساتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەزانكۆی ئۆكلاهۆما و تایبەتمەند لەسەر سووریا، سەبارەت بەبارودۆخی ئێستای سووریا پێیوایە كە ئێستا بارودۆخەكە بەتەواوەتی بەرەو لەبەر یەكهەڵوەشانەوەی دامەزراوەكانی دەوڵەت دەچێت، لەمبارەوە و لەلێدوانێكی تایبەتی بۆ گوڵان بەمجۆرە باسی بارودۆخی ئێستای سووریا دەكات و دەڵێت: (كاتێك دەڵێن دۆخەكە بەرەو خراپتر دەچێت، بێگومان ئەوە بەتەواوەتی ڕاستە. ئەوەی ئێستا دەیبینین بریتی نییە لەناكۆكی نێوان دوو هێزی مەركەزی، ئەوەی حاڵی حازر دەیبنین بریتییە لەداخورانی بەردەوامی دەسەڵاتی دەوڵەت، سوپا بەهۆی جیابوونەوەوە بەردەوام لاواز دەبێت و دەوڵەتیش لەئێستادا ناتوانێت خزمەتگوزاریە بنەڕەتیەكان دابین بكات و دامەزراوەكانی دەوڵەتیش دەسەڵات لەدەست دەدەن، سووتەمەنی خۆگەرمكردنەوە و غازی چێشتلێنان بەزەحمەت دەست دەكەون و كارەباش بەبەردەوامی دەبڕێت لەناوچەكانی وەك حەلەب، واتە ماوەیەكی كەم كارەبا لەڕۆژدا هەیە، لەهەندێ شوێنیش مووچە لەكاتی خۆیدا نادرێت، كەواتە دەوڵەت بەبەردەوام بێتوانا دەبێت لەدابینكردنی خزمەتگوزارییە بنەڕەتیەكان، لەبەر ئەوەی داهاتی بەرەو كەمبوونەوە دەچێت. ئەمەش دەسەڵاتی مەركەزی لاواز دەكات، موعاڕەزەش گرنگی زیاتر دەبێت، بەڵام لەبنەڕەتدا موعاڕەزەیەكی ڕێكخراو نییە. كەواتە دەسەڵاتی مەركەزی لەهەرەسهێنان و لاوازبووندایە و موعاڕەزەش بەهێزتر دەبێت، بەڵام بەشێوەیەكی مەركەزی ڕێكنەخراوە، پلەبەندی نییە لەدەسەڵاتدا، S.N.C بانگەشەی ئەوە دەكات سوپای سوری ئازاد لەژێر فەرمانی ئەو دایە و ئەم سوپایەش باس لەوە دەكات هەموو ئۆپەراسیۆنە سەربازیەكانی سووریای لەژێر كۆنتڕۆڵی خۆیدایە، بەڵام ئەمە ڕاست نییە، ڕاپۆرتەكان باس لەوە دەكەن ئەكتەرە مەحەلیەكان خۆیان سەربەخۆ بڕیار دەدەن. ئەمە مانای ئەوەیە ئەوەی دەیبینین بریتییە لەداخورانی پرۆسەی بڕیاردانی مەركەزی و دامەزراوەكانی دەوڵەت لەسووریا. ترسەكەش ئەوەیە ئەمە سەربكێشێت بۆ دەوڵەتێكی فاشیل. نەك گۆڕانێكی خێرای دەسەڵات، گۆڕانی ڕژێم، لەڕژێمی ئەسەدەوە بۆ ڕژێمێكی نوێ بۆ ئەنجومەنی نیشتیمانی سوری. بێگومان لەم حاڵەتەدا ڕوودانی جیابوونەوە لەناو سوپا زۆر گرنگە، بەڵام كەمینەكان بەدڵسۆزی ماونەتەوە، ئەفسەرە پایەبەرزەكان بەزۆری عەلەویەكانن، كەواتە جیابوونەوە لەسەر ئاستەكانی خوارەوە ڕوودەدات، بەڵام كێشەی سەربازە سوننەكان ئەوەیە نازانن چی بكەن. لەبەر ئەوەی ناوچەیەكی ئازاد نییە، ناوچەیەك نییە لەلایەن موعاڕەزەوە كۆنتڕۆڵ كرابێت. جیابۆوەكان یان دەبێت بچنە توركیا وەك ئاوارەیەك، یان دەبێت لەمەترسیدابن كە ئەگەری زۆرە دەستگیربكرێن، كەواتە سەربازە سوننەكانی سوپا لەناو سوپادا دەمێننەوە، لەبەر ئەوەی ئیختیاری باشیان لەبەردەمدا نییە. ڕەنگە هەندێ ناوچە بكەونە دەرەوەی كۆنتڕۆڵی دەوڵەتەوە، بەڵام لەئێستادا ئەمە نابینین، هیچ ناوچەیەك نییە لەدەرەوەی كۆنتڕۆڵی حكومەتی سوری بێت، بەڵام سوپای سووریا زۆر بە بەهێزی ماوەتەوە، موعارەزەش دابەشبووە، بەدڵنیاییەوە كەسانێك هەن خۆیان تەرخانكردووە و ئامادەیی قوربانیدانن، بەڵام لەئێستادا شوێنێك نییە لەوێوە ڕووبەڕووی هێزەكانی دەوڵەت ببنەوە، بەچەشنی لیبیا، ئەمەش دەریدەخات كە ڕێگایەكی دوورودرێژی خەبات لەپێشە. بۆی هەیە ڕژێمی ئەسەد بۆ ماوەیەكی زۆر لەدەسەڵاتدا بمێنێتەوە)).
سەبارەت بەو لایەنەی پرۆفیسۆر لاندیز ئاماژەی پێكرد، پرسیارمان لەپرۆفیسۆر ڕیچارد كەپلان بەڕێوەبەری سەنتەری دیراساتی نێودەوڵەتی لەزانكۆی ئۆكسفۆرد كرد، پرۆفیسۆر كەپلان كە خۆی تایبەتمەندە لەسەر ئیدارەی تەنگژەكان و بونیادنانەوەی دەوڵەت لەدوای تەنگژەكان، سەبارەت بەتەنگژەی سووریا و هەڵوێستی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەلێدوانێكی تایبەتیدا بۆ گوڵان بەمجۆرە هاتە ئاحاوتن: (زەحمەتە بتوانین بەدڵنیاییەوە بڵێین بارودۆخەكە بەرەو كوێ دەچێت، ئاماری كوژراوان گەیشتۆتە 5 هەزار كەس و ژمارەیەكی زۆریش لەهێزە چەكدارەكان جیادەبنەوە. كارەكانی ڕژێمی سووریا هەڕەشەیەكی گەورەیە لەسەر سوریەكان، ئەمە هیچ مشتومڕێك هەڵناگرێت، لەبەر ئەوەی ژمارەی كوژراوانی دەستی ڕژێم كە ژمارەیەكی زۆر بەرزە بەڵگەن لەسەر ئەوەی هەڕەشەیەكی ڕاستەقینە هەیە. دەكرێت ئەمە كاریگەری هەبێت لەسەر ناسەقامگیركردنی ناوچەكە، بەدڵنیاییەوە لەڕووی ئاوارەكانەوە. لەم حاڵەتەدا من پێموایە دوو ئەگەر لەئارادایە، یەكەمیان شەڕی ناوخۆیە، كە تەحەددی توندوتیژدژی حكومەتەكە بەردەوامە و لەزیادبووندایە، دووەمیان پەیوەستە بەبواری نێودەوڵەتیەوە، كە سزای زیاتر سەپێنراوە، هەوڵ و كۆشش لەئارادایە بۆ ئەوەی كەیسی سووریا ببرێتە دادگای تاوانی نێودەوڵەتی، لەڕێی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتوەكانەوە. هەروەها ڕەنگە كۆششی دیپلۆماتی دیكە بكرێت، بۆ نموونە لەلایەن یەكێتی ئەوروپاوە، كە گەورەترین شەریكی بازرگانی سووریایە. بەڵام لەناو وڵاتەكەدا من هەڵكشانی توندوتیژی دەبینم و وای نابینم ڕژێمی سووریا بتوانێت هەموو ئەو موعارەزەیە سەركوت بكات. هەروەها ڕوودانی جیابوونەوە لەناو ڕیزەكانی سوپای سووریا لەبەر دوو هۆكار بەگرنگ دەزانم، هێرشكردنە سەر سوپای سووریا دەبێتە ڕێگر لەبەردەم كاریگەربوونی ئەم سوپایە، بەڵام دەبێت ئەو ڕاستیەش لەبەرچاو بگرین كە لەم ساتەوختەوەا هێزە یاخیبووەكان زۆر بچووكترن بەبەراورد بەسوپا، بوونی كەسانی جیبابۆوە هانی كەسانی دیكەی ناو سوپا دەدات تاوەكو جیاببنەوە. بەڵام زەحمەتە پێشبینی ئەوە بكەین هێزی یاخیبوون چەند گەورە دەبێت و چەند خاوەن هێز دەبێت، بەڵام لەئێستادا تەنیا توانای ئەنجامدانی هێرشگەلێكی سنوورداریان هەیە، كە هێرشی گەورە و گرنگ نین بەبۆچوونی من)).
ئەگەر بەوردی هەڵوەستە لەسەر بۆچوونەكانی هەردوو پرۆفیسۆر لاندیز و كەپلان بكەین، هەست دەكەین هەردووكیان وەك دوو پسپۆر بەهۆشدارییەوە ڕای خۆیان لەسەر بارودۆخەكە پیشاندەدەن، ئەمەش نیشانەی ئەوەیە هێشتا نە هەڵوێستی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و ئیقلیمی لەو ئاستەیە نە ئۆپۆزسیونی سووریاش لەو ئاستەن پشتیان پێ ببەسترێت، لەم چوارچێوەیەدا وەك هەنگاوێك بۆ ڕاگرتنی توندوتیژییەكان و ڕۆڵی دەوڵەتانی ئیقلیمی بۆ دانانی سنوورێك بۆ ئەم توندوتیژیانە، پرۆفیسۆر جێڕمی پرێس مان ئوستادی زانستی سیاسەت و تۆژەر لەسنتەری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەزانكۆی كونیتیكت لەلێدوانێكی تایبەتدا بۆ گوڵان بەمجۆرە لەسەر ئەم لایەنە هەڵوەستەی كردوو وتی: (ڕاستە كە لەماوەی چەند مانگی ڕابردوودا زیادبوونی ئاستی توندوتیژیمان بینی، بەلای منەوە تەنیا شتێك توندوتیژی بوەستێنێت وازهێنانی سەرۆك ئەسەدە، هەروەها لەبەر ئەوەی ئەو ئەگەرە لەئارادانییە، ئەوا بەدڵنیاییەوە بەرەو توندوتیژی زیاتر دەچێت، ئەوەش مایەی بەدبەختیە، بەڵام ئەوە تا ڕاددەیەكی زۆر شتێكی حەتمیە كە لەدۆخێكی لەم چەشنەدا توندوتیژی زیاتر دەبێت. بێگومان لەم بارودۆخەدا ڕۆڵی دەوڵەتانی دراوسێی سووریا گرنگە بەتایبەتی توركیا، توركیا لەبەر دوو هۆكار بۆ سووریا گرنگە، یەكەمیان ئاشكرایە هەردوو وڵات سنووری هاوبەشیان هەیە، زۆر گرنگ ئەبێت ئەگەر توركیا سنووری خۆی كۆنتڕۆڵ بكات و ئەمەش دژوارییەكی زۆر بۆ ڕژێمی سووریا دروست دەكات، حاڵی حازر دژواری لەبواری ئابووریدا دروست كردووە، بەڵام ڕەنگە لەگەڵ زیادبوونی توندوتیژیدا دژواری لەبواری بەرەی سەربازیشدا دروست بكات، لەبەر ئەوەی توركیا بەئاشكرا پشتیوانی خۆی بۆ یاخیبووە چەكدارەكانی سووریا دەربڕی، یان ئەوانەی لەسوپا جیابوونەتەوە. كەواتە مەسەلەی سنوور ئاستێكی دیاریكراوی دەستڕۆیشتووییەكی دەداتە توركیا. مەسەلەی دووەم، كە من دڵنیانیم لەوەی ئاڕاستەی بارودۆخەكە بەرەو كوێیە، بریتییە لەوەی لەڕوانگەی جیوپۆلەتیكیەوە لەتوركیا بڕوانیت، كاردانەوەی توركیا بۆ ئەوەی پێی دەوترێت بەهاری عەرەب، ئەوەبووە وەك مۆدێلێكی ئیسلامی مۆدێرن كە لەگەڵ ڕۆژئاوادا كاردەكات و سەربەخۆیە، خۆی خستۆتەڕوو. ئەوەی پرسیاری دیكە كە دەكرێت و لەوەڵامەكەی دڵنیانیم ئەوەیە چۆن توركیا لەگۆڕانكاری سووریا دەڕوانێت لەڕوانگەی جیۆپۆلەتیكیەوە، ئایا باوەڕی وا لەئارادایە كە دەسەڵاتێكی سوننە لەسووریادا زیاتر دۆست دەبێت بۆ ئەوان و بەم شێوەیە. پێموایە مەسەلەی سنوور لایەنی عەمەلی ئەو مەسەلەیەیە و ئەوەش تەواو ڕوونە كە توركیا ئەو مەسەلەیە وەك دەستڕۆیشتوویەك دژی سووریا بەكار دەهێنێت، پێموایە مەسەلەی گەورەتر مەسەلەی جیۆپۆلەتیكیە، چۆن دووبارە داڕشتنەوەی پێگەی سووریا كاریگەری لەسەر هەوڵەكانی توركیا دەبێت بۆ ئەوەی ببێتە هێزێكی باڵادەست لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.
هەوڵدان بۆ دروستكردنی نەوای ئارام
چەند توندوتیژییەكان زیاتر هەڵبكشێن و ئاستی جیابوونەوە لەڕیزەكانی سوپا زیاتر بێت، ئەوە هێندەی دیكە خەڵك ئاوارە دەبێت و ڕوودەكەنە دەوڵەتانی دراوسێ، ئەم حاڵەتەش كاریگەری لەسەر باری ئەمنی و ناوخۆی ئەو وڵاتانە دروست دەكات، هەربۆیە لەم قۆناخەدا بیر لەوە دەكرێتەوە كە لەناو سووریادا نەوایەكی ئارام دروست بكرێت بۆئەوەی ئەو ئاوارانە لەناو خاكی سووریا پەنا بدرێن نەك لەدەرەوە، سەبارەت بەدروستكردنی ناوچەیەكی ئارام لەناو سووریا پرۆفیسۆر جۆشوا لاندیز لەدرێژەی لێدوانەكەیدا بۆ گوڵان بەمجۆرە ڕای خۆی دەربڕی و وتی: (ئاشكرایە كە مەترسی بۆ سەر دەوڵەتە دراوسێكان هەیە، ئەگەر ژمارەیەكی زۆر ئاوارە ببن، ئەمە مەترسیە بۆ كوردستان، ئەگەر ئاڵوگۆڕی دەسەڵات لەعەلەویەكانەوە بۆ سوننەكان ڕووبدات، ئەوا مانای وایە سوننەكانی عێراق و لوبنان دەسەڵاتیان زیاتر دەبێت، ئەمەش بەمانای ئەوە دێت كە شیعەكان لەلوبنان و عێراق دەسەڵات لەدەست دەدەن، هیچ یەكێكیشیان خوازیار نییە ئەمە ببینێت، پێم وانییە سەربكێشێت بۆ پشێویەكی گەورە نە لەعێراق و نە لەلوبناندا، لەبەر ئەوەی هەردوو وڵاتەكە بەشەڕی ناوخۆدا ڕۆیشتوون و هەردوو وڵاتەكە زۆرینەی دەسەڵاتیان بەدەستە، شیعەكان لەعێراق دەسەڵاتیان بەدەستە و هاوسەنگی هێزیش هەیە لەلوبنان، ئەگەرچی شیعەكان پشكی زۆری دەسەڵاتیان بەدەستە. ئەگەر سوننەكان لەسووریا دەسەڵات بگرنەدەست و ببنە هاوپەیمانی سعودیە و ئەمریكا، هەموو تەركیزەكە لەسەر ئێران دەبێت، كەواتە ئەگەر سووریا بڕووخێت و ئاڕاستەی دۆستایەتیەكەی بەرەو ئەوروپا و سعودیە بگۆڕێت، ئەوا گوشاری زیاتر بۆسەر ئێران دەبیت، بەدڵنیاییەوە ئەمە كاریگەری گەورەی لەسەر هەموو لایەك دەبێت، بۆی هەیە كاریگەری هەبێت لەسەر هەموو لایەك. كەواتە گۆڕانێكی گەورە لەهاوسەنگی هێزدا دەبینین بەدوور لەهاوپەیمانێتی شیعەكان كە لەماوەی دە ساڵی ڕابردوودا لەبەرژەوەندی سوننەكان بەهێز بوو، كە هەستمان كرد دەسەڵاتێكی ناوچەییان هەیە، لەعێراق و لوبنان، ئەم هاوسەنگیەی هێزە دەگۆڕێت و دەبێتە هەڕەشە بۆ سەر شیعەكانی هەموو ئەم وڵاتانە. سەبارەت بەئاوارە بوونیش من پێموایە ئێستا بەو ئاستە نییە، بەڵام لەئاییندە زیاتر دەبێت، بەڵام لەگەڵ سەپاندنی سزاكاندا خەڵكی برسی دەبن و بێخواردن دەبن، هەروەك ئەوەی لەعێراق و شوێنی دیكەدا بینیمان، ئەمەش وایان لێدەكات بۆ توركیا هەڵبێن، كە تا ئێستا توركیا سێ ژەم خواردنیان دەداتێ، بەدڵنیاییەوە توركیا تەنیا خێمەیان دەداتێ و ئازادی هاتوچۆیان نییە، كە لەگەڵ هاتنی زستاندا ئەوەندە بەس نییە. بەڵام كاتێك خەڵكی برسی دەبن، ئەوا باشترە -ئاوارە بن و لەو دۆخەدا بژین- وەك لەوەی بمرن و منداڵەكانیان برسی بن. كەواتە ئەگەر دۆخەكە خراپتر بوو و خەڵكی بێكار بوون و دەوڵەت نەیتوانی سەرچاوە بنەڕەتییەكان دابین بكات، كە ئەمەش ڕوودەدات، لەبەر ئەوەی سزاكان ئەو كاریگەریەیان هەیە كە دەبو هەیانبێت و خەڵكیش برسیی دەبن، لەعێراقدا بەپێی ئاماری نەتەوە یەكگرتووەكان سزاكان كە لەساڵی 1991دا سەپێنران بەرپرسن لەمردنی یەك لەسەر سێی-یان زیاتر- ملیۆنێك كەس. كەواتە ئەگەر سزاكانی سەر سووریا ئەو كاریگەریەیان هەبێت كە لەعێراقدا بینیمان، ئەوا ژمارەیەكی زۆری ئاوارە دەبینین)).
سەبارەت بەهەڵوێستی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و دەوڵەتانی دراوسی بۆ ڕێگرتن لەم كارەساتە، پرۆفیسۆر لاندیز پێی وتین: (پێموانییە هیچ لایەك، توركیا، سعودیە، ئەمریكا و ناتۆ چارەسەریان بۆ كێشەی سووریا پێبێت. هەموو لایەك نیگەرانن كە ناسەقامگیری سووریا سەردەكێشێت بۆ ناسەقامگیری وڵاتانی دراوسێ، بۆ ئەوەی بتوانیت پشتیوانی موعارەزەی سوری بكەیت، ئەوا دەبێت موعارەزەیەكی سوری یەكگرتوو هەبێت، هەروەها دەبێت دەوڵەتێكی لاواز هەبێت، هیچ لایەنێكی دەرەكی نایەوێت تێوەبگلێت، ئەگەر ڕژێمی ئەسەد بە بەهێزی بمێنێتەوە. ئەو كاتە ناتۆ و ئەمەریكا دەستێوەردانیان لەلیبیادا كرد كە زانییان دەسەڵاتی قەزافی لەهەرەسدایە، كە جیابوونەوە لەسوپا لەئاستەكانی سەرەوە بوو، نیوی وڵاتەكە، بەنغازی لەدەرەوەی كۆنتڕۆڵی حكومەتدا بوو و چەكداری یاخیبوو لەسەر زەوی بونیان هەبوو و تەنیا پێویستیان بەچەك و پشتیوانی هەبوو، هەروەها لیبیا پارەیەكی یەدەگی زۆری هەبوو لەدەرەوە، كە دەكرا لەلایەن حكومەتە دەرەكیەكانەوە بدرێت بەسوپای یاخیبووان، واتە كەس ناچار نەبوو پارەی خۆی بدات بەیاخیبووە چەكدارەكان، تەنیا پێویستی بەوە دەكرد لەئاسمانەوە تەرابلوس بۆردۆمان بكەن. دۆخی سووریا زۆر ئاڵۆزترە، خاكێكی ئازاد كراوی نییە، موعارەزە یەكگرتوو نییە، سوپای سوری ئازادیش لەپێگەیەكدا نییە سوپای ئەسەد ببەزێنێت. كەواتە هێزە دەرەكیەكان زۆر دوودڵن لەدەستێوەردان لەدۆخی سووریا و زەمانەتكردنی ئەنجامەكەی. بەڵام ئێستا ئەمریكا و ئەوروپا دەڵێن بێ مۆڵەتی نەتەوە یەكگرتووەكان ئێمە سووریا داگیر ناكەین. ئێمە دەزانین ڕوسیا و چین ئیدانەكردنی سووریا و ئیدانەكردنی سووریایان بەپێی فەسڵی حەوتەم ڕەتكردەوە، كە فەسڵی حەوت ڕێگە بەدەستێوەردانی سەربازی دەدات. كەواتە ناتۆ و وەزیری بەرگری ئەمریكا ڕایانگەیاند پلانی دەستێوەردانی سەربازیان لەسووریا نییە، كە بریتییە لەزۆنی ئارام. بۆی هەیە ئەمەش بگۆڕێت، ئەگەر ڕوسیا و چین ئیدانەی سووریایان كرد و ئەگەر ژمارەیەكی زۆر ئاوارەبوون و دۆخی سووریا زۆر خراپتر بوو. بەڵام لەئێستادا كەس بەجددی باس لەمە ناكات و توركیاش نایەوێت بەتەنیا ئەم كارە بكات، تەنیا ئەو كاتە توركیا بیری لێدەكاتەوە ئەگەر ناتۆ خەرجیەكەی لەئەستۆ بگرێت و سەربازی خۆی بنێرێت)).
بەڵام پرۆفیسۆر ڕیچارد كەپلان سەبارەت بەدروستكردنی نەوای ئارام گەشبینترە و پێیوایە دەكرێت كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بۆ پاراستنی خەڵكی مەدەنی بەهاوشێوەی ساڵی 1991 كە لەعێراقدا هەڵیان گرت نەوایەكی ئارام لەناو سووریا دروست بكرێت، سەبارەت بەم لایەنە بەگوڵانی ڕاگەیاند: (ئەوە یەكێك لەڕێگا كاریگەرەكان دەبێت بۆ پاراستنی ژیانی مەدەنییەكان، كە هێزە ڕۆژئاواییەكان لەڕووی سەربازیەوە بیپارێزن، كە پێموایە ئەتوانن ئەو زۆنە ئارامە زۆر بەباشی بپارێزن. پێموایە ئەوە دەبێتە یەكێك لەكردارە سەربازییە سنووردارەكان كە دەكرێت بگیرێتەبەر، بەدڵنیاییەوە پێویستە ئەنجومەنی ئاسایش مۆڵەت بەكارێكی لەم چەشنە بدات، ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ ساڵی 1991 كاتێك عێراق هێرشی كردەسەر كوردستان- كوردەكان لەباكووری عیراق- و ئاوارەكان ڕوویان كردە توركیا، كە سەری كێشا بۆ ئەنجامدانی كارێكی نێودەوڵەتی. نیگەرانی توركیامان بینی كە ئاوارەكان ڕوویان لەوڵاتەكەی كردبوو، ئەمەش بووە بناغەیەك بۆ كارێكی نێودەوڵەتی بەهێز، كە مەرج نییە كارێكی سەربازی بێت، چونكە دوودڵیەكی زۆر هەیە لەلایەن وڵاتانی ئەوروپاوە لەدوای لیبیا و پێشتر عێراق لەپەنابردنەبەر كارێكی سەربازی. لەبەر ئەوە بەدڵنیاییەوە شەپۆلی پەنابەران نیگەرانییەكان توندتر دەكات و دەبێتەهۆی گرتنەبەری كردارێكی نێودەوڵەتی بەهێز لەئاست قەیرانەكەدا)).
كەواتە مەترسی بارودۆخەكە بگاتە ئەوەی كە ژمارەیەكی زۆر ئاوارە دروست بێت و ڕووبكەنە وڵاتانی دراوسێ ئەمە بێتە مەترسیەك بۆ سەر ئاسایشی هەرێمی و دەوڵەتانی دراوسێ و ئەمە مەزندەیەكی پێشبیینی كراوە، بۆیە هەڵوەستەكردن لەسەر ئەم لایەنە جێگەی بایەخی هەموو ئەو پسپۆرانەیە كە بایەخ بەكێشەی سووریا دەدەن، سەبارەت بەم لایەنە پرۆفیسۆر جێرمی پرێس مان لەدرێژەی قسەكانیدا بۆ گوڵان بەمجۆرەی ڕای خۆی لەسەر ئەم لایەنە دەربڕی و وتی: (پێش هەموو شت دەمەوێت ئەوە بڵێم، ئەگەر باس لەئەگەری دەستێوەردانی نێودەوڵەتی بكرێت، ئەوا من هێشتا ڕەشبینم، دەستێوەردانی ناتۆ، یاخود دەستێوەردان بەسەركردایەتی ئەمریكا، یان شتی هاوشێوە، من هێشتا باوەڕم نییە ئەوە ڕووبدات، گەرچی خەڵكانێك باسی ئەوە دەكەن، تەنانەت لەئەمریكاش كەسانێك هەن دەڵێن دەبێت هەڵوێستی توندتر بگرینەبەر دژی ڕژێمی ئەسەد، بەڵام سوپای سووریا كۆڵەكەی هێزی ناچاركردنی دەوڵەتە، چونكە سوپا ئامرازی سەرەكی دەستی ڕژێمەكەی ئەسەدە و لەهەوڵەكانیدا بۆ سەركوتكردنی موعارەزە بەردەوامە -موعارەزەی سەربازی- لەگەورەبووندایە لەدژی حكومڕانێتیەكەی. بەڵام نابێت تەنیا لەپێوەندیدا بەڕژێمی ئەسەدەوە لەسوپا بڕوانین، بەڵكو لەپێوەندیدا بەحزبی بەعسەوە، هەروەها لەپێوەندیدا بەچینی ناوەڕاست و نوخبەی ئابوورییەوە، ئەمە دۆخێكە هەموو كەس چاوەڕوانی ئەوەی دیكە دەكات بۆ ئەوەی لەڕژێمەكە جیاببێتەوە، كەواتە دابەشبوونی سوپا ئاماژە دەنێرێت بۆ ئەندامانی حزب و فەرمانبەرانی دەزگای بیرۆكراسی و نوخبەی ئابووری تایبەت، هەروەها ئەوانیش ئەتوانن ئاماژە بۆ سوپا بنێرن بۆ جیابوونەوە لەڕژێمی ئەسەد، كەواتە ئەمە وەك سەمایەكی هەستیار وایە، كە هەموو لایەك چاوەڕوانی ئاماژە دەكات لەلایەنەكانی دیكەوە. لەگەڵ ئەوەشدا، ئەگەر جیابوونەوەی نێو سوپا بەردەوام بێت، ئەوا دەوڵەت بێتوانا دەبێت لەبەكارهێنانی هێز بۆ سەركوتكردنی موعارەزە. ڕاستە ئەم سوپایە یاخود ئەم ئامرازی سەركوتكردنە گرنگە بۆ ڕژێمەكە، بەڵام بڕیارەكە تەنیا لەناو سوپادا نادرێت، بەڵكو سەربازەكان و ئەفسەرەكانی ئاستەكانی خوارەوە چاوەڕوانی ئاماژە لەكۆمەڵگەوە دەكەن. بۆیە لەم حاڵەتە كە ڕژێمەكە بەرگری لەخۆی دەكات، ئەوا خەڵكیش ئاوارە دەبن، لەم ڕاستەوە ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ ئەزموونی نەوەدەكانی سەدەی ڕابردووی عێراق، ئەوا پێوەندی هەیە لەنێوان ئاوارەبوون و ناكۆكیدا، لەئەزموونی شەڕی ناوخۆوە، لەعێراقدا بێت یان لەشوێنەكانی دیكە، ئەتوانین بڵێین ئاوارەبوونی خەڵك بەشێكە لەم كێشەیە، لەئەفغانستاندا چەندەها ملیۆن خەڵكی ئەو وڵاتە ئاوارەبوون بۆ وڵاتانی دراوسێ، بۆ ئێران و پاكستان. من پێشبینی دەكەم ئەگەر ناكۆكیەكە درێژخایەن بێت، ئەوا لەسەر ئەساسی ئەزموونەكانی دیكە، ئاوارەكان دەبنە كێشەیەكی گەورە بۆ ئەردەن، عێراق، لەنێویاندا هەرێمی كوردستان و توركیا، بەڵام كاریگەری ئەم بارودۆخە بەسەر ناوچەكەوە من پێموایە ئەوەی لەسووریادا ڕوودەدات زیاتر لەچوارچێوەی ئەو وڵاتەدا دەمێنێتەوە، بەڵام ڕەنگە دوو سیناریۆ هەبن بۆ ئەوە، یەكەمیان، توركیا زۆر وریادەبێت لەگرتنەبەری كرداری سەربازی ڕاستەوخۆ دژی هێزەكانی ئەسەد، بەڵام ئەگەر توركیا پشتیوانی ئەفسەر و سەربازانی سوپای سوری ئازاد بكات، ئەوا ڕەنگە دۆخەكە لەكۆنتڕۆڵ دەرچێت، لەبەر ئەوەی سەردەكێشێت بۆ پێكدادانێكی ڕەسمی نێوان سوپای توركیا و سوپای سووریا، كەواتە یەكێك لەسیناریۆكان- كە من ناڵێم ئەگەری ڕوودانی زۆرە- ئەوەیە لەپێوەندیدا بەسووریا و توركیاوە لەكۆنتڕۆڵ دەرچێت و ئەمەش كێشەی گەورەتر بۆ ناوچەكە دروست دەكات. سیناریۆی دووەم پەیوەستە بەئاستی مرۆییەوە، ئەگەر دۆخەكە زۆر خراپ بێت، ئەگەر ژمارەی ئاوارەكان بەو ئاستە بێت كە لەعێراقدا هەبوو، كە ملیۆنەها كەس سنووریان بڕی و لەناو وڵاتەكەدا ئاوارەبوون، ئەگەر ئەمە لەسووریا ڕووبدات، ئەوا مایەی ناسەقامگیری دەبێت، ئەردەن و عێراقیش لەدۆخێكدا نین، بەسەدان هەزار و بگرە ملیۆنەها ئاوارە لەخۆبگرن، هێشتا دۆخەكە نەگەیشۆتە ئەو ئاستە، بەڵام شەڕی ناو سووریا لەهەڵكشاندایە، كەواتە ئەم ئەگەرەش واردە)).
كورد لەم هاوكێشە ئاڵۆزەدا
هێشتا پێگەی كورد لەهاوكێشەی سووریادا بەو ئاستە جێگەی گەشبینی نییە كە بتوانرێت ئاییندەی پێبخوێنرێتەوە، لەوانەیە تاكە شتێك جێگەی گەشبینی بێت ئەوەیە كە گۆڕانكارییەكان لەگەڵ خۆیاندا گۆڕانكاری دیكە بەدوای خۆیاندا دەهێنن، لەمبارەوە پرۆفیسۆر جۆشوا لاندیز بەمجۆرە لەسەر پێگەی كورد لەسووریا بۆ گوڵان هاتە ئاخاوتن: ((پێموانییە بتوانرێت زەمانەتی مافەكانی كورد بكرێن. حاڵی حازر ئەوەی ئاشكرایە كوردەكان لەدۆخێكی خراپدان، لەبەر ئەوەی بێمتمانەن لەتوركیا كە گرنگترین سەرپەرشتیاری موعارەزەی سورییە، هەروەها بێمتمانەن بەموعارەزەی عەرەبی سووری، چونكە زۆر سست بوو لەزەمانەتكردنی ماف و ئازادیە نەتەوەییەكانی كورددا، لەگەڵ ئۆتۆنۆمی بۆ كوردەكانی سووریا، لەبەر ئەوەی عەرەبەكان باوەڕیان وایە هەنگاوی داهاتووی كورد بریتی دەبێت لەسەربەخۆیی، كە بەدڵنیاییەوە لەمە دەترسن. كەواتە ستراتیجیەتی كوردەكان ئەوەیە خۆیان دووربگرن و تێوەنەگلێن لەو ناكۆكیە عەرەبیە، هەروەها بەچەشنی عێراق كە لاوازبوونی دەسەڵاتی مەركەزی سەریكێشا بۆ دۆخێك كوردەكان بتوانن خۆیان مافەكانی خۆیان دەستەبەر بكەن. ئاشكرایە بۆی هەیە ئەمە لەسووریا ڕووبدات، ئەگەر دۆخەكە خراپ بوو و دەسەڵاتی مەركەزی لاواز بوو، ئەوا كوردەكان ئازاد دەبن لەهەر كارێك كە بیانەوێت. بەدڵنیاییەوە دۆخەكەش مەترسیدارتر دەبێت)).
ئەم بۆچوونە ڕاشكاوییە لەگەڵ ئەوەی جۆرێك ڕەشبینی پێوە دیارە، بەڵام تاڕاددەیەكی زۆر واقیعیە، هەربۆیە پرۆفیسۆر جێرمی پرێس مان بۆچوونی بەو جۆرەیە كە تاكە هیوایەك بۆ ئەوەی كورد لەو گۆڕانكارییە سوودمەند بیت، سیستمی سیاسیی داهاتووی توركیایە و لەمبارەوە بەگوڵانی ڕاگەیاند: (لەسووریا كوردەكان كەمینەن لەوڵاتێكدا كە لەسەدا 90ی دانیشتوانەكەی عەرەبن. سەرەتا با گریمانەی ئەوە بكەین ڕژێمی ئەسەد ڕووخاوە و ڕژێمێكی دیكە دروستبووە، ئەمە دەوەستێتەسەر ئەو سیستمە سیاسیەی پیادە دەكرێت و و دەڵێم بوونی دیموكراسی لەبەرژەوەندی كورددا دەبێت، بەڵام ئەمەش ڕێسایەكی جێگیر نییە، لەبەر ئەوەی دەوەستێتەسەر ئەوەی ئایا ڕژێمە نوێیەكە هەوڵدەدات كوردەكان بەكار بهێنێت بۆ بردەوان بەدەسەڵاتە سیاسییەكەی. لەبەر ئەوەی ڕژێمی بەشار باسی لەوەدەكرد- كە جێی سەرسوڕمانییە-ئەگەر بڕووخێت، ئەوا شەڕی تائیفی و تاوانی ئیتنی ڕوودەدات، ئەمە هەمان بیانو بوو كە بەحرەین بەكاریهێنا بۆ سەركوتكردنی خۆپیشاندەرانی بەحرەین، ئەمە پاساوی هەموو دیكتاتۆرەكانە كە دەڵێن ئەگەر من بڕۆم، ئەوا تەواوی سیستمەكە لەناو دەچێت. بەڵام پێم وانییە ئەوەش شتێكی مەحاڵ بێت، لەم دۆخە شڵەقاوەدا ئێمە نازانین چ جۆرە ڕژێمێك جێی ڕژێمی ئەسەد دەگرێتەوە، هەروەك لەڕابردوودا بینیومانە، ئەگەر تۆ گرووپێكی كەمینە بیت، ئەوا لەپێگەیەكی لەرزۆكدایت، واتە ڕوون نییە دۆخەكە چۆن یەكلادەبێتەوە و چۆن مامەڵە لەگەڵ كەمینەكاندا دەكرێت. ئەوەی ئاشكرایە عەلەوییەكانی سووریا بەرژەوەندیەكی زۆریان لەگەڵ ڕژێمی ئێستادا هەیە و بۆ كەسێكی دەرەكی تەواو ڕوونە كە دۆخی عەلەوییەكان زۆر خراپتر دەبێت لەسایەی هەر ڕژێمێكی دیكەدا، بەبەراورد بەبارودۆخیان لەسایەی ڕژێمی ئێستا، بەڵام زەحمەتە پێشبینی دۆخی كوردەكان بكەین، لەبەر ئەوەی نازانین چ جۆرە ڕژێمێك دروست دەبێت و ئایا هەموو گرووپە ئیتنییەكان لەخۆدەگرێت، یان سوننەكان زاڵ دەبن بەسەریدا)).