لەو كاتەوەی توركیا سیاسەتێكی نەرم لەسەر ئاستی دەرەوە پیادە دەكات، پێگەی توركیا وەك دەوڵەتێكی ئیقلیمی بەهێز گۆڕانكاری بەسەردا هاتووەو ئابووری توركیاش گۆڕانكاری گەورەی بەسەردا هاتووە، بەڵام ئەو ڕۆڵەی توركیا ئومێدی بۆ دەخوازێت پەیوەستە بەچارەسەركردنی كێشە ناوخۆییەكانی كە كێشەی كورد لەهەموویان بەرچاوترە، سەبارەت بەم لایەنە پرسیارمان لە د.زەكی سیرگل مامۆستای زانستی سیاسەت لەزانكۆی بلیكنت لەئەنكەرا كرد، لەمبارەوە بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە و وتی: (ئەوەی دەمەوێ لەبارەی ئەم پرسیارە بیخەمەڕوو ئەوەیە كە «توركیا» هەوڵیداوە بۆ ئەوەی كێشە ناوخۆییەكانی چارەسەر بكات، هەڵبەتە هەروەك كە ئێوەیش ئاماژەتان پێكرد یەكێك لەكێشەكان كێشەی كوردە، بۆیە هەتا «توركیا» نەتوانێت كێشە ناوخۆییەكانی خۆی چارەسەربكات، ئەوە زۆر زەحمەت دەبێت بۆ «توركیا» ڕۆڵێكی گەورەتر لەناوچەكەدا بگێڕێت، بۆیە دووبارەی دەكەمەوە كە كێشەی كورد یەكێكە لەتەحەددا هەرە سەرەكییەكان لەبەرامبەر توركیا، بەتایبەتی لەچەند ساڵی ڕابردوودا، هەرچەندە جۆرە «ئاگربەست»ێك هەبوو لەنێوان هێزەكانی ئاسایش و «پ.ك.ك» لەنێوان ساڵانی 1999 – تاكو 2005، بەڵام لەساڵی 2005ـەوە هەستمان بەهەڵكشانی پێكدادان كرد لەنێوان هەردووك لەلایەنەكان بەتایبەتی لەم هاوینەدا كە ئاستێكی بەرز لەپێكدادان ڕوویدا و قوربانیی لێ كەوتەوە، بۆیە كێشەی كورد هێشتا بەردەوامە و نازانم تاچەند دەستووری نوێ ئەم كێشەیە چارەسەردەكات، كێشەكە تاكو ئەمڕۆیش بەردەوامە و ڕێكخراوێك هەیە بەناوی «پ.ك.ك» كە هێشتا چالاكە، بۆیە ئەم جۆرە گرفتانە سنووری داناوە لەبەردەم تواناكانی «توركیا» لەناوچەكە)).
هەوڵدان بۆ چارەسەری كێشە ناوخۆییەكان گرنگن، بەڵام لەوە گرنگتر بەردەوامی هەنگاوەكانە بەو ئاراستەیە هەتا ئەگەر ئەو هەنگاوانە خاو و لەسەر خۆبوون، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا هەنگاوی سەرۆك وەزیرانی توركیا بەداوای لێبوردن لەكۆمەڵكوژییەكەی دەرسیم لەیەكدوو هەفتەی ڕابردوو، هەنگاوێكی دڵخۆشكەر بوو بەوەی هەوڵەكان بەئاراستەی چارەسەری كێشەكان بەردەوام بن، لەم مبارەوە د.زەكی سیرگل لەدرێژەی لێدوانەكەیدا بۆ گوڵان لەمبارەوە وتی: (سەبارەت بەڕووداوەكەی دەرسیم، بەڕێز ئەردۆگان سەرۆك وەزیرانی توركیا ئاماژەی بەوەكرد كە دەوڵەتەكەی لەڕابردوودا هەڵەی بەرامبەر كوردە نیشتەجێبووەكانی ناوچەكە كردووە، بۆیە وتی «دەمەوێ داوای لێبوردن بكەم لەوبارەیەوە»، بەڵام ئەوە ڕەفتارێكی ڕەمزمییە و نازانم تاچەند ئەو شتە كێشەكە چارەسەر دەكات لەبەرئەوەی كێشەی كورد كێشەیەكی ڕەمزی نییە لەبەرئەوەی هێشتا خواستی هەڵپەستراوی كورد لەئارادا ماوە، بۆیە ئەو پرسیارەی كە هێشتا وەڵامی نییە ئەوەیە كە ئایا تاچەند دەوڵەتی «توركیا» وەڵامدانەوەی دەبێت بۆ ئەو خواستانە؟ بەڵام دەستپێشخەرییەكە لەداوا لێبوردن لە»دەرسیم» هێشتا هەنگاوێكی زۆر بچووكە و باوەڕناكەم لەڕووی چارەسەركردنی كێشەكە كاریگەرییەكی ئەوتۆی هەبێت، بۆیە لەپێناو چارەسەركردنی كێشەكانی پێویستە لەسەر دەوڵەتی توركیا وەڵامدانەوەی بۆ هەندێك لەداواكارییەكانی كورد هەبێت، بۆنموونە لەڕووی داواكارییەكانیان لەبارەی مافی زمان لەگەڵ بەهێزكردنی ئاستێك لەئیدارەی لۆكاڵ ئەمانە و وێڕای چەندین داواكاریی دیكە. لایەنێكی دیكە كە ئاماژەتانپێكرد، دەستپێشخەرییەكەی پارتی «عەدالەت و گەشەپێدان» و كرانەوەی دیموكراسی لەبەرامبەر دەستپێشخەریی كورد لەساڵی 2009 هەروەها لەهەڵبژاردنەكاندا لەساڵی 2011، ئاڕاستەكان گۆڕاوە لەڕووی ڕەفتارەكانی پارتی «عەدالەت و گەشەپێدان» بەرامبەر كێشەی كورد، بەشێوەیەك كە دەبینین دووركەوتنەوە هەبووە لەڕەفتاری لیبراڵ و دیموكراسی و زیاتر هەنگاوی ناوە بەرەو «وتاری» موتەحەففز و ناشناڵیست)).
بۆ ئەوەی ئەم هەنگاوانە لەهەنگاوی ڕەمزییەوە ببنە هەنگاوی پراكتیكی، پێویستە وتووێژ لەنێوان لایەنە پێوەندارەكانی كێشەكە دەست پێبكات، سەبارەت بەم هەنگاوە بۆ چارەسەری ئاشتیانەی كێشەی كورد د.سەرگیل وتی: (پێشتر حكومەتی توركیا هەنگاوی بۆ دیالۆگ هەڵگرتووە، بەپێی ئەو هەواڵانەی كە بەم دواییانەدا دزەیانكردووە، دەركەوت حكومەت گفتوگۆی لەگەڵ «پ.ك.ك» كردووە، هەرچەندە حكومەت ئەو شتەی ڕەتكردەوە بەڵام پاشان «ئەردۆگان» دانی پێداناو وتی ئەگەر دەتانەوێ كێشەكە چارەسەربكەن ئەوە پێویستە گفتوگۆ بكەن، شتێكی ئاساییە لەگەڵ ڕكابەرەكەت بدوێیت، بۆیە ئەو ڕاستییە ئاشكراكرایەوە كە حكومەت چەندین جار قسەی لەگەڵ «پ.ك.ك» كردووە، تەنیا «MHP» لەمبارەیەوە كاردانەوەی هەبوو، بەڵام بەو ئاستە نەبوو كە لەدژ حكومەت بوەستێت بەهۆی دەستكردنی بەپێوەندیكردنی لەگەڵ «پ.ك.ك»، بۆیە بەلامەوە ئاساییە گەر لەئایندەدا پێوەندیی دیكە لەنێوانیاندا ڕووبدات، هاوكات پێموایە حكومەت لەو ڕاستییە تێدەگات كە ئەگەر بتەوێ كێشەكان چارەسەربكەیت، ئەوە پێویستە لەگەڵ لایەنی بەرامبەر بدوێی، ئێستایش لەبەرئەوەی كاردانەوەیەكی سنووردار هەیە لەبەرامبەر حكومەت لەبارەی ئەو ڕەفتارانەی، بۆیە پێموایە ئەمڕۆ دەرفەتی باشتر هەیە بۆ دۆزینەوەی چارەسەرێكی ئاشتییانە بۆ كێشەكە، لەلایەنێكی دیكەوە دەستووری نوێ لەئارادا هەیە و ئەمڕۆ لەوڵاتدا پرۆسەیەك هەیە بۆ نووسینەوەی دەستوورێكی نوێ و هەموو لایەنەكان لەپەرلەمان و كۆمسیۆن نوێنەریان ناردووە بۆ ئامادەكردنی ڕەشنووسێك بۆ دەستووری نوێ، بۆیە پێموایە كە ئەمەیش دەرفەتێكی گرنگە لەڕووی دۆزینەوەی چارەسەرێكی ئاشتییانە بۆ كێشەكە)).
توركیا وەك پردێك لەنێوان ڕۆژئاواو ڕۆژهەڵاتدا
ئەو ڕۆڵەی ئێستا توركیا لەسەر ئاستی سیاسەتی دەرەوەی دەیگێڕێت، لەگەڵ ئەوەی ڕۆڵێكی گرنگە، بەڵام دەتوانێت ڕۆڵێكی گەورەتر ببینێت، سەبارەت بەم لایەنە پرسیارمان لەپرۆفیسۆر مستەفا كیبار ئۆغلۆ سەرۆكی بەشی پێوەندییە نێودەوڵەتیەكان لەزانكۆی ئۆكان(OKAN) لەئەستەنبوڵ كردوو بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە و وتی: («توركیا» یەكێكە لەوڵاتە هەرە بەتواناكانی ناوچەكە لەڕووی قەبارەی ئابووری و ژمارەی دانیشتوانی و هەروەها سوپایەكی بەهێزی هەیە، هەربۆیە، زۆر ئاساییە وڵاتێك وەكو «توركیا» ڕۆڵێكی گرنگ بگێڕێت لەناوچەكە لەڕوانگەی دەستپێشخەری بۆ چەسپاندنی سەقامگیری لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، سیاسەتی دەرەوەی «توركیا» لەژێر حوكمڕانیی پارتی «داد و گەشەپێدان» كە ناسراوە بە»سفڕكردنی كێشەكان لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ» بەشێوەیەكی ڕەها گونجاوە لەگەڵ پرەنسیپە سەرەكییەكانی سیاسەتی دەرەوەی «توركیا» كە بریتییە لە»ئاشتی لەنیشتمان و ئاشتی بۆ جیهان» كە لەساڵانی 1920ـەوە دانراوە. من ئەمە بەئامانجێكی گرنگ دەژمێرم بۆ وەدیهێنانی، ئەمە لەكاتێكدا وەدیهێنانی زۆر زەحمەتە لەناوچەیەكی نالەبار وەكو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. وێڕای ئەوەیش پارتی «داد و گەشەپێدان» هەنگاوی زۆر بەرچاوی گرتۆتەبەر لەپێناو كۆتایی هێنان بەو دوژمنایەتییە مێژووییەی نێوان «توركیا» و دراوسێكانی لەڕێگەی واژۆكردنی ڕێككەوتنی زۆر ئاستبەرز لەڕووی پتەوكردنی هەماهەنگی و هاوكاری لەبارەی كێشە هەرێمی و نێودەوڵەتییەكان. وێڕای ئەوەیش، بەهۆی كێشەی ناوخۆیی وڵاتەكان بۆنموونە وەكو «ئێران» و «سوریا» كارەكە بۆ «توركیا» زەحمەت بووە بتوانێت ئاستی ئەو پێوەندییانەی بپارێزێت كە تەنیا تاكو یەك ساڵ بەرلەئێستا وەدیی هێنابوو. هەتا كێشەكانی «ئێران» لەگەڵ جیهانی ڕۆژئاوا بەردەوام بێت و بارودۆخی ناوخۆیی «سوریا» پەرە بەخۆیەوە نەبینێت، ئەوە زەحمەتە پێشبینیی شتی زۆر لەدەستپێشخەرییەكانی «توركیا» بكرێت. بەڵام بەهۆی مەوقعە جوگرافییەكەیەوە، «توركیا» دەتوانێت بجووڵێتەوە، ئەمڕۆ لەسەردەمی پاش شەڕی سارد-دا بۆتە پردێك لەنێوان وڵاتانی ڕۆژئاوا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. ئەندامێتیی «توركیا» لەڕێكخراوەكانی ڕۆژئاوا وەكو «هاوپەیمانی ناتۆ» و «رێكخراوی ئاسایش و هەماهەنگی» و «ئەنجوومەنی ئەوروپا» ...و تاد. لەگەڵ دەرفەتی وەدەستهێنانی بۆ ئەندامێتییەكی تەواو لە»یەكێتی ئەوروپا» ئەو هەلەی بۆ «توركیا» فەراهەمكردووە پەیام ئاڕاستە بكات بەرەو هەردووك لەئاڕاستەكان لەنێوان ڕۆژئاوا و ڕۆژهەڵات. «توركیا» لەهەموو چاودێرێكی ڕۆژهەڵاتی دیكە زۆر باشتر تێدەگات لەكێشەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، هەروەها لەزۆربەی شیكەرەوەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست باشتر لەڕوانگەی ڕۆژهەڵات تێدەگات، ئەمە ئامڕازێكی بەهێزە بەو مەرجەی بەشێوەیەكی ڕێك و بەمەبەستێكی باش بەكاربهێندرێت. پێموایە لێرەدا گونجاوە گەر بیڵێم «توركیا» ویستی تواناكانی بخاتەگەڕ لەپێناو دۆزینەوەی چارەسەر بۆ كێشەی «فەڵەستین» و هەروەها بۆ ناكۆكییەكان لەڕووی بەرنامە ئەتۆمییەكەی «ئێران». شتەكە لەبەرژەوەندیی هەموو لایەك دەبێت گەر هاوكاریی «توركیا» بكرێت بۆ وەدیهێنانی ئامانجەكانی لەڕووی بەرزڕاگرتنی ئاسایش و سەقامگیریی هەرێمی)).
ئەندامیەتی توركیا لەیەكێتی ئەوروپا
پرۆفیسۆر مسەفا كیبار ئۆغلۆ سەبارەت بەئەندام نەبوونی توركیا هەتا ئێستا لەیەكێتی ئەوروپا هۆكاری دیكەی هەیە و پێوەندی بەهەنگاوەكانی توركیاوە نییە، بەڵكو مەسەلەی بە ئەندام نەبوونی توركیا پێوەندی بەهەڵویستی وڵاتانی ئەوروپاوە هەیە لەبەرامبەر توركیا، لەمبارەوە بەمجۆرە ئەم پرسەی بۆ گوڵان خستەڕوو: (بێگومان بەدیموكراتەزەكردن یەكێك بەپێوەرە هەرەگرنگەكان لەڕووی بەئەندامبوون لە»یەكێتی ئەوروپا». لەمڕووەوە دادەنرێت، «توركیا» هەڵستاوە بەجێبەجێكردنی پرۆسەیەكی گشتگیر لەپێناو گرتنەبەری ئیجرائاتی یاسایی و دەستووری و كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابووریی پێویست بۆمەبەستی بەرەوپێشەوەبردنی وڵات بەرەو ئاڕاستەیەكی دیموكراسیتر لەوەی كە پێشتر هەیبووە لەپێناو خۆگونجاندن لەگەڵ پێوەرەكانی «یەكێتی ئەوروپا». لەڕاستیدا، ئەم ئیجرائاتانەی حكومەتی توركی پیادەیان دەكات، بەشێوەیەكی سەرەكی و پێش هەمووشتێك، لەگەڵ پێشبینییەكانی هاووڵاتیانی «توركیا» یەك دەگرنەوە، ئەمە لەكاتێكدا هاووڵاتیانی «توركیا» بریتین لەچەندین پێكهاتەی جیاواز. وێڕای هەموو شتێكی دیكە، پەرلەمانی ئێستا كە پاش هەڵبژاردنەكانی تەمموزی ساڵی 2011دا هەڵبژێردرا، بڕیاریداوە بۆ هەمواركردنی دەستوورەكەی ساڵی 1982 بەتەواوەتی، كە لەژێر حوكمڕانیی ڕژێمی سەربازی تەبەنناكرابوو، هەروەها بۆ بەرهەمهێنانی دەستوورێكی نوێ بە بەشداربوونی هەموو لایەنەكانی پەرلەمان و بەهاوكاری گرووپەكان و ڕێكخراوە ناحكومییەكان...و تاد. لەلایەنێكی دیكەوە ئابووریی «توركیا» بەشێوەیەكی بێهاوتا پەرەی سەندووە، بەشێوەیەك كە زۆر باشترە لەئابووریی وڵاتانی یەكێتی ئەوروپا. ئەگەر هەر وڵاتێكی ئەوروپی بەم شێوەیە چالاك بوایە لەڕووی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابووری، ئەوە پێشوەختە و لەماوەیەكی زۆر كورتدا دانی پێ دەنرا لە»یەكێتی ئەوروپا». بەهەرحاڵ، لەبەر چەند هۆكارێك هەندێك لەوڵاتە ئەوروپییەكان ڕێگری دەستكرد دەخوڵقێنن لەپێناو هێشتنەوەی «توركیا» لەدەرەوەی «یەكێتی ئەوروپا» (بەڵام وێڕای ئەوەیش گەیشتۆتە كەنار) لەبەر چەند هۆكارێكی سەرەكی لەڕووی كەلتوری (لەپێش هەمووشیان ئایین). ئەمە نە شتێكی لۆژیكە و نە پەسەندە كە «توركیا» ڕووبەڕووی ئەم جۆرە بەرهەڵستكاریە بێتەوە. بەڵام وێڕای ئەوەیش، پێویستە «توركیا» كۆڵنەدات لەوەدەستهێنانی ئەندامێتیی «یەكێتی ئەوروپا» و پێویستە هەوڵبدات وێڕای هەموو بەربەستەكان و ئەوەی لەتوانایەتی بیكات).