لەبەهاری عەرەبیەوە بۆ زستـانی ئیسلامیی
December 18, 2011
راپۆرتەکان
بەڵام ئەوەی سەبارەت بەم مێژووە وەك دیاردەیەك لەوڵاتانی عەرەبی سەریهەڵداوە ئەوەیە كە گۆڕانكارییەكان لەڕووخانی ڕژێمە دیكتاتۆرەكانەوە نەبۆتە هۆكاری ئەوەی ئایین و سیاسەت لێكجیابكرێتەوە و هەنگاو بەرەو حكومەتی مەدەنی هەڵبگیرێت، بەڵكو گۆڕانكارییەكانی ئەوەی پێیان دەوت بەهاری عەرەبی دوای ئەوەی هاوینێكی گەرمی بڕی ئێستا بەرەو زستانی دەركەوتنی هێزە ئیسلامییەكان هەنگاو هەڵدەگرێت، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا دەركەوتنی هێزە ئیسلامییەكان بەرێگەی سندوقی دەنگدان هیچ مەترسییەك لەسەر ئازادییەكانی كۆمەڵگە دروست دەكەن، وا پرسیاری لەبارەوە دەوروژێت؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارە دەگەڕێینەوە بۆ بردنەوەی ڕێكخراوی حەماس لەهەڵبژاردنی ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی فەلەستین لەساڵی 2006، ئەوكات تۆماس فریدمان نووسەری واشنتۆن پۆست ئاماژەی بەوەكرد «لێگەڕێن با حەماس حكومەتی خۆی دروست بكات و ئەزموونی حەماس لەحكومڕانی ببینین»، بێگومان هەموو جیهان ئەزموونی حكومڕانی حەماسی بینی كە نەك هەر نەیتوانی ئەزموونێكی باش پێشكەش بكات، بەڵكو كێشەی فەلەستین و پرۆسەی ئاشتی نێوان ئیسرائیل و فەلەستینیشی پاشەكشە پێكرد، بۆیە كاتێك هەڵكشانی حزبە ئیسلامییەكان لەهەڵبژاردنەكان دەبینین، هەست بەجۆرە ڕەشبینییەك دەكرێت لەوەی كە بەهاری عەرەبی بەرەو ئاڕاستەیەكی دیكە هەنگاو هەڵبگرێت، لەم چوارچێوەیەدا هەندێك ئاماژە بەپارتی داد و گەشەپێدانی توركیا(AKP) دەكەن و پێیانوایە، ئەزموونی حكومڕانی (AKP) نموونەیەكی سەركەوتووی حكومڕانی پارتە ئیسلامییەكانە، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا حزبە ئیسلامییەكانی وڵاتانی عەرەبی بەپارتی دادو گەشەپێدانی توركیا بەراورد دەكرێت؟ هەندێك لەوانەی كە نایەنەوێت خۆیان بەقوڵایی ئەم پرسیارەدا شۆڕبكەنەوە، ڕاشكاوانە ئاماژە بەوە دەكەن بەڵێ حزبە ئیسلامییەكانی وڵاتانی عەرەبی بەتایبەتی ئیخوانەكانی میسر دەتوانن هەمان ئەزموونی توركیا لەمیسر دووبارە بكەنەوە، بەڵام كاتێك دەگەڕێنەوە بۆ باكگراوندی ئیخوان و چۆنییەتی دروستبوونی پارتە ئیسلامییەكانی توركیا بەپارتی داد و گەشەپێدانیشەوە، دەبینین پارتە ئیسلامییەكانی توركیا بەرهەمی هەڵبژاردن و پرۆسەی دیموكراتین، با دیموكراتیەكەش نیشانەی پرسیاری لەسەر بێت، بەڵام پارتە ئیسلامییەكانی وڵاتانی عەرەبی بەرهەمی ژینگەیەكی دیموكراتی یان نیمچە دیموكراتی نین و ئەوان لەسەر بنەمای كاری چەكداری و تیرۆركردنەوە هەنگاویان بۆ میانڕۆیی هەڵگرتووە، بۆیە مەترسیەكە لەم خاڵەوە سەرچاوە دەگرێت، جارێ ڕوون نییە ئایا پارتە ئیسلامییەكانی وڵاتانی عەرەبی هەنگاو بۆ بونیادی دەستوورێكی مەدەنی هەڵدەگرن كە هەموو ماف و ئازادییەكان بپارێزێت، یان هەنگاو بۆ ئەوە هەڵدەگرن هەڵبژاردن وەك هۆكارێك بەكاربهێنن بۆ گەیشتن بەدەسەڵات و پاشان كە گەیشتنە دەسەڵات دیموكراتی وماف و ئازادییەكان پێشێل بكەن.
ئاكامی بەهاری عەرەبی و ڕەشبینییەكانی
كە بەهاری عەرەبی دەستی پێكرد، زۆر كەس بەوە گەشبین بوو كە باهۆزی دیموكراتی دوای 20 ساڵ بەسەر ڕووخانی دیواری بەرلین وڵاتانی عەرەبیش دەگرێتەوە، بەڵام وا نزیكەی ساڵێك بەسەر ئەو گۆڕانكارییانە تێدەپەڕێت، خەریكە نائومێد بوون و ڕەشبینی بە سەرهەڵدانی دیموكراتی لەم ناوچەیە دەست پێدەكاتەوە، سەبارەت بەم لایەنە پرسیارمان لەپرۆفیسۆر تۆماس ئەمبرۆسۆی ئوستادی زانستی سیاسەت و تایبەتمەند لەسەر سیاسەتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەزانكۆی نۆرس داكۆتا كرد، بەوەی ئایا تاچەند ئەو گۆڕانكاریانە بەرەو ڕەشبینی دەچن؟ لەوەڵامدا بەمجۆرە ڕای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی و وتی: (پێموایە لەسەرتاوە پێشبینییەكان زۆر زۆر ئیجابی بوون، بەڵام ئێستا هەندێك شت ڕوویانداوە لەتونس و میسر و هەروەها توندوتیژییەكانی سوریا هەست دەكەین بارودۆخەكە بەرەو ئاراستەیەكی دیكە دەڕوات، پێموایە ئەوەی تا ئێستا لەمیسر ڕوویداوە سلبیە، لەو ڕووەوە كە پێشبینی كرانەوەیەكی دیموكراتی لیبراڵی دەكرا لەجیهانی عەرەبدا، بەڵام ئێمە پێچەوانەكەی دەبینین، كە سەلەفیەكان لەسەدا 25ی دەنگەكانیان بەدەستهێناوە و ئیخوان موسلمینیش نزیكەی لەسەدا 40. بۆمن جێی سەرسوڕمان نییە كە لەئێستادا ئەمە ببینین. لەبەر ئەوەی لەبەشێكیدا خەڵكی لەبەر ئەوە دەنگ بۆ ئەم پارتە ئیسلامیانە دەدەن لەبەر ئەوەی ڕێكخراوترین پارتن، هەروەها لەبەر ئەوەی پەیامەكەیان دەنگدانەوەی هەیە لەناو خەڵكدا، بەتایبەتی ئەوەی پێوەندی بەئیخوان موسلمینەوە هەبێت، كە ڕێكخراوێك بوو هاوكاری خەڵكی هەژاری دەكرد، كە كاتێك خەڵكی دەنگ دەدەن، ئەوا مەیلێكی سروشتیان بۆ ئەو كەسانەی هاوكاریان كردوون هەیە، ئەگەرچی من باوەڕم وایە ئەو پارتانە نابنە پارتگەلێك كە مافە دیموكراتیە لیبرالییەكان بپارێزن، بەڵكو بەپێچەوانەوە دەست دەكەن بەسەپاندنی تێڕوانینی خۆیان كە خەڵكی دەنگیان بۆ ئەوە نەداوە، بەڵام بارودۆخەكەش لەهەر وڵاتێكدا جیاوازە، دۆخەكە جیاوازە لەتونس، لەبەر ئەوەی هاوپەیمانێتی پێكهێنراوە، لەحاڵەتی میسردا ئێمە نازانین چی ڕوودەدات لەپێوەندیدا بەسوپاوە، كە ڕەنگە سوپا ڕێگە نەدات بەڕاستی ئیسلامییەكان حكومڕانی بكەن، بەڵام ئەگەر ڕێگەش بدەن، ئەوا متمانەیەكی زۆرم نییە كە دیموكراسیەتێكی ڕاستەقینە دێتەئاراوە، كەواتە پێموایە چاوەڕوانییەكان لەئاستێكی زۆر بەرزدان، بەڵام واقیعەكە زۆر جیاوازە. هەروەها زۆر زەحمەتیشە ئیسلامییەكان بتوانن دەستوورێكی مەدەنی ئەوتۆ دابڕێژن كە مافەكان بپارێزێت، بۆیە من زۆر ڕەشبینم لەبارەیەوە، ئەگەری زۆر ئەوەیە دەستوور بایەخێكی ڕواڵەتی بەماف و ئازادییەكان بدات، بەڵام ڕەنگە چەند بڕگەیەك لەدەستووردا هەبن كە تەجاوزیان بكەن، ئێمە ئەمەمان لەئەفغانستان بینی، كە نابێت هیچ یاسایەك بنەما ئیسلامییەكان پێشێل بكات، كە ئەتوانیت بۆ هەر شتێك بتەوێت ئەم بڕگەیە تەفسیر بكەیت. خاڵی دووەم ئەوەیە ئەو بڕگانە چۆن جێبەجێ دەكرێن، ئایا دەوڵەت مافی ئافرەتان دەپارێزێت، ئایا كەمینەی ئایینی دەپارێزێت، كاتێك بیر لەمیسر دەكەینەوە، ئەوا ئەگەر من مەسیحیەكی قیبتیی بم، ئەوا زۆر زۆر نیگەران دەبم)).
ئەوەی پرۆفیسۆر ئەمبرۆسۆی ئاماژەی پێدەكات حاڵەتێكی ڕەشبینییە، بۆیە سەبارەت بەسەرهەڵدانی كەلتوری دیموكراتی پرسیارمان لێكرد، بەوەی ئایا تاچەند ئەم گۆڕانكارییانە زەمینەی لەبار بۆ ئەم حاڵەتە خۆش دەكات، لەوەڵامدا پێی وتین: (بونیادی كەلتوری دیموكراتی زۆر قورسە و كاتێكی زۆر دەخایەنێت و من وای نابینم لەئاییندەیەكی نزیكدا ڕووبدات، لەڕاستیدا جیاوازی نێوان تونس و میسر جێی بایەخە، من باوەڕم وایە تونس دەرفەتی ئەوەی هەیە، بەڵام میسر ئەو دەرفەتەی نییە. دەكرێت گریمانەی ئەوە بكەین كە مەرج نییە خەڵكی میسر ئەو جۆرە كۆمەڵگەیەیان بوێت. پێموایە ئەوەی لەئێستادا دەیبینین لەمیسر سوود وەرگرتنێكی تەواوە لەبارودۆخەكە، چۆن بیانەوێت دەتوانن ئەوا بەكاری بهێنن، هەر بۆ نموونە دەتوانرێت دەسەڵات لەڕێی فیشەكەوە بەدەست بهێنیت، هەروەها ئەتوانیت لەڕێی سندوقی دەنگدانیشەوە، پێموایە ئەگەری زۆرە بەهاری عەرەب بگۆڕێت بۆ زستانی ئیسلامی و پێموایە ئێستا ئەوە دەبینین)).
هەر لەهەمان بازنەدا بۆ زیاتر وەرگرتنی بیروڕای جیاواز لەسەر ئەم پرسە هەستیارە، پرسیارمان لەپرۆفیسۆر كرایگ وەركینتین ئوستادی زانستی سیاسەت لەنیویۆرك كرد و سەبارەت بە گۆڕانكارییەكانی وڵاتانی عەرەبی بەمجۆرە ڕای خۆی بۆ گوڵان خستەڕوو وتی: (پێموایە پارتە ئیسلامییەكان، موحافیزكارەكان یان ئوسوڵییەكان هەوڵدەدەن سوود لەو دۆخە گۆڕاوەی دروست بووە وەربگرن، ئەویش بۆ برەودان بە بەرژەوەندییەكانی خۆیان، بەڵام باوەڕم وایە خەڵك بەو شێوەیەی دەیانەوێت بارودۆخەكە دەگۆڕن، واتە خەڵك بۆ مەودایەكی دوورودرێژ تەحەمولی ئەوە ناكەن مامەڵەی خراپیان لەگەڵدا بكرێت، ئەو ڕاستیەی كە شۆڕش لەئارادایە و ئەم گۆڕانانەی لەم وڵاتانەدا لەئارادن، بەڵگەن لەسەر ئەوەی خەڵكی بێزار دەبن لەوەی مامەڵەی خراپیان لەگەڵدا بكرێت و چیتر قبووڵی ناكەن. كەواتە خراپترین شتێك كە ڕووبدات ئەوەیە پارتە ئیسلامیی موحافیزكار كۆنتڕۆڵی ئەو وڵاتانە بكەن كە بەهاری عەرەبی تێیایاندا ڕوویدا، ئەمەش دەگۆڕێت بۆ زستانی ئیسلامی، ئەو كاتەش دۆخێك دێتەئاراوە كە مامەڵەی خراپ و پێشێلكردنی مافی مرۆڤ ڕووبدات، دوای ماوەیەك خەڵك تەحەمولی ئەوە ناكەن و گۆڕانكاری دەكەن. لەمەودای دووردا باوەڕم بەتوانای خەڵكە كە گۆڕانگاری بكەن و باوەڕم وایە خەڵكیش گۆڕانكاریی لەپێناو باشتركردنی دۆخەكەدا دەكەن. مێژوو ئەوەمان پێدەڵێت، هەندێ جار ئەمە كاتێكی زۆری دەوێت و باوەڕم وایە لەكۆتاییدا كەسی خراپ شكست دەهێنێت و كەسی باشیش سەركەوتوو دەبێت و هەندێ جار ئەمەش ماوەیەكی زۆری دەوێت، كە ڕەنگە بەهاری عەرەبی ڕاستەوخۆ نەگۆڕێت بۆ كۆمەڵگەیەكی ئازاد و دیموكراسیەتی شێوە ئەوروپی لەم وڵاتانەدا، بەڵام دەبێتە هەنگاوێك بەرەو ئەو ئامانجە. هەربۆیە من لەو بڕوایەدام ئەگەرێكی باش هەیە كە لەزۆرێك لەوڵاتاندا پارتە ئیسلامییەكان بگەنە دەسەڵات و دیموكراسی لاواز بكەن، من هاوڕام لەگەڵ ئەوەدا. بەڵام من نازانم ئایا لەدەسەڵاتدا دەمێننەوە بۆ ماوەیەكی دوورودرێژ یان نە. پێموایە خەڵكانێكی زۆر لەو وڵاتانەدا چاوەڕوانیان هەیە لەبارەی دیموكراسی و ئازادییەوە، ئەگەر ئیسلامییەكان بگەنە دەسەڵات و وەك دیكتاتۆرەكان ڕەفتار بكەن و ماف بەخەڵكی نەدەن، ئەوا خەڵكی ئەمە قبووڵ ناكەن و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیش فشار لەسەر ئەو حكومەتە ئیسلامییانە دەكەن بۆ ئەوەی ڕێز لەمافی مرۆڤ بگرن، باوەڕم وایە ئەوە چەند ساڵێكی دەوێت، ئەوە ماوەیەكی دەوێت بۆ ئەوەی بگۆڕێت، بەڵام بەلای منەوە ئیسلامییەكان دەگەنە دەسەڵات و گۆڕان لەو وڵاتانەشدا ڕوودەدات. هەروەها من گەشبینم كە لەمەودای دووردا، لەبەر ئەوەی خەڵكی ئەو وڵاتانە ئازادییان دەوێت و مافەكانیان دەوێت، ڕەنگە ئەمە چەند ساڵێك بخایەنێت بۆ ئەوەی فشار لەسەر حكومەتەكانیان بكەن تاوەكو ئەو كارە بكەن)).
چاوەڕێكردن بۆ دەركەوتنی ئاكامەكان
لەبەر ئەوەی پارتە ئیسلامییەكان لەمیانەی پرۆسەیەكی دیموكراتی دەنگیان پێدراوە، ئەوا هەموو جیهان دەبێت سەیری ئەوە بكات بزانن حزبە ئیسلامییەكان چۆن لەگەڵ دەسەڵاتدا مامەڵە دەكەن، ئەمە ڕای بەشی زۆری ئەو پسپۆرانەیە كە چاودێری ڕەوشی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكەن، هەربۆیە سەبارەت بەم لایەنە پرسیارمان لەپرۆفیسۆر جیزاد بۆرۆجێردی ئوستادی زانستی سیاسەت لەزانكۆی ماكسویل كرد سەبارەت بەم لایەنە لەوەڵامی پرسیارێكی گوڵاندا بەمجۆرە هاتە ئاخاوتن و وتی: (گۆڕانكارییەكان زۆر گەورە و بەرچاو و گرنگن و بارودۆخەكان بەرەوپێشەوەچوونیان بەخۆیانەوە بینیوە. بەڵام هەروەك دەزانن كە ئەم «بەهاری عەرەبی»یە كاریگەریی لەسەر نزیكەی %60 لەجیهانی عەرەبی هەبووە، كە بەگشتی ناوچەیەكی نادیموكراسییە لەجیهان، بۆیە پێموایە كە گۆڕانكارییەكانی ناوچەكە زۆر گرنگ و بەرچاو و گەورەیە، بەڵام بێگومان هەر كاتێك ئەم جۆرە گۆڕانكارییانە ڕووبدات ئەوە باڵانسی هێز دەكەوێتە ژێر كاریگەرییەوە و هەربۆیە نازانین ئەنجامی كۆتایی چی دەبێت، لەبەرئەوەی هەندێك هێزی موحافزكار لەوڵاتانێك هەیە بۆنموونە «میسر» كە لەهەوڵدانە بۆ كۆنترۆلكردنی ئازادییەكان و هاوكات لەدژ ئەو لایەنانە ڕەفتاردەكات كە پاڵپشتی لەكرانەوە و مافە دیموكراسییەكان دەكەن، بۆیە بەڕای من پێویستە جارێ چاوەڕوان بین بۆئەوەی بزانین ئەنجامەكان چی دەبن. ئاكامی هەڵبژاردنەكانیش وەك دەیبینین لە»میسر» و «تونس» و «مەغریب» كاتێك پارتە ئیسلامییەكان نزیكەی %40 لەدەنگەكانیان وەدەستهێنا، ئەمەیش نیشانەیە لەسەر ئەوەی كە لایەنگری جەماوەرییان هەیە، بەڵام پێویستە مامەڵە لەگەڵ ئەم واقیعە بكەین كە كۆمەڵگەكان كۆمەڵگەی ئایینین و تیایدا پارتە سیاسییە ئیسلامییەكان دەنگ بەدەست دێنن، بەڵام من لەوە دڵنیام كە ئەگەر بێت و پارتە سیاسییە ئیسلامییەكان هەوڵبدەن بۆ دووبارەكردنەوەی هەمان ئەوەی كە لەهەندێك وڵاتی دیكە ڕوویداوە، مەبەستم سەپاندنی بەهاووڵاتیبوونی موحافزكار ئەوە بەتێپەڕبوونی كات كاردانەوەی لێ دەكەوێتەوە و ئەو جەماوەرەی جارانیان نامێنێت، پێدەچێت سەركردایەتی لە «تونس» و «مەغریب» لەم ڕاستیە بەئاگابن، بۆیە پێویستە چاوەڕوان بین و بڕوانین بزانین «ئیخوانی موسلمین» لە«میسر» و شوێنەكانی دیكە چۆن ڕەفتار دەكەن. بۆیە پێموایە بەگشتی پاش ئەوەی پارتە سیاسییە ئیسلامییەكان بگەنە دەسەڵات هەوڵدەدەن بۆ بەستنەوەی مافەكانی ئافرەتان و مافی كەمینەكان ...وتاد. و لەئاكامیشدا زۆربەی لایەنگرەكانیان لەدەست دەدەن لەنێو چینەكانی ناوەندی كۆمەڵگەكانیان و لەنێو چینەكانی دیكە كە پاڵپشتییان دەكەن، بۆیە پێویستە جارێ چاوەڕوان بین بۆئەوەی بزانین ئەنجامەكەی چۆن دەبێت)).
بەڵام پرسیاری گرنگ لێرەدا خۆی لەو دووخاڵەدا چڕدەكاتەوە ئەویش ئەوەیە هەم چاودێران و پسپۆران هەست بەمەترسی دەكەن، هەمیش دەیانەوێت چاوەڕێی ئەوەبن ئەوەی لێی دەترسن ڕووبدات، لەمبارەوە و لەدرێژەی لێدوانەكەیدا پرۆفیسۆر بۆرۆجیردی وتی: (ئەم مەسەلەیە هەمیشە مایەی نیگەرانییە لەبارەی پارتە سیاسییە ئیسلامییەكان، لەبەرئەوەی هەمووان پێیانوایە كە ئەمە «یەك جارە و یەك دەنگدانە» بەوشێوەیەی كە تۆ پێتوایە پاش ئەوەی دەنگ بەپارتە سیاسییە ئیسلامییەكان بدەیت ئەوان دێنە سەر دەسەڵات و پاشان پرۆسەی دیموكراسی پشتگوێ دەخەن، بەڵام بەڕاشكاوانە دەیڵێم كە بەڕای من پارتە سیاسییە ئیسلامییەكان بۆحاڵی حازر ئەو شتە ناكەن لەبەرئەوەی پێموایە كە دەرهاوێشتەكانی «بەهاری عەرەبی» مایەی سەرسامییە و لەناكاو ڕوویدا و هیچ پسپۆرێك یان چاودێرێك پێشبینیی ڕوودانی نەدەكرد، بەڵكو ئەم ئۆپۆزسیۆنە بەخۆڕسكی سەریهەڵدا، بۆیە من پێموایە كە نەك تەنیا دەستەبژێری دەسەڵاتدار، بەڵكو تەنانەت پارتە سیاسییە ئیسلامییەكانیش لەهەڵەكانی ڕابردوو فێربوون، لەوڕووەوە بۆنموونە كە لەوانەیە نموونەكەی «ئێران» و «عەرەبستانی سعودیە» گونجاو نەبێت و ئەگەری هەیە نموونەكەی «توركیا» گونجاوتر بێت، بەڵام هاوكات گومانم هەیە لەمبارەیەوە لەبەرئەوەی وڵاتێك كە 80 ساڵ ئەزموونی هەیە وەك وڵاتێكی عەلمانی جیاوازە لەگەڵ جیهانی عەرەبی و بەراوردكردنی زەحمەتە، بۆیە لەوانەیە لەمڕووەوە جیاوازیی هەبێت، بەڵام پێموایە كە هێشتا كاتەكە زووە بۆئەوەی ڕەشبین بین یاخود حوكمی پێشوەختە بدەین. لێرەدا حەزدەكەم ئاماژە بەشۆڕشی فەرەنسا بكەم، كە «شۆڕشی فەڕەنسی» سەریهەڵدا «فەڕەنسا» وڵاتی خەڵكانێكی خوێندەوار و تێگەیشتوو و دیموكراسی نەبوو، بەڵكو ڕێژەی لە%80 هاووڵاتیان نەخوێندەوار و بێ بڕوانامە بوون، بۆیە من پێموایە كە دەتوانرێت هەندێك لە كەلێنەی مێژوویی ببەزێندرێت بەتێڕوانین لەوڵاتە مۆدێرنەكان كە ئەزموونێكی درێژیان هەبووە لەڕووی لێبوردەیی و ئەم جۆرە بابەتانە، بەڵام مەرج نییە هەموو وڵاتێك بەهەمان ئەو پرۆسانە تێپەڕێت كە وڵاتانی دیكە پێی تێپەڕیون، دەكرێ شتەكان جیاوازبێت، دووبارەی دەكەمەوە و دەڵێم كە هەندێك لەم وڵاتانەی لەوڵاتانی دیكە زیاتر مایەی گەشبینن بۆنموونە لەوڵاتێك وەكو «یەمەن» كە كەلتورێكی عەشایەریی زۆر بەهێز هەیە و وڵاتێك وەك «لیبیا» بارودۆخەكان بەتەواوەتی شێوا لەبەرئەوەی كەلتوری عەشایەریی بەهێز هەبوو و بڕە چەكێكی زۆر لەدەست هاووڵاتیان هەبوو، بۆیە ئەگەری ئەوە هەیە ئاییندەی دیموكراسی بكەوێتە ژێر هەڕەشەوە، بەڵام لێرەدا دەمەوێ قەناعەتم پێ بهێنی بزانم بۆ وڵاتانێك وەك «تونس» و «مەغریب» و ئەو وڵاتانە ناتوانن ببن بەوڵاتانێكی دیموكراسی، بەڕای من تواناكانی كۆمەڵگەی تونسی لە»توركیا» كەمتر نییە لەڕووی پرۆسەی بەدیموكراتەزەكردن، بۆیە ناكرێ بەگشتی حوكم لەسەر وڵاتانی عەرەبی بكەین و بڵێین ئەم وڵاتانە ناتوانن دیموكراسییەت بونیاد بنێن، هەڵبەتە ژمارەیەك لەوڵاتەكان دەتوانن بونیادی بنێن. بەڵام وەك لەسەرەتاشدا ئاماژەم پێكرد من هێشتا گەشبینم لەبارەی ئاییندەی ئەم وڵاتانە، ئەمە دوایین بەشی ئەو كتێبەیە كە هێشتا نەنووسراوە، بۆیە پێویستە جارێ چاوەڕوانبین بۆئەوەی بزانین چی ڕوودەدات. بەڵام پێموایە كە ئێمە لەمامەڵەكردنین لەگەڵ جەماوەرێكی تێگەیشتووتر و بەئاگاتر و هۆشیارتر لەڕووی سیاسییەوە و لەئاكامدا ئەوان هەڵگری ئەم بەرپرسیارەتییە دەبن، پارتە سیاسییە ئیسلامییەكانیش بژاردنیان لەبەردەمدا هەیە، ئەمڕۆ ڕێژەی %40 لەدەنگەكانیان هەیە و دەتوانن ببن بەزۆرینە، بۆیە پێویستە چاوەڕوان بین و بڕوانین بۆئەوەی بزانین بەشێوەیەكی ئاستبەرز و «راقی» ڕەفتار دەكەن یانیش هەوڵدەدەن بۆ سەپاندنی ڕێسا و یاساكان كە ئەمەیش لەئایندەدا كێشەیان بۆ دەخوڵقێنێت لەسەندووقەكانی دەنگدان)).
بۆچوونەكانی پرۆفیسۆر بۆرۆجیردی هەم جۆرێك لەگەشبینی پێوە دیارە هەمیش مەترسیەكان ناشارێتەوە، بەڵام پرسیار ئەوەیە تاچەند لایەنە ئیسلامییەكان دەتوانن ئەو ئیرادەیەی بەهاری عەرەبی دروستی كرد دەستەمۆی بكەن؟ ئەم پرسیارەمان ڕووبەڕووی پرۆفسیۆر جی دالی تۆماس ئوستادی زانستی سیاسەت لەزانكۆی باشووری كارۆلینا كرد و بەمجۆرە وەڵامی داینەوە: (لەڕوانگەی منەوە هیچ گۆڕانێكی ڕاستەقینە ڕووینەداوە لەپێوەندیدا بەپێشبینییەكانمەوە لەبارەی بەهاری عەرەبیەوە. واتە پێشبینییەكانی من لەئاست گۆڕانكارییانەدا نەك گەشبینتر بوونە و نە ڕەشبینتر. باوەڕم وایە ئەو خەڵكانەی بەشدارن لەبەهاری عەرەبدا كۆشش بۆ هێنانەئارای سیستمێك دەكەن بۆ ئەوەی پێداویستیە بنەڕەتییەكانی خەڵك دابین بكات كە ڕژێمەكانی پێشوو دابینیان نەكرد. لەئێستاشدا ڕژێمێكی نوێ دێتەسەر دەسەڵات یان شێوە دەگرێت، كە بەڵێنی دابینكردنی پێداویستیەكانیان دەدەن، لەبنەڕەتدا دیموكراسی پەیوەستە بەڕێساكانی گەمەكەوە، كە براوە ڕێگە بەهەڵبژاردنێك بدات ململانێ لەخۆبگرێت و ڕووبەڕووی تەحەددی ببێتەوە و لایەنی دۆڕاویش ئەنجامەكە قبووڵ بكات و متمانەی ئەوەی هەبێت دەرفەتی ئەوەی هەیە لەئاییندەی نزیكدا ئەتوانێت تەحەددی پارتی حكومڕان بكات. بوونی دەستوورێكی نووسراو پێویست نییە بۆ ئەوەی دیموكراسی سەركەوتوو بێت، بەڵام قبووڵكردنی هەندێ ڕێسا پێویستە، تا ئەو ڕاددەیەی پارتەكان لەوڵاتە عەرەبیەكاندا دۆڕان لەهەڵبژاردنەكاندا قبووڵ بكەن و لایەنە براوەكانیش ئەوە قبووڵ بكەن لەداهاتوودا هەڵبژاردن بكرێت و واز لەدەسەڵات بهێنن ئەگەر دۆڕان، ئەوكاتە دیموكراسی گەشە دەكات. من شەخسی خۆم زۆر ڕەشبینم لەم ڕووەوە، بۆمن جێی سەڕسوڕمان دەبێت ئەگەر ئەو پارتەی بەهۆی بردنەوەی هەڵبژاردن لەئێستادا، یان لەساڵی یاخود دوو ساڵی داهاتوودا دەسەڵات بگرێتەدەست ئامادەبێت واز لەدەسەڵات بهێنێت. بەڵام من باوەڕێكی پتەوم هەیە بەوەی پارتە ئیسلامییەكان سوود لەم دەرفتە وەردەگرن، ئەوەی جێی داخە ڕژێمە عەلمانییەكان كە بۆ دەیان ساڵ حكومڕانی ئەم وڵاتانەیان كرد، نەیانتوانی پێداویستی بنەڕەتی خەڵك دابین بكەن. باوەڕی شەخسی من ئەوەیە پارتە ئیسلامییەكان ئەتوانن كۆنتڕۆڵی دەسەڵات بكەن لە وڵاتە عەرەبیەكاندا و بۆ ماوەیەكیش درێژە بەو دەسەڵاتە دەدەن)).
