قسەكردن لەسەر دەستاو دەستكردنی ئاشتیانەی دەسەڵات، وەك یەكێك لەسیما دیارەكانی كۆمەڵگەی دیموكراتی، یەكێكە لەدیاردە گرنگەكان و ئاماژەیە بۆ ئەوەی پرۆسەی دیموكراتی لەو وڵاتە هەنگاو بەرەو كامڵبوون و ڕەگ داكوتان هەڵدەگرێت، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا كاتێك باس لەپرۆسەی دەستاودەستكردنی دەسەڵات لەهەرێمی كوردستان دەكەین، بەتایبەتی كە دەنگوباسێكی گەرم هەیە لەسەرەتای مانگی دادێ ئەم پرۆسەیە لەكوردستان بەڕێوە بچێت، هێندەی مەبەستی ئەم ڕاپۆرتە لەسەر خودی پرۆسەی دەستاو دەستكردنەكەیە، كە ڕاهاتن لەسەر ئەم پرۆسەی دەستاودەستكردنی ئاشتیانەی دەسەڵات بۆ كۆمەڵگەی دیموكراتی سوودی خۆی هەیە، هێندە هەڵوەستەكردن نییە لەسەر ئەوەی لەم گۆڕانكارییەدا كێ لادەچێت و كێ دەچێتە شوێنی، لایەنێكی دیكەی ئەم ڕاپۆرتە جەختكردنەوەیە لەسەر گرنگی ئەو ڕێككەوتنە ستراتیژییەی كە لەماوەی 6 ساڵی ڕابردوو لەنێوان پارتی و یەكێتی بۆ ئەم مەبەستە ئیمزاكراوە و بەجێبەجێكردنی ئەم خولەی دەستاو دەستكردنی سەرۆكایەتی حكومەت، ڕێككەوتنەكە دەگاتە دوا وێستگەی سەركەوتنی خۆی و وێڕای هەموو ئەو ئاستەنگانەی هاتنە ڕێی ئەم ڕێككەوتنە، بەڵام ئەم ڕێككەوتنە توانی ئەركە هەنووكەییەكانی قۆناخی خۆی بەدی بێنێت و ببێتە زەمینەیەك بۆ هەنگاو هەڵگرتن بۆ داهاتوو، كە بەپێی بۆچوونی زۆربەی چاودێران و پسپۆرانی سیاسیی لەسەر بارودۆخی هەرێمی كوردستان، قۆناخی داهاتووی پرۆسەی حكومڕانی یان هەڵبژاردنی داهاتووی هەرێمی كوردستان دەچێتە قۆناخێكی دیكە و پرۆسە دیموكراتیەكە خۆی دەبێتە ڕێككەوتنێكی ستراتیژی نێوان تێكڕای لایەنە سیاسییەكانی كوردستان بۆ ئەوەی بەشێوەیەكی ئاشتیانە پرۆسەی دەستاودەستكردنی ئاشیانەی دەسەڵات لەكوردستان بچێتە سەر سكەی خۆی و هەموو لایەنە سیاسییەكانی كوردستان بەگیانی تەبایی و برایەتیەوە ئاكامی سندوقەكانی دەنگدان قبوڵ بكەن و لەبەر ڕۆشنایی ئەو ئاكامەش حكومەت پێكبهێنرێت و حكومڕان و ئۆپۆزسیۆن پێكەوە كار بكەن و هەوڵبدەن خزمەتی خەڵك و گەلی خۆیان بكەن. بۆیە گرنگە لێرەدا هەڵوەستە لەسەر گرنگی ئەو ڕێككەوتنە ستراتیژییە بكەین كە توانی بۆ ماوەی 8 ساڵ ئەم پرۆسە ئاڵۆزە بخاتە سەر سكەی خۆی، كە ئێستا لەدووساڵی كۆتایی ئەم پرۆسەیە هێماكانی سەركەوتن دەبینین.


دەستاو دەستكردنی دەسەڵات، بۆ زیاتر جومگەبەندی هەیكەلی حكومڕانی لەكوردستاندا
گەڕانەوە بۆ سەرەتای ڕێككەوتن لەسەر یەكگرتنەوەی ئیدارە لەچوارچێوەی كابینەی پێنجەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان، گەڕانەوە نییە بۆ ڕابردوو، بەڵكو ئاوەڕدانەوەیە بۆ ڕابردوو بۆ ئەوەی قۆناخی ئێستاش تێبپەڕێنین و سوود لە ئەزموونەكانی وەربگرین، ئەو ئەزموونانەی ئەم ڕێككەوتنە فێرمان دەكات ئەوەیە، كە هەردوو سەرۆك بارزانی و تاڵەبانی و ئەندامانی سەركردایەتی هەردوو حزب، دەیانزانی ئەم پرۆسەیە كارێكی ئاسان نییە و پێویستی بەوەیە هەنگاوی جددی بۆ هەڵبگیرێت، لەمەش گرنگتر ئەوەشیان لەبەر چاو گرتبوو كە دەبێت ئەمجارە لەگەڵ یەكتری كراوەتر و پشوو درێژتر بن و، هەروەها بنەمای ڕێككەوتنەكە لەو گۆڕانكاری و تەحددیانە دەبێت گرنگتر بێت كە ڕووبەرووی هەردوولا لەم قۆناخە دەبێتەوە، ئەم نییەت و ئیرادەیە وایكرد كابینەی پێنجەم وەك بناخەیەكی پتەو زەمینەی بۆ لەدایك بوونی كابینەی شەشەم خۆشكرد، مەبەست لەم زەمینە خۆشكردنەش ئەوەیە كە كابینەی پێنجەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان هێندەی ئامانج و ئەولەویەتی ئەوەبوو كە ببێتە سەرەتایەك بۆ ئەوەی پارتی و یەكێتی بتوانن پێكەوە حكومڕانی بكەن، هێندە ئامانجی ئەوە نەبوو كە حكومڕانی بۆ بەرژەوەندی سیاسی حزبی بەكار بهێنێت، هەروەها مەبەست ئەوەبوو ئەم كابینەیە ببێتە بناخەیەك بۆئەوەی بتوانین پرۆسەی دیموكراتی لەسەر ڕاست بكرێتەوە و ئاییندەی تێدا ببینین. بۆیە لەپێناوی دروستكردنی ئەم بنەما پتەوە، پێكهێنانی كابینەی پێنجەم بڕیارێكی هاوبەشی سیاسیی هەردوو مەكتەبی سیاسیی پارتی و یەكێتی بوو، ئەم بڕیارە لەگەڵ ئەوەی زۆر بەهەستیاری، هاوسەنگی هەردوولای پارتی و یەكێتی لەبەر چاو گرتبوو، لەهەمانكاتدا جۆرێك لەرازیكردن و بەشداری فراوانی زۆربەی سەركردایەتی هەردوو حزبی لەخۆی گرتبوو، هەروەها هەوڵیش درابوو حكومەتەكە بنكەیەكی فراوانی هەبێت و زۆربەی حزبە سیاسییەكانی ناو پەرلەمان و نەتەوەو ئایینە جیاوازەكانی كوردستان لەخۆی بگرێت.
ئەم بارودۆخە ئەگەر وەك خۆی بهێنرێتەوە بەرچاو، دەبینین ڕێككەوتن بۆ پێكهێنانی كابینەی پێنجەم بارودۆخێكی هێنابووە پێشەوە كە چاودێری سیاسیی زیرەك لەبری ئەوەی گەشبین بێت بەئاییندەی ئەم كابینەیە، دەبوو ڕەشبین بێت بەئاییندەكەی. ئەگەر سەیری پێكهاتەی كابینەی پێنجەم بكەین كە لە42 وەزیر پێكهاتبوو، لەهەمانكاتدا كۆمەڵێك دەزگا و وەزارەتی گرنگیش هەر لەچوارچێوەی دوو ئیدارەیی مابوونەوە وەك وەزارەتەكانی(دارایی، ناوخۆ، پێشمەرگە) ئەمانە حاڵەتێكی سەیری هێنابووە پێشەوە چۆن بەم پێكهاتەیە و لەو بارودۆخە هەستیارە ئەم كابینەیە سەركەتوو دەبێت؟
بەڵام ئەوەی لێرەدا جێگەی خۆیەتی هەڵوەستەی لەسەر بكرێت و ئاماژەی پێبكرێت، زیرەكی و لێهاتوویی هەردوو سەرۆك (سەرۆك بارزانی و سەرۆك تاڵەبانی) لەو خاڵەدا بوو، كە هەردووكیان هاودەنگ بوون لەسەر ئەو كاندیدەی بۆ ئەم ئەركە قورس و مێژووییە دەستنیشانكردبوو، كەواتە خاڵی گەشبینی لەم پرۆسەیەدا كاندیدی هەڵبژێردراو پەسەندكراوی هەردوو سەرۆك بوو، كە ئومێدی ئەوەی لێدەكرا شان بداتە بەر ئەو ئەركە گرنگە و توانای ئەوەی هەبێت قوربانی بەبەرژەوەندی حزبی بدات بۆ سەركەوتنی ئەم پرۆسە نیشتمانییە، ئەم كەسەش كە هەردوو سەرۆك دەستنیشانیان كردبوو بۆ ئەم ئەركە بەڕێز (نێچیرڤان بارزانی) بوو، بەڵام نێچیرڤان بارزانیش كە ئەركەكەی خرایە سەرشان دوو خاڵی زۆر گرنگی لەبەر چاو گرتبوو:

1- دەیزانی دروستكردنی ژێرخانێكی هاوبەش بۆ ئەوەی كادرانی پارتی و یەكێتی بتوانن پێكەوە كاری تێدا بكەن كارێكی ئاسان نییە، بۆیە لەیەكەم لێدوانیدا زۆر بوێرانە ئاماژەی بەوەكرد بێجگە لەجیاوازی ناوەكانیان وەك دوو حزبی سیاسیی، هیچ جیاوازییەك لەنێوان پارتی و یەكێتیدا نییەو، هەردوو حزب یەك ئامانجیان هەیە و لەم قۆناخە مێژووییەدا بەرپرسیاریەتییەكی هاوبەش كەوتۆتە سەر شانیان و دەبێت بەرپرسیارانە هەردوو حزب شانی بدەنە بەر.
2- نێچیرڤان بارزانی زۆر باش دەیزانی سەركەوتنی ئەم پرۆسە نیشتمانییە و پێكەوە كاركردنی پارتی و یەكێتی بەسەركەوتوویی، دەكەوێتە بەردەم كاردانەوەی سلبی ئیقلیمی و دوژمنانی گەلی كوردستان لەسەرانسەری جیهاندا، ئەو دەیزانی لەوانەیە لەم قۆناخە نەتوانن بەهێزی سەربازی ئەم ئەزموونە هەڵبوەشێننەوە، بەڵام بەچەندین ڕێگەی دیكە دەتوانن ئەزموونەكە لەبەرچاوی جیهان ناشرین بكەن.
3- نێچیرڤان بارزانی دەیزانی ئەو لەقۆناخێكدا سەرۆكایەتی كابینەی پێنجەم وەردەگرێت، كە دەسپێكی فیعلی قۆناخی پەرەپێدان و بونیادنانەوەی كوردستانە، ئەو دەیزانی بارودۆخی هەرێمی كوردستان، لەگەڵ هەموو پرۆسەكانی پەرەپێدان و بونیادنانەوەی وڵاتانی جیهان جیاوازی هەیە، ڕاستە ئەزموونی وڵاتانی دوای شەڕ و دوای قۆناخی ڕزگاری نیشتمانی هەیە، بەڵام كوردستان تەنیا وڵاتی دوای شەڕ و وڵاتی دوای قۆناخی ڕزگاری نیشتمانی نەبوو، بەڵكو هەم وڵاتی دوای شەڕ و هەم وڵاتی دوای قۆناخی ڕزگاری نیشتمانی و، لەهەمانكاتدا وڵاتێكی پشتگوێخراوی بەدەستی ئەنقەست كاولكراو بوو، لەساڵی 2005 كاتێك كابینەی پێنجەم پێكهات، ماوەی 25 ساڵ بوو هیچ پرۆژەیەكی خزمەتگوزاری ستراتیژی لەكوردستان جێبەجێ نەكرابوو، بۆیە ئەو دەیزانی بونیادنانەوەی وڵاتێكی لەمجۆرە پێویستی بەسەرچاوەیەكی گەورەی سەرمایەی ماددی و سەرمایەی مرۆیی هەیە، كە ئەم سەرمایە گەورەیەش لەو كاتە لەكوردستان بوونی نەبوو، بۆیە بەرنامەی دانا، ئەم دوو سەرمایە گەورەیە لەكوردستاندا بونیاد بنێت بەم شێوەیە:
أ‌- بۆ بونیادی سەرمایەی مرۆیی نێچیرڤان بارزانی دەستی كرد بەناردنی كادرە تەكنۆكراتەكانی بۆ خولەكانی مەشق و ڕاهێنان لەدەرەوەی وڵات، بەڵام (خولی بەپەلە) هەروەها ئەوانەی خولی ڕاهێنانیان لەدەرەوە تەواو كردبوو بوونە ڕاهێنەر بۆ كردنەوەی خولی مەشق و ڕاهێنانی زیاتر لەناوەوەی كوردستان، ئەم هەنگاوە لەكابینەی شەشەمدا وەك بەرنامەی لیستی كوردستانی بووە بەرنامەی تواناسازی.
ب‌- بۆ بونیادی سەرمایەی ماددی زیادكردنی داهاتی كوردستان لەبودجەی عێراقدا، نێچیرڤان بارزانی پرۆسەی دەرهێنانی نەوت و گازی كوردستانی دەست پێكردوو هەر لەكابینەی پێنجەمدا نەوت و گازی كوردستان هەناردەی دەرەوەی وڵات كراو كوردستان خرایە سەر نەخشەی وزەی جیهانی، ئەمەش وەرچەرخانێك بوو كە بەدرێژایی مێژوو كورد نەیتوانی ببێتە خاوەنی سەرچاوەیەكی دارایی كە پێشتر لەبەردەستی نەبووە، ڕاستە داهاتی ئەم سەرچاوەیە تێكەڵی كۆی داهاتەكانی عێراق دەكرێت، بەڵام پرۆژەكانی نەوت و گازی هەرێم لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە بەڕێوەدەبرێن و حكومەتی كوردستان دەسەڵاتی دەستووری خۆی بۆ گرێدانی كۆنتراكت لەگەڵ كۆمپانیا جیهانییەكان پیادەكرد و كردی بەئەمری واقیع.
بۆیە وەك لەماوەی چوارساڵی كابینەی پێنجەم بینیمان، كۆمەڵێك تەحددی گەورە لەسەر ئاستی ناوخۆ و دەرەوە ڕووبەڕووی ئەم كابینەیە بۆوە، لەمەش زیاتر هەم هەڕەشەی سەربازی ئیقلیمی هاتە گۆڕێ و هەمیش هەوڵدان بۆ ناشرینكردنی ئەم حكومەتە بەقەڵەمی چەند كەسێك لەسەر ئاستی جیهان درا، بەڵام مامەڵەی كابینەی پێنجەم لەگەڵ هەموو ئەو تەحددیانەی هاتە ڕێی، ئەوەبوو تەواوی هاوكێشەی تەحەددییەكانی بۆ بەرژەوەندی گەلی كوردستان و دۆزی كورد لەناوچەكەدا گۆڕی، لەهەمووان گرنگتر ئەوەبوو كۆماری توركیا بەڕەسمی هەرێمی كوردستانی وەك هەرێمێكی فیدرالی لەچوارچێوەی عێراق ناساند و كونسوڵخانەی خۆی لەهەولێر كردەوە، بۆ وەڵامدانەوەی ئەو قەڵەمە بەكرێگیراوانەشی هەوڵیاندەدا ڕووی ئەزموونەكە ناشرین بكات، بێجگە لەوەی لەماوەی كابینەی پێنجەم نزیكەی 20 دەوڵەت كە چواریان ئەندامی هەمیشەیی ئەنجوومەنی ئاسایش بوون كونسوڵخانەی خۆیان بەفەرمی لەهەولێر كردەوە، لەهەمان كاتدا زۆربەی ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان، داوایان كرد بارەگای خۆیان لەعەممانەوە بگوازنەوە بۆ هەولێر، لەسەر ئاستی ناوخۆش بەتایبەتی پێوەندی پارتی و یەكێتی چووە قۆناخێكی دیكە و، لەكابینەی شەشەمدا بێجگە لەوەی ژمارەی وەزارەتەكان بەرێژەی نزیكەی لە%50 كەمكرایەوە لەهەمانكاتدا ئازادییەكەیش بەسەرۆكی حكومەت و جێگرەكەی درابوو كە بتوانن ڕای خۆیان لەسەر كاندیدكراوەكانی پۆستە وەزارییەكان بڵێن، لەمەش گرنگتر بەجۆرێك زەمینەی بۆ یەكگرتنەوەی وەزارەتەكانی دیكەش خۆشكردبوو، بەچەند مانگێك پێش هەڵبژاردنی ساڵی 2009، وەزارەتی دارایی تەنیا یەك وەزیر كاروباری هەردوو وەزارەتەكەی بەڕێوە دەبرد، ئەو وەزیرەش ئێستا وەزیری دارایی و ئابووری كابینەی شەشەمی حكومەتی هەرێمی كوردستانە.


كابینەی پێنجەم بنەمای دروستكرد، ئەركەكانی تەواو نەكرد
بەكارهێنانی دەستەواژەی كابینەی پێنجەم یان كابینەی شەشەم، بۆ بەراوردكاریی نییە، لەبەر ئەوەی هەردوو كابینەكە وێڕای ئەوەی لەهەردوو كابینەكە حزب و لایەنی سیاسیی دیكە تیایدا بەشدار بوون، بەڵام بەكردەیی و لەباری واقیعدا حكومەتی هاوبەشی پارتی و یەكێتی بووە و ڕۆڵی سەرەكی لەهەردوو كابینەكەدا لەئەستۆی هەردوولادا بووە، بۆیە سەركەوتنی كابینەی پێنجەم چەند سەركەوتنی پارتی بێت ئەوەندەش هی یەكێتیە و كابینەی شەشەمیش بەهەمان شێوەیە، هەروەها كەموكورتی و ڕەخنەكانی هەردوو كابینەكەش چەند ڕووبەڕووی پارتی دەبێتەوە بەهەمان شێوە ڕووبەڕووی یەكێتیش دەبێتەوە، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا كە باسی قۆناخە سەختەكانی كابینەی پێنجەم دەكەین، ئاماژە بەئیرادەی پارتی و یەكێتی دەكەین كە توانیان ئەو قۆناخە ناسك و سەختە تێبپەڕێنن و لەهەمانكاتدا ئاماژە بەڕاستیەك دەكەین، ئەگەر كابینەی پێنجەم سەركەتوو نەبوایە كابینەی شەشەم دروست نەدەبوو، هۆكاری لەبار و واقیعیش هەبوون كە هەوڵیاندەدا ڕێككەوتنی ستراتیژی لەبار بەرن، وێڕای هەموو ئەمانەش بەشێكی گرنگی سەركەوتنی كابینەی پێنجەم بۆ شەخسی بەڕێز نێچیرڤان بارزانی دەگەڕێتەوە، ئەمەش لەبەر ئەوەی تێڕوانینێكی قوڵی ستراتیژی وەك دەوڵەتمەدارێك لەكابینەی پێنجەم داڕشت كە دوای كابینەی پێنجەم، كابینەكانی دیكە ئەركەكانی تەواو بكەن، بۆیە ئەگەر لێرەدا ئەو پرسیارە بكەین، ئایا كاتێك نێچیرڤان بارزانی دەستی بەو جۆرە پرۆسیە كرد نەیدەزانی لەماوەی كابینەكەیدا ئەركەكانی تەواو نابێت؟ ئایا نەیدەزانی ئەو لەو كابینەیەدا تەنیا بنەماو ژێرخانی حكومڕانی پێ دروست دەكرێت؟ ئایا نەیدەزانی ئیلتزامی حكومەتی دیموكراتی دروستكردنی بنەما نییە بۆ بونیادنانەوە، بەڵكو بینای بونیادنانەوەیە؟ بێگومان وەڵامی ئەم پرسیارانە لەهەڵوێست و چۆنییەتی كاركردنی نێچیرڤان بارزانیدا ڕەنگیدابۆوە، بەوەی ئامانجی نێچیرڤان بارزانی ئاییندەی دیموكراتی و حكومڕانی باشە، نەك سندوقی دەنگدان، بەواتایەكی دیكە نێچیرڤان بارزانی سندوقی دەنگدانی لەبەرچاوی خۆی لابرد بۆئەوەی سندوقی دەنگدان نەبێتە هۆكارێك نەتوانێت ئاییندە ببینێت، ئەم تایبەتمەندیەی نێچیرڤان بارزانی لەئەزموونی حكومڕانی كوردستاندا، ئەزموونێكی بێ وێنەیە و دەكرێت وەك ئەزموونە سەركەوتووەكانی ئەو وڵاتانەی لەدەسپێكی قۆناخی بونیادنانەوەن پیادەیان كردووە نەوەكانی داهاتوو سوودی لێوەربگرن، بزانن ئەزموونی حكومڕانی باش و بونیادنانەوەی نەتەوە بەرهەمی فیكری لۆكاڵی خۆمانە و سەركردەیەكی لێهاتووی وەك نێچیرڤان بارزانی نەخشەی ڕێگەی بۆ داڕشتووە.


دەستاودەستكردنی دەسەڵات لەچوارچێوەی ڕێككەوتنی ستراتیژیدا
ئەزموونی بونیادی دیموكراتی یەك شێواز نییە، بەڵكو هەموو وڵاتێك ئەزموونێكی تایبەتی خۆی هەیە و هەر تایبەتمەندی ئەو وڵاتەش شێوازی بونیادی دیموكراتی دیاری دەكات، بەڵام خاڵی هەرە گرنگ لەپرۆسەی بونیادی دیموكراتی، پێناسەكردنی بونیادی دیموكراتیە بۆ وڵاتێكی دیاریكراو و لەسەردەمێكی دیاریكراودا، لەبەرچاو گرتنی ئەم خاڵە گرنگە، زۆر پرۆسەی بونیادی دیموكراتی سەرخستووە و فەرامۆشكردنیشی نەك پرۆسە دیموكراتیەكانی دووچاری شكست كردووە، بەڵكو دیدی دیموكراتی ڕۆژئاواشی بۆ زۆر پرۆسەی دیموكراتی بێئومێد كردووە، لەم چوارچێوەدا ئەگەر لەدوای ڕووخانی دیواری بەرلینەوە سەیری پرۆسەكانی دیموكراتی لەوڵاتانی ناوەڕاست و ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا و دەوڵەتانی یەكێتی سۆڤیەتی پێشوو بكەین، شێوازێكی بەراوردكاری بۆ چۆنییەتی دەسپێكی پرۆسەكە بكەین، دەبینین ڕاستە پرۆسەكە لەیەك خاڵەوە دەستی پێكردووە، بەڵام بەرەو پێشەوەچوونی پرۆسەكە بەئاراستەی هێڵێكی ڕاست و تەریب نەبووە، هەر بۆنموونە لەپێنج ساڵی یەكەم تەنیا هەرسێ وڵاتی (پۆڵەندا و سلۆڤینیا و ئەڵمانیای ڕۆژهەڵات) لەپرۆسەكە سەركەتوو بوون، بەڵام بولگاریا و كرواتیا و ڕۆمانیا و سلۆفاكیا لەدوای ساڵی 1994 و بەهۆی سەرنجڕاكێشانیان بۆ ئەندامبوون لەیەكێتی ئەوروپا هەنگاوی سەركەوتنیان هەڵگرت، بەڵام لەساڵی 2000 سربیەكان توانیان میلۆسۆڤیچ دوور بخەنەوە، لە2003 جۆرجیەكان توانیان شیفەر نادزە بگۆڕن، بەڵام هێشتا لەكۆمەڵێك وڵاتی یەكێتی سۆڤیەتی پێشان نەتوانراوە هەنگاوی دروست بەئاڕاستەی بونیادی دیموكراتی هەڵبگرن، هەر بۆیە ئەگەر لەم چوارچێوەیە بپرسین ئایا مەبەست لەبونیادی دیموكراتی چییە؟ نەك دیموكراتی چییە؟ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە پێمان دەڵێت، هەتا دوای نیوەی دووەمی نەوەدەكانی سەدەی ڕابردوو، پرسیاری ڕۆژئاوا بەگشتی و ئەمریكا بەتایبەتی ئەوەبوو، دیموكراتی چییە؟ نەك بونیادی دیموكراتی چییە؟ فەرید زەكەریا لەكتێبی (ئاییندەی ئازادی) ئاماژە بەهەڵبژاردنەكانی بۆسنە دەكات، كە چۆن هەڵبژاردنەكانی بۆسنە ڕیچارد هۆلبرۆكی گەیاندە قەناعەت، كە ئەم هەڵبژاردنە نەك دیموكراتی بەرهەم ناهێنێت، بەڵكو دابەشبوونی كۆمەڵگە بەرهەم دەهێنێت، هەر ئەم ڕووداوەش فەرید زەكەریای هاندا توێژینەوە گرنگەكەی لەساڵی 1997 بەناونیشانی (لیبرال دیموكراتی و ئیللیبرال دیموكراتی) لەگۆڤاری فۆرن ئەفێرز بڵاو بكاتەوە و ڕایبگەیەنێت، بونیادی دیموكراتی پێویستی بەدەستوورێكی مەدەنی لیبرالی هەیە، لەوڵاتێكدا لیبرالیەت بنەمای نەبێت دیموكراتی لیبرالی بونیاد نانرێت، هەر پاشانیش ئەم دیراسەتەی كردە كتێبێك و لەساڵی 2003 بەناوی (ئاییندەی ئازادی) بڵاویكردەوە، زەكەریا ئەو بیرمەندە لاوە بوو، كە زوو هەستی بەوەكرد بنەماكانی لیبرالیزم بوونی نەبێت، هەڵبژاردنی پاك و بێگەرد دیموكراتی بەرهەم ناهێنێت، لێرەوە ئەگەر سەیری هەڵبژاردنی ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی نیشتمانی فەلەستین و كۆماری ئیسلامی ئێران بكەین هەتا هاتنی محەمەد خاتەمی، دەبینین هەردوو هەڵبژاردنەكە لەسەر ئاستی ناوچەكە دوو هەڵبژاردنی نموونەیی بوون، بەڵام هیچ كام لەو دوو هەڵبژاردنە دیموكراتی بەرهەم نەهێناوە، ئەم واقیعە ئاراستەی بیركردنەوەی تۆژەر و پسپۆران و بیرمەندانی بەرەو ئەوە گۆڕی پرسیاری دیموكراتی چییە؟ وەڵامی تەواوی قۆناخی دوای ڕووخانی دیواری بەرلین كە ناویان نابوو كۆتایی مێژوو ناداتەوە، بۆیە پێویستە ئەم پرسیارە بگۆڕێت بەوەی بونیادی دیموكراتی چییە، یان چۆن دیموكراتی لەشوێنێكی دیاریكراو و لەسەردەمێكی دیاریكراودا بونیاد دەنرێت؟ هۆكاری ئەمەش ئەو جیاوازیەیە كە لەئاستی بونیادی دیموكراتی لەپرۆسەكانی بونیادی دیموكراتی وڵاتانی پۆست كۆمونیست دەیانبینین، كە ئەو جیاوازیانە پێمان دەڵێن كێرڤی بنەماكانی لیبرالیزم لەهەر وڵاتێكدا چەندە.
لەم چوارچێوەیەدا كەسەیری پرۆسەی بونیادی دیموكراتی لەوڵاتی خۆمان دەكەین و لەناو ئەم پرۆسەیەشدا سەیری ڕێككەوتنی ستراتیژی نێوان پارتی و یەكێتی دەكەین، وەك هۆكارێك بۆ كامڵبوونی دیموكراتی و ڕاهاتن لەسەر دەستاودەستكردنی ئاشتیانەی دەسەڵات لەهەرێمی كوردستان دەبینەوە، زۆر ڕووبەڕووی ئەو پرسیارە دەبینەوە لەلایەن ئەو كەسانەی ڕەخنە لەڕێككەوتنەكە دەگرن یان بەهۆكارێك بۆ شكستی دیموكراتی لەقەڵەمی دەدەن، ئەمەش بەوەی ئەم ڕێككەوتنە داهێنراوێكی پارتی و یەكێتییە بۆ قۆرخكردنی دەسەڵات و ڕێگرتن لەدەستاو دەستی ئاشتیانە، ئەوە لێرەدا بەچەند خاڵێك ئەم لایەنە دەخەینەڕوو:
1- ئەگەر جیابوونەوەی بزووتنەوەی گۆڕان وەك جیابوونەوە و لێكترازان سەیر بكەین، نەك دروستبوونی حزبێكی تازە وەك پێداویستی ئێستای كۆمەڵگەی كوردستان، هەروەها ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ سەرەتای ئیمزاكردنی ئەم ڕێككەوتنە، ئەوە لەبەرچاو بگرین كە لەكاتی ئیمزاكردنی ئەم ڕێككەوتنە بزووتنەوەی گۆڕان نەبووە و ئەندامانی ئەم حزبەش بەشێك بوون لەیەكێتی، ئەوە دەگەینە ئەو ڕاستیەی كە واقیعی كوردستان پێمان دەڵێت، هەتا ماوەیەكی دیكەش لەكوردستان حزبێكی دیكە وەك پێداویستی كۆمەڵگە دروست نابێت كە ڕكەباری پارتی و یەكێتی بكات بۆ وەرگرتنی دەسەڵات. هەربۆیە لەبەر ئەوەی دەسەڵات یان حكومڕانی بەشێوەیەكی سەرەكی لەنێوان پارتی و یەكێتی بووە و لایەنی دیكە لەكاتی ئیمزاكردنی ڕێككەوتنی ستراتیژی نێوان پارتی و یەكێتی بوونی نەبووە و پارتی و یەكێتی بەتەنیا ڕێژەی سەروو %80ی دەنگەكانیان هێناوە، ئەوە كارێكی باشیان كردووە، توانیوویان لەم قۆناخە وەك ئیستحقاقی هەڵبژاردنی خۆیان، قۆناخێكی هەستیار بەڕێوەبەرن و بتوانن خۆیان لەسەر دەستاو دەستكردنی دەسەڵات ڕابهێنن. ئەمەش نەك نەبۆتە هۆی قۆرخكردنی دەسەڵات، بەڵكو بۆتە هۆكارێك بۆ دابەشكردنی دەسەڵات.
2- لەهەڵبژاردنەكانی تەمموزی 2009 كە بزووتنەوەی گۆڕان 25 كورسی بەدەست هێناوە، ئەگەر ئەم ڕێژەیە لەگەڵ ڕێژەی دەنگەكانی پارتی و یەكێتی لەساڵی 2009 كۆبكەینەوە دەبینین، نزیكەی هەمان ڕێژەی ئەو دەنگانەیە كە پارتی و یەكێتی لە2005 هێناویانە، بۆیە ئەگەر هەندێك پێیانوایە ئەم دابەزینە، دابەزینی متمانەی خەڵكە بەپارتی و یەكێتی، ئەوا ئاكامی هەڵبژاردنەكانی 7ی مارتی 2010 كە لەگەڵ هەڵبژاردنەكانی تەمموزی 2009 تەنیا چەند مانگێك جیاوازی هەیە، دەبینین بەئاشكرا دیارە، لایەنی پارتی ئەگەر ڕێژەی دەنگەكانی زیادی نەكردبێت كەمی نەكردووە، بەهەمان شێوە یەكێتی و گۆڕانیش پێكەوە، بۆیە ئاكامی هەڵبژاردنەكانی 2010 دیسان ئەو ڕاستیە دووپات دەكاتەوە، كە بەپلەی یەكەم پارتی لەڕووی جەماوەرییەوە بەهێزترین حزبی جەماوەرییە و یەكێتی نیشتمانیش كە دەنگەكانی دابەش بووە لەگەڵ گۆڕاندا، هێشتا پێكەوە لەگەڵ گۆڕان بەهێزترین حزبی جەماوەرییە خەڵك متمانەی بەیەكێتی لەق نەبووە، بەڵام لەناو یەكێتدا لێكترازان هەبووە و دەنگەكان دابەش بوون ئەوەیان مەسەلەیەكی دیكەیە.
ئەم دوو خاڵەی ئاماژەمان پێكردن، ئاماژەن بۆ ئەوەی كە هێشتا بەرپرسیاریەتی ئەم قۆناخە و متمانەی خەڵكی كوردستان بۆ ئەم قۆناخە لەسەر پارتی و یەكێتییە، بەتایبەتیش وێڕای هەموو تەحددییە ناوخۆی و دەرەكیەكان، سەركەوتنی ڕێككەوتنی ستراتیژی لەسەر دەستی پارتی و یەكێتی، بێجگە لەوەی پرۆسەی سیاسی و بونیادی دیموكراتی بردۆتە قۆناخێكی كامڵتر، لەهەمانكاتدا زەمینەیەكی ڕەخساندووە، كە پرۆسەی دیموكراتی خۆی ببێتە ڕێككەوتنێكی

ستراتیژی لەنێوان سەرجەم لایەنە سیاسییەكان و تەواو نەتەوەو ئایینە جیاوازەكانی كوردستاندا، كەواتە لێرەوە ئەگەر بۆ هەڵبژاردنی داهاتوو لەساڵی 2014 یان لەهەڵبژاردنی پارێزگاكاندا، شێوازی ئەم ڕێككەوتنە لەدابەزین بەلیستی هاوبەشەوە بگۆڕێت، بۆ هاوپەیمانی دوای پرۆسەی هەڵبژاردن، ئەمە دیسان مانای ئەوەیە كەلتوری دیموكراتی و یەكتری قبوڵكردن گەشەی كردووە، ئەمەش بەرهەمێكی دیكەی ڕێككەوتنی ستراتیژی نێوان پارتی و یەكێتییە، هەربۆیە لەهەموو بارێكدا، ڕێككەوتنی ستراتیژی ئەو هۆشیارییەی لەناو كۆمەڵگەی كوردستان دروستكرد، كە حكومڕانی لەكۆمەڵگەی دیموكراتی بەتەنیا ناكرێت و دەبێت پێكەوە هاوپەیمان بین و پێكەوە كار بكەین، هەتا ئەگەر لەهەڵبژاردنەكانیشدا بەجیا دابەزین، بەڵام پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە كاتێك سەركەوتنی ڕێككەوتنی ستراتیژی نێوان پارتی و یەكێتی، پرۆسە دیموكراتیەكە دەگۆڕێت بۆ ڕێككەوتنێكی ستراتیژی دیموكراتیانە و بنەماكانی دیموكراتی دەكاتە خاڵەكانی ئەو ڕێككەوتنە، ئایا كەس دەتوانێت دژی ئەو ڕێككەوتنە ستراتیژییە ڕابوەستێت و بەخاڵەكانییەوە پابەند نەبێت، ئەمەش دیوێكی دیكەی فراوانبوونی ڕێككەوتنی ستراتیژی و سەركەوتنی ڕێككەوتنی ستراتیژییە.


سوودەكانی ئاڵۆگۆڕی ئاشتیانە بۆ كامڵبوونی دیموكراتی
لەسیستمی دیموكراتیدا، حكومڕانی چەند سەركەتوو بێت، حكومڕانییەكی كاتییە، ئەمەش سیمای دیموكراتیە كە بوار نادات لەماوەیەكی دیاریكراو زیاتر، كەس لەدەسەڵاتدا بێت، هەربۆیە هەتا ئەگەر بەرنامەی حزبەكەش بۆ حكومڕانی سەركەتوو بێت، دیموكراتی ناچارمان دەكات دەموچاوەكان و كەسەكان بگۆڕین، هۆكاری سادە بۆ ئەم گۆڕانكارییە بەردەوامی هەڵمەتەكانی هەڵبژاردنە، بەواتایەكی دیكە بوونی كێبڕكێ لەبری ئەوەی تەنیا لەماوەی چوارساڵدا تەنیا مانگێگ هەڵمەتی هەڵبژاردن بێت، میكانیزمی كێبڕكێ لەناو سیستمەكە، كاركردنی ڕۆژانە دەكاتە هەڵمەتی هەڵبژاردن و هەوڵێك بۆ ڕازیكردنی خەڵك، بەڵام ئەگەر ئەم دیاردەیە بگوازینەوە بۆ شێوازی ئاڵووێڕی حكومەت لەنێوان پارتی و یەكێتی بەپێی ڕێككەوتنی ستراتیژی، ئەوا ئەم گۆڕانكارییە دەبێتە هۆكاری ئەوەی بەرنامەی لیستی كوردستانی بۆ هەڵبژاردنەكانی تەمموزی 2009 بەهەردوولا جێبەجێ بكرێت، دەكرێت ئەمە ناوبنرێت دابەشكردنی بەرپرسیاریەتی جێبەجێكردنی ئەم بەرنامەیە بۆ سەر شانی هەردوو حزب، بۆ ئەوەی لەسەركەوتن و شكستدا هەردوولا بەرپرسیاریەتیەكەی هەڵبگرن، لێرەوە ئەگەر بەراوردێك لەنێوان بارودۆخی سیاسی كابینەی پێنجەم و شەشەم بكەین، لەگەڵ ئەوەی تەحدییەكانی دەرەوە لەسەردەمی كابینەی پێنجەم زیاتر هەڕەشە بوون، بەڵام ئەو گۆڕانكارییەی كە لەهاوكێشەی سیاسیی كوردستان ڕوویداوە، لەكابینەی پێنجەم هاوكێشەكە هاوسەنگ تر بوو، لانی كەم لەكابینەی پێنجەم ئۆپۆزسیۆنێكی ئاشكرا نەبووە و هەشبووبێت ئۆپۆزسیۆنێكی فەرمی وەك حزبی سیاسیی مۆڵەت پێدراو نەبووە، بۆیە لەكابینەی پێنجەمدا ئۆپۆزسیۆن شاردراوە بووە، ئەو حزبانەشی وەك كۆمەڵ و یەكگرتوو كە لەڕاگەیاندندا وەك ئۆپۆزسیۆن خۆیان پیشاندەدا، بەفەرمی لەحكومەتی كابینەی پێنجەم بەشدار بوون، بۆیە لەبارودۆخێكی لەم جۆرەدا، گرنگە پارتی و یەكێتی پابەندبن بەو بەرنامەیەی بەناوی لیستی كوردستانییەوە پێشكەشی گەلی كوردستانیان كردووە و دەبێت پێكەوە جێبەجێی بكەن. ئەم لایەنە بۆ هەردوولا پارتی و یەكێتی و تەواوی پرۆسە دیموكراتیەكە سوودی هەیە، بۆیە ئەگەر لەماوەی ئەو چوارساڵەی كابینەی شەشەم كەپارتی و یەكێتی پێكەوە جێبەجێی دەكەن، ئەگەر سەركەتوو بوون، ئەوا ئەگەر هەردوولا لەهەڵبژاردنی داهاتوو بەجیاش دابەزن، ئەوا بەرنامەیەكی نزیك یەك دادەڕێژن و ئەگەری دووبارە هاوپەیمانی كردن لەگەڵ یەكتری بۆ دوای هەڵبژاردنەكان زیاتر دەكات، ئەگەر خوانەخواستە سەركەتووش نەبوون، دیسان بەرنامەی خۆیان بەو جۆرە دادەڕێژن كە هەڵەكانی ڕابردوو دوبارە نەكەنەوە، ئەمەش بەجۆرێكی دیكە هەر لێكیان نزیك دەكاتەوە.


ئەركەكانی ئاییندە
ئەگەر پرۆسەی ئاڵووێری حكومەت ئەنجامبدرێت، دیسان حكومەتی داهاتووش هەر ئەركەكانی ئەم حكومەتە درێژە پێدەدات و هەر ئەو بەرنامەیە جێبەجێ دەكات كە لە2009 لیستی كوردستانی ڕایگەیاندووە، بەڵام لەڕووی سایكۆلۆژیی سیاسیی و پێوەندی نێوان پارتی و یەكێتی و حزبەكانی ئۆپۆزسیۆن گۆڕانكاری دروست دەبێت و لەوانەیە بنكەی حكومەتەكە فراوانتر بێت و ئەگەر هەرسێ لایەنەكەی ئۆپۆزسیۆنیش لەحكومەت بەشدار نەبن، بەڵام دووبارە دەرگای وتووێژكردن بۆ بەشداریان لەحكومەت لەگەڵ دەكرێتەوە، لەم حاڵەتە لەوانەیە بەشێك لەئۆپۆزسیۆن وای بەباش بزانێت لەم حكومەتە بەشدار بێت، ئەمەش بەو مانایە نییە كە ئۆپۆزسیۆن خراپە، بەڵكو بەو مانایەی هاوكاریكردن و بەشداریكردن بۆ بەرژەوەندی گشتی وادەخوازێت هاوكاری سەرخستنی حكومەت بێت، لایەنێكی دیكە كە بۆ خەڵكی كوردستان و دابینكردنی خزمەتگوزارییەكان زۆر گرنگە، ئەوەیە جارێكی دیكە چاو دەخشێنرێتەوە بەمیكانیزمی چۆنییەتی جێبەجێكردن و دابینكردنی خزمەتگوزارییە سەرەكیەكان، ئەمەش نەك بەومانایەی كە میكانیزمی ئێستا بۆ دابینكردنی پرۆژە خزمەتگوزارییەكان هەڵەیە یاخود باش نییە، بەڵكو بەو مانایەی بۆچوونێكی دیكەش بۆ زیاتر دابینكردنی خزمەتگوزارییەكان تاقیدەكرێتەوە، دروستبوونی میكانیزمی بەدیل و سیاسەتی بەدیلیش باشترین فاكتەرە بۆ باشتركردنی خزمەتگوزارییەكان، هەروەها ئەم گۆڕنكارییە دەبێتە هۆكارێك بۆ دووبارە ئەكتیفبوونەوەی پەرلەمان، لەبەر ئەوەی كاتێك ئەم گۆڕانكارییە ئەنجامدەرێت، پەرلەمانتاران بەگشتی ڕووبەڕووی میكانیزمێكی تازە دەبنەوە بۆ چۆنییەتی چاودێری كردنی كارەكانی حكومەت و ئەگەر لەماوەی دووساڵی ڕابردوو لەسەر شێوازێك ڕاهاتبن چاودێری كارەكانی حكومەت، ئەوا لەگەڵ دروستبوونی گۆڕانكاری لەحكومەت كە لەوانەیە سەرۆكایەتی پەرلەمانیش بگرێتەوە، شێوازی كاری پەرلەمان نوێدەبێتەوە و پەرلەمانتارەكان چالاك دەكاتەوە، بەڵام خاڵی گەشبین لەم گۆڕانكارییە ئەوەیە كە جارێكی دیكە نێچیرڤان بارزانی پۆستی سەرۆكی حكومەت وەربگرێتەوە، ئەمەش نەك لەبەر ئەوەی ئەو خۆی حەزی بەم پۆستەیە، بەڵكو قۆناخی ئەمڕۆمان پێویستی بەوەیە لەم قۆناخە جارێكی دیكە لەسەر هەموو بوارە جیاوازەكانی ڕێكخستنەوەی نێو ماڵی سیاسیی و پتەوكردنەوەی ژێرخانی خزمەتگوزارییەكان و گوڕدانەوە بەپرۆسەی پەرەپێدان، تواناكانی نێچیرڤان بارزانی دەربكەونەوە.