دیكارت دەڵێت: (یاسای گەورە گەردوونی ڕێكخستووە، بەڵام ئەم یاسا گەورانە سادەن)، ئەم قسەیەی دیكارت كە بەرهەمی پێشكەوتنی زانست و سەرەتای كۆتایی سەدەكانی ناوەڕاست و سەرەتای هەنگاو هەڵگرتنە بۆ ڕۆشنگەری و تێگەیشتن لە ئاشتی و لێبوردەیی، بەرەو ئەوەمان دەبات بڵێین ئەو یاسایانەشی ژیانی مرۆڤەكانی سەر هەسارەی زەوی ڕێكدەخەن، دیسان یاسای بەرز و گەورەن، بەڵام یاسای سادەن و لەناو جەستەی مرۆڤەكاندا بوونیان هەیە و پێویستی بەئیرادەیەكی خێرە بۆ ئەوەی كامەرانی بۆ مرۆڤەكان فەراهەم بكات، بۆیە كاتێك لەدوای دیكارت و لەسەر دەستی نیوتن دابڕانی دووەمی زانستی دروست دەبێت، لەسەر دەستی (كانت)یش دابڕانی دووەمی مەعریفی دەست پێدەكات و هۆشیاری مرۆڤ پێدەنێتە قۆناخێكی دیكە و بیركردنەوە لە ڕێكخستنی گەردوونەوە دەگاتە ئەوەی بیر لە ڕێكخستنی پێوەندی نێوان گەلان و نەتەوەكان بە ئاشتی بكرێتەوە و كۆتایی بە شەڕ بێت و ئازادی لەناو ئاشتیدا ڕەنگبداتەوە.
كەواتە ئەگەر لێرەوە بیركردنەوەی مرۆڤ لە گەردوون و پێكهاتەكانی پێویستی بە زانستێك بێت كە پێی دەگوترێت زانستی فیزیقیا یان تیۆری سروشت، ئەوا یاساكانی ئازادیش پێویستیان بەزانستێكە كەپێی دەگوترێت ئەخلاق یان تیۆری ئەخلاقی، ئەمانوئێل كانت بەو چەند وشەیەی لە ناو دووكەوانەكەی پێشەكی ئەم بابەتەیە كۆتایی بە كتێبی ڕەخنەی ئەقڵی پراكتیكی هێناوە كە ئەو دوو شتەش (سەرسامی ئەوە لە بەرزی و چۆنیەتی ڕێكخستنی ئاسمان و ئەستێرەكان و بەرزیی و چۆنیەتی كاركردنی قانوونی ئەخلاقی)یە، لێرەوە بایەخی ئەم قسە گرنگە لەوەدایە مرۆڤ چەند بیربكاتەوە و لە گەورەیی ئەو یاسایانە ڕابمێنێ كە گەردوونی ڕێكخستووە، بە هاوتای ئەوە كاتێك لە بەرزی و گەورەیی یاسای ئەخلاقی ورد دەبینەوە جار لەدوای جار نوێبوونەوە و تێگەیشتنی تازەمان بۆ كامەرانی و بەختیاری مرۆڤەكان دەست دەكەوێت.
بەڵام پرسیاری سەرەكی لێرەدا ئەوەیە ئایا ئەو یاسا ئەخلاقیەی كانت وتەنی لەسنگی هەر مرۆڤێكدا بوونی هەیە، تاچەند ئەم یاسایە دەتوانێت كۆنترۆڵی ئەو لایەنە سلبیانە بكات كە دەبنە مەوهیبەی ئەقڵ، وەك لێهاتوویی، زیرەكی، توانای حكومڕانی، ئازایەتی و سوربوون لەسەر بەدەستهێنانی ئامانجێك، كە زۆر جار ئەمانە دەبنە هۆكاری شانازی بەخۆكردن و بەلاڕێدا بردن و لەبری ئەوەی كامەرانی بەرهەم بێنن، دەرهاویشتەی خراپ وەك شەڕ و توندوتیژی بەرهەم دەهێنن؟ بێگومان ڕاستكردنەوەی ئەو لایەنە سلبیانە پێویستی بەئیرادەی خێرە، بەڵام پرسیاری دیكە لێرەدا ئەوەیە ئایا پێناسەی ئیرادەی خێر چییە و چۆنە؟ كانت لە كتێبی بونیادی میتافیزیقیای ئەخلاقدا بەمجۆرە وەڵامی ئەم پرسیارەی داوەتەوەو دەڵێت: (لەنێو هەموو ئەو كارانەی لە جیهان و دەرەوەی ئەم جیهانە دەكرێن، ناتوانرێت هیچ شتێك بەشێوەیەكی ڕەهاو بێ هیچ مەرجێك بەخێر هەژمار بكەین، تەنیا یەك كار نەبێت ئەویش ئیرادەی خێرە)).
كەواتە ئیرادەی خێر ئەو هێزە گەورەیەیە كە كۆنترۆڵی لایەنە سلبییەكانی بەرهەمی ئەقڵی مرۆڤ دەكات، مرۆڤ لە ڕێگەی شەڕەوە دەگوازێتەوە بۆ ڕێگەی ئاشتی و بونیادی كامەرانی لە كۆمەڵگە و بونیادی ئاشتی لەنێوان كۆمەڵگە و گەل و نەتەوە جیاوازەكاندا، ئەم میتۆدە بەرەو ئەوەمان دەبات بڵێین ئیرادەی خێر ئەو شاهیدە ئاقڵمەندەیە كە لایەنگیری هیچ لادانێك یان دەرهاویشتەیەكی سلبی بەرهەمی ئەقڵی مرۆڤەكان ناكات، ڕازی نابێت هەوڵەكان بە ئاڕاستەی خێر پەكبخرێن، بۆیە ئەم شاهیدە ئاقڵمەندە لەسەر ڕەفتارەكانی مرۆڤ دەبێتە ئەو هێزەی كە نەتوانین بۆ ڕێكخستنی ژیانی مرۆڤەكان و كۆمەڵگە دەستبەرداری بین، بەڵام پرسیاری دیكە لێرەدا ئەوەیە ئایا ئەم هێزە بەچی دەناسرێتەوە؟ ئایا بە كاریگەرییەكانی كە بەجێی دەهێڵێت یان بەو سەركەوتنانەی كە بەدەستی دەهێنێت؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەشدا بیرمەندان دەڵێن مەرج نییە هەموو جارێك و لەهەموو بوارێكدا لەئیرادەی خێر سەركەوتن بەدەست بهێنیت یان كاریگەرییەكانی هێندە بەهێز بێت دەرهاویشتە سلبییەكان بسڕێتەوە، بەڵكو ئیرادەی خێر كاتێك بەهەموو ئەو هۆكارانەی لەبەر دەستێتی ناتوانێت ئامانجەكە بپێكێت یان سەركەوتن بەدەست بهێنێت، یان هەتا ئەگەر سەركەوتووشبوو، ئەوا نە شكستەكان دەتوانن درەوشانەوەی گەوهەری ئیرادەی خێر تۆزقاڵێك كەمبكەنەوە، نەسەركەوتنەكانیش دەتوانن تۆزقاڵێك درەوشانەوەی گەوهەری ئیرادەی خێر زیاد بكەن، ئەمە بەرەو ئەو ڕاستیەمان دەبات كە ڕاشكاوانە بڵێین ئیرادەی خێر وەك پارچە گەوهەرێك بەهای خۆی لە خودی خۆیدا هەڵگرتووە و كەس ناتوانێت نە لەبەهای ئەو گەوهەرە كەمبكاتەوە نە دەشتوانن بەهای ئەو گەوهەرە زیاد بكەن، هەربۆیە ئەو گەوهەرە لە قوڕدابێت یان لەسەر سینی زێڕ و لە ئاوریشم پێچرابێت، ئەوا هەر ئەو بەهایەی هەیە كە خودی گەوهەرەكە لە خودی خۆیدا هەڵیگرتووە، ئەم گەوهەرە پێویستی بەوە نییە خەڵكانی دیكە پێیداهەڵبڵێن بۆ ئەوە پێمان بناسێنن یان سەرنجی ئەو خەڵكانەی پێ ڕابكێشرێت كە مانا و بەهای ئەو گەوهەرە نازانن، لێرەوە بەدەركەوتنی هێزی ئیرادەی خێر بۆ هەڵسوڕاندنی یاسای ئەخلاقی، فەرزكردنی میتۆدێك نییە بۆ ئەوەی خەڵكانی دیكە ملكەچی بن یان پەیڕەوی لێ بكەن، بەڵكو هۆكارێكە وەك دیاردەیەك خۆی دەخاتە ڕوو بۆ ئەوەی هاریكاری و هەماهەنگی لەنێوان توخمەكانی دیكەی نێو مرۆڤ وەك تاك و كۆمەڵگە وەك كۆی مرۆڤەكان ڕێكدەخات بۆ ئەوەی هەموو لەپێناوی كامەرانی و بەختەوەری كۆمەڵگە هەنگاو هەڵبگرن، ئەم هەماهەنگی و هاریكارییە لەنێوان تاكەكانی كۆمەڵگە وەك فەلسەفەیەكی میللی ئەخلاقی كە هاتە ئاراوە وەردەچەرخێت بۆ هەنگاو هەڵگرتن بەرەو بونیادی میتافیزقیای ئەخلاق كە دەكرێت پێی بگوترێت یاساكانی ئازادی، كە ئەم یاسایانە بوونیان نابێت ئەگەر ئاشتی و ئاسایش لەو كۆمەڵگەیە بوونی نەبێت، ئەم ئاڕاستەیە دەروازەی ئەوەمان بۆ دەكاتەوە كە بڵێین ئیرادەی خێر بۆ هەڵسوڕانی یاسا ئەخلاقیەكان، هەنگاوی سەرەتاییە بۆ بونیادی ئاشتی كۆمەڵایەتی و بونیادی ئاشتی لەنێوان گەل و نەتەوە جیاوازەكان و، هەڵسوڕانی ئەم ئیرادەی خێرە كە بە یاسا ئەخلاقییەكان لێبوردەیی و پێكەوەژیان بەرهەم دەهێنن، بەرپەرچی ئەو قسەیە دەداتەوە كە سەدان ساڵ وتراوەتەوە بەوەی هەندێ جار (شەڕ لەپێناوی ئاشتیدا پیادە دەكرێت)، بەڵام مێژوو سەلماندویەتی كە شەڕ لەپێناوی شەڕ و بەدیهێنانی ئاگربەستە و هەرگیز شەڕ ئاشتی بەرهەم ناهێنێت، لەبەر ئەوەی لەو كێشە و تەنگژانەی وەك كێشەی كورد لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، گەیشتۆتە ئەو ئاستەی كە شێوازی پیادەكردنی هێز بۆ چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ چارەسەركردنی كێشەكان، بۆتە بەشێك لە تۆڕی پێكهاتەی كۆمەڵایەتی كۆمەڵگە و ناتوانرێت كاتێك بیر لەوە دەكرێتەوە هەنگاو بۆ چارەسەری ئاشتیانەی كێشەكە هەڵبگیرێت، تەنگژەكە لەپێكهاتەی كۆمەڵایەتی لایەنە پێكناكۆكەكان جیابكرێتەوە، بۆ ئەم حاڵەتە دەكرێت نموونەی ڕێككەوتنە سیاسییەكانی نێوان میسر و ئیسرائیل، یان نێوان فەلەستین و ئیسرائیل وەربگرین، هەر بۆ نموونە جیمی كارتەر توانی دەستی سادات و مناحیم بیگن بخاتە ناودەستی یەك و ڕێككەوتننامەی كامب دڤیدیان پێ ئیمزا بكات، بەڵام ئەم ڕێككەوتنە نەیتوانی ڕێگە لە بەرهەمهێنانی توندتیژی و تیرۆكردنی سادات بگرێت، هەروەها بیل كلینتۆنیش توانی دەستی یاسر عەرەفات و ئیسحاق ڕابین لە بۆستن لە چوارچێوەی ڕێككەوتنی ئۆسلۆ بخاتە ناو دەستی یەكتری، بەڵام ئەم ڕێككەوتنە نەك هەر نەیتوانی ئاشتی لەنێوان فەلەستین و ئیسرائیل بەرپا بكات، بەڵكو نەشیتوانی ئیسحاق ڕابین لەدەستی جولەكە توندڕۆكانیش بپارێزێت، ئەمە پێمان دەڵێت لەبەر ئەوەی بەكارهێنانی هێز و توندوتیژی بۆتە بەشێك لە پێكهاتەی تۆڕی كۆمەڵایەتی هەردوو لایەنی عەرەبی و ئیسرائیلی، ئەوا پەسەندكردنی ئاشتی یان گۆڕینی ئاراستەی تەنگژەكان بەرەو ئاشتی كارێكی ئاسان نییە.
بونیادنانی ئاشتی
لەناو كێشە ئاڵۆزەكانی عێراق و ناوچەكەدا
بەدرێژایی تەمەنی دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق، كێشە و تەنگژەكانی ئەم وڵاتە لەچوارچێوەی سیستمی بەكارهێنانی هێز و سەركوتكردن و ملكەچپێكردنی بەرامبەر مامەڵەی لەگەڵدا كراوە، هەربۆیە ئەم مێژووە بێجگە لەخوێن ڕشتن و كۆمەڵكوژی شتێكی دیكەی بەرهەم نەهێناوە، هەروەها زیاد لەمەش توندوتیژی و یەكتری ڕەتكردنەوە بۆتە بەشێك لە نەسیجی پێكهاتەی كۆمەڵایەتی كۆمەڵگە جیاوازەكانی عێراق و ئێستا سیاسییەكانی عێراق ناچارن بۆ كۆكردنەوەی دەنگ و سەلماندنی خۆیان لەنێو ئەو توندوتیژی و یەكتری ڕەتكردنەوەیە بڕیاری خۆیان بدەن لەناو نەسیجی كۆمەڵایەتی عەرەبی عێراقدا، هەربۆیە كاتێك بمانەوێت لەسەر ئەم ژینگەیە بیر لەوە بكەینەوە كە ئاڕاستەی بەڕێوەبردنی ئەم كێشەیە لە پیادەكردنی هێزەوە بگۆڕین بۆ پیادەكردنی ئەقڵ و لۆژیك و چارەسەری ئاشتیانە بۆ ئەو كێشانە بدۆزینەوە، ئەوا هەست دەكەین ڕۆشنبیری چارەسەری ئاشتیانە بۆ چارەسەی ئاشتیانەی كێشەكان، لەگەڵ دیاردەی توندوتیژی و یەكتری ڕەتكردنەوە پێچەوانە دەبێتەوە و هەست دەكەین ئامادەباشی بۆ ڕێزگرتن لە رۆشنبیری و هەوڵەكان بۆ چارەسەری كێشەكان بە شێوازی ئاشتیانە وەك پێویست ڕێزی لێ ناگیرێت، ئەمەش وەنەبێت حاڵەتێكی تیۆری یان مەزندەی میتۆدیی شرۆڤەیەكی سیاسییانە بێت، بەڵكو ئەمە وەڵامی ئەو واقیعەیە كە ڕۆژانە بە چاوی خۆمان دەیبینین، هەر ئەم واقیعەش پێمان دەڵێت كاتێك هەڵوەستە لەسەر كێشەیەكی وەك كێشەكانی ئەمڕۆی عێراق دەكەین، پێویستە واقیعی سیاسیی لە واقیعی كۆمەڵایەتی پێكهاتەكانی عێراق لێكجیانەكەینەوە، دەبێت ئەو ئەزموونانەمان لەبەر چاو بێت كە تەنیا ڕێككەوتنی سیاسیی و پێكەوە كۆبوونەوەی پێكهاتە سیاسییەكانی عێراق لەدەوری یەك مێز و دەركردنی چەند بڕیارێك تەواوی كێشەكان چارەسەر ناكات. پێویستە هاوكات لەگەڵ هەوڵە سیاسییەكان بۆ گەیشتن بەرێككەوتنی سیاسیی هەوڵی دیكەش لە ئارادا بن بۆ ئەوەی زەمینەی جێبەجێكردنی بڕیارە سیاسییەكان جێبەجێ بكرێن و خۆمان لەو ڕاستیە لانەدەین كە لەناو پێكهاتەی كۆمەڵایەتی پێكهاتە جیاوازەكانی عێراقدا ڕەنگی داوەتەوە.
بۆیە ئەگەر لەم خاڵەوە هەڵوەستەیەك لەسەر ئەم هەشت ساڵەی دوای ڕووخانی ڕژێمی پێشووی عێراق بكەین، كە لەڕووی میدیاوە هەوڵەكان بۆ دروستكردنی بیركردنەوەیەكی نوێن بۆ بونیادنانەوەی عێراقی نوێ، ئەوا دەگەینە ئەو ڕاستیەی كە ڕووخانی ڕژێمی پێشووی عێراق نەیتوانی بیركردنەوەی پێكهاتەی كۆمەڵایەتی عەرەبی عێراق بۆ چۆنیەتی چارەسەركردنی كێشەكانی گەلی كوردستان لە عێراقدا بگۆڕێت و نەیتوانیوە ئاڕاستەی كێشەی چەندین ساڵەی نێوان گەلی كوردستان و حكومەتە یەك لەدوایەكەكانی عێراق لە پیادەكردنی نكۆڵی كردن لەماف و ڕەتكردنەوە بگۆڕێت بۆ دانپێدانان بە یەكتری و پێكەوەژیان، ئەمەش ڕاشكاوانە مانای ئەوەیە ماوەی هەشت ساڵە هەوڵدەدرێت بە فیكرە كۆنە ڕەگ داكوتاوەكەی زیاتر لە 80 ساڵی ڕابردووی پێكهاتەی كۆمەڵایەتی عەرەبی عێراق، عێراق بونیاد بنرێتەوە كە شایستەی پێكەوەژیانی ئاشتی و ئارەزوومەندانە بێت، بەڵام لەبەر ئاڕاستەی بیركردنەوەی عەرەبی عێراق لەسەر ئاستی كۆمەڵایەتی نەك سیاسیی ئامادەباشی بۆ جێبەجێكردنی خاڵە نووسراوەكانی نێو ڕێككەوتنە سیاسییەكان نییە(بەدەستووری عێراقیشەوە)، ئەوا وەك دەبینین هەموو ئەو توخمانەی بۆ وەرچەرخانی ئاڕاستەی بەڕێوەبردنی كێشەكان بەرەو چارەسەری ئاشتی و دەستووریانە ڕیزكراون لەگەڵ مەزاجی گشتی پێكهاتەی كۆمەڵایەتی عەرەبی عێراقدا یەكناگرێتەوە، لێرەوە دەكرێت هۆكاری ئەم حاڵەتە بگێڕینەوە بۆ پێش ڕووخانی ڕژێم و كۆبوونەوەكانی ئۆپۆزسیۆنی عێراقی لەناو خاكی كوردستان و لە وڵاتانی دەرەوەش، بەوەی ئۆپۆزسیۆنی عەرەبی عێراق چەند مەبەستی بووە تەنیا ڕژێمی پێشوو بڕووخێت و خۆی جێگەی بگرێتەوە، قەت هێندە مەبەستی ئەوە نەبووە عێراق لەسەر بنەمایەكی ئاشتیانە بونیاد بنرێتەوە، لێرەدا چەند خاڵێك دەستنیشان دەكەین:
1- كاتێك دەڵێین توندوتیژی و یەكتری ڕەتكردنەوە بۆتە بەشێك لە نەسیجی كۆمەڵایەتی كۆمەڵگەی عەرەبی عێراقی، مەبەستمان ئەوەنییە پێكهاتەی كۆمەڵایەتی عەرەبی عێراق بەسروشتی خۆی حەزی لە توندوتیژی و ڕەتكردنەوەی بەرامبەرە، بەڵكو مەبەستمان ئەوەیە بەدرێژایی زیاتر لە 80ساڵی پێش ڕووخانی ڕژێمی پێشوو هەموو ڕژێمە یەك لەدوایەكەكانی عێراق تۆوی توندوتیژی و ڕەتكردنەوەی بەرامبەریان لەناخی كۆمەڵگەی عەرەبی عێراقدا چاندووە، بۆ ئەوەی ئەم تۆوەش بەباشی گەشەبكات و تەواوی نەسیجی كۆمەڵگەی عەرەبی عێراق بگرێتەوە، چەندین جار ڕژێمە یەك لە دوایەكەكانی عێراق پەنایان بۆ ئایینی ئیسلام و پیاوانی ئایینی عەرەب بردووە بۆ ئەوەی فەتوای كوشتنی كورد حەلاڵ بكەن، دواتریش ئەوە بوو لەژێرناوی سورەتەكانی قورئانی پیرۆزدا پرۆسەی جینۆسایدكردنی گەلی كورد بەناوی ئەنفالەوە جێبەجێ كران، لەبەرامبەر ئەم واقیعە پرسیار ئەوەیە ئایا سەركردایەتی سیاسیی كوردستان لەسەروو هەمووشیانەوە بارزانی نەمر تاچەند هەستی بەم ڕاستیە كردبوو كە ئەمە واقیعی حاڵی پێكهاتەی كۆمەڵایەتی عەرەبی بەگشتی و عەرەبی عێراقە بە تایبەتی لە بەرامبەر كورد و مافە ڕەواكانی؟ بێگومان مێژوو پێمان دەڵێت بارزانی نەمر نەك لە دەسپێكی شۆڕشی ئەیلوول، بەڵكو لە دەسپێكی شۆڕشی دووەمی بارزان و لەوكاتەی كە شەڕی دووەمی جیهانی وەك شەڕی نێوان گەلان لەسەرتاپای جیهان بەردەوام بوو، گەیشتە ئەو قەناعەتەی كە ئاشتی نێوان گەل و نەتەوەكان بەشەڕ بەدی نایەت و شەڕ لە باشترین حاڵەتدا ئاگربەستێكی كاتی لەنێو گەلاندا دروست دەكات، ئەگەر ئامانجی كۆتاییمان ئاشتی بێت، ئەوا دەبێت لەڕیشەوە ڕەگی شەڕ هەڵبكێشرێت، بارزانی نەمر لەیەكەم هەنگاویدا لە بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان و بۆئەوەی ڕێگە نەدات توندوتیژی و یەكتری سڕینەوە ببێتە بەشێك لە پێكهاتەی كۆمەڵایەتی گەلی كوردستان و گەلی عەرەبی بەگشتی و عەرەبی عێراق بەتایبەتی، ئەوە بوو وەك یەكەمین دەستپێشخەری لەمێژوودا نامە مێژووییەكەی بۆ عەبدولرەحمان عەزام پاشا نووسی كە دوای دامەزراندنی كۆمكاری عەرەبی بووە سەرۆكی كۆمكاری عەرەبی، تیایدا ڕاشكاوانە دەستی برایەتی بۆ گەلی عەرەبی عێراق ڕاكێشا و داوای كرد كە گەلی كورد و عەرەب وەك بران و دەتوانن پێكەوە بژین، بەڵام پرسیاری سەرەكی لێرەدا ئەوەیە ئایا ئەم هەنگاوەی بارزانی نەمر بۆ برایەتی كورد و عەرەب بووە هۆكاری گۆڕینی بیركردنەوەی عەرەبی عێراق لە عێراقدا؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەدا مێژوو پێمان دەڵێت تاڕاددەیەكی زۆر كاریگەری هەبووە، توانیوویەتی وێڕای هەموو ئەو هەوڵانەی لەلایەن حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانەوە دران بۆ گۆڕینی خەباتی ڕزگاریی خوازی گەلی كوردستان بۆ شەڕی نێوان كورد و عەرەب، هەوڵەكانی بارزانی توانی ئەم هەوڵانە سنووردار بكات و ڕێگە نەدات شۆڕشی كوردستان بگۆڕێت بۆ شەڕی نێوان كورد و عەرەب، هەر ئەمەش وایكرد گەورە مەرجەعی شیعە سەماحەتی موحسین حەكیم دژی ئەو داوایەی حكومەتی عێراق ڕابوەستێتەوە كە داوای كردبوو فەتوا بدرێت و كوشتنی كورد حەلال بكرێت.
بۆیە ئەم مێژووە پێمان دەڵێت لەماوەی 80 ساڵی ڕابردوو لەناو پێكهاتەی عێراقدا ئیرادەیەكی شەڕخوازی هەبووە بۆ ئەوەی پێكهاتەی كۆمەڵایەتی عەرەبی عێراق بۆ شەڕ ئامادەباش بكات، لەبەرامبەردا ئیرادەیەكی خێر لەناو شۆڕشی كوردستاندا هەبووە كە گەلی كوردستانی بۆ یەكتری قبوڵكردن و درێژكردنی دەستی برایەتی و پێكەوە ژیان ئامادەكردووە.
2- بەڕێز مسعود بارزانی كە یەكێكە لە قوتابیەكانی بارزانی نەمر، نەك هەر هەمان ڕێبازی درێژە پێدا، بەڵكو ئەم چەمكەی زیاتر فراوانتر كرد و كردییە میتۆدێكی تایبەتی بۆ چۆنیەتی چارەسەركردنی كێشەكان، ئەم فراوانكردنەش لەبەر ئەوەبوو قۆناخی سەرۆكایەتی مسعود بارزانی لە قۆناخی سەرۆكایەتی بارزانی نەمر جیاواز بوو، كێشەكان یەك ئاڕاستەیان نەبوو، بەڵكو چەند ئاڕاستەیەكیان هەبوو، بۆیە ئاستی هەموو كێشەكان پێویستیان بەوەبوو لە ئاڕاستەی چارەسەری هێزەوە بگۆڕدرێت بۆ چارەسەری ئاشتیانە، یەكێك لەو ئاستانەی كە زۆر هەستیار بوو، ڕێكخستنەوەی نێوماڵی كرد و پێكەوە خەباتكردن بوو دژی دیكتاتۆری، هەربۆیە بەڕێز مسعود بارزانی هەنگاوی یەكەمی كردە ڕێكخستنەوەی نێو ماڵی كورد و كۆتایی هێنان بە كێشە و ناكۆكیەكانی نێو بزاڤی ڕزگاریخوازی كوردستان و هەورەها فراوانكردنی هاوپەیمانی لەنێوان سەرجەم هێزە كوردستانییەكان و هێزە عێراقیەكانی ئوپۆزسیۆنی عێراقی، ئەمەش لەپێناوی ئەوەی زەمینەیەكی تۆی خەباتی هاوبەش بێتە ئاراوە بۆ ئەوەی بیركردنەوەی پێكهاتەی عەرەبی عێراق بۆ چارەسەری كێشەكان بگۆڕێت، هەروەها لەكاتی ڕاپەڕینە مەزنەكەی بەهاری ساڵی 1991 و بۆ ناردنی پەیامێكی دیكە بۆ گەلی عەرەبی لەعێراقدا، جارێكی دیكە بەڕێز مسعود بارزانی وەك سەرۆكی بەرەی كوردستانی هەموو ئەو سەربازە دیلانەی سوپای عێراقی ئازاد كرد كە لە ئاكامی ڕاپەڕینە شكۆدارەوەكەوە كەوتبوونە دەست جەماوەری ڕاپەریوو و هێزی پێشمەرگەی كوردستان، ئەمەش بەو مانایە بوو كە گەلی كوردستان ئەو سەربازانە بە تاوانبار نازانێت كە ڕژێمی عێراق بۆ شەڕی گەلی كورد هێنابوونی بۆ كوردستان، دواتریش هەوڵەكانی بارزانی بۆ دروستكردنی زەمینەی لێكتێگەیشتنی هاوبەش و چارەسەری كێشەكان بۆ دوای ڕووخانی ڕژیمی پێشوو بەردەوام بێت.
3- لەساڵی 2002 بەتەنیا چەند مانگێك پێش دەسپێكردنی پرۆسەی ئازادی عێراق و ڕووخانی ڕژێمی پێشوو، جارێكی دیكە بەڕێز مسعود بارزانی بە ڕاشكاوی بەهەموو لایەنە سیاسییە عێراقییەكانی ڕاگەیاند كە تەنیا ڕێگە بۆ بونیادنانەوەی عێراقی نوێ عێراقێك كە بتوانرێت هەموو پێكهاتەكانی بە ئارەزوومەندانە پێكەوە بژین، هەڵدانەوەی لاپەڕەیەكی نوێیە، بیركردنەوە بێت لە هەنگاوەكانی ئاییندە نەك بیركردنەوە بێت لە تۆڵە سەندنەوە لەسەر كارەكانی ڕابردوو، ئەم پەیامەی بارزانی بۆ هێزە عێراقییەكان، پیشاندانی ئیرادەی خێر و تێڕوانینی ئەو بوو بۆ گۆڕینی ئاڕاستەی كێشەكان لە پەنابردن بۆ هێزەوە بۆ پەنابردن بۆ ئاشتی و یەكتری قبووڵكردن، بەڵام ئەم پەیامەی بارزانی دوای ڕووخانی ڕژیمی عێراق لەگوێ نەگیرا و ئاكامەكەشی ئەو ئاكامەیە كە دوای هەشت ساڵ دەیبینین.
ئیرادەی بارزانی
بۆ ئاشتی و پێكەوە ژیان
لەپێشەكی ئەم ڕاپۆرتە ئاماژەمان بەو خاڵە كرد، كە ئیرادەی خێر بۆ هەڵسوڕانی یاسا ئەخلاقیەكان و بەدیهێنانی بەختەوەری بۆ كۆمەڵگە و پێكەوەژیانی ئاشتیانەی نێوان گەل و نەتەوە جیاوازەكان، نە بەسەركەوتن ماناو بەهاكانی زیاد دەكات، نە بەسەرنەكەوتنیش هیچ لەماناو بەهاكانی كەمدەبێتەوە، هەروەها نە پێویستی بەوەیە ئێمە پیایدا هەڵبڵێین یان بۆ خەڵكی شیبكەینەوە، بۆیە لێرەدا كەباسی ئیرادەی ئاشتیخوازانەی بارزانی دەكەین وەك ئیرادەی خێر بۆ ئاشتی و كامەرانی لەنێو كۆمەڵگەی كوردستان و ئاشتی و پێكەوە ژیان لەگەڵ گەل و نەتەوە جیاوازەكانی دەوروبەرمان، مەبەستمان ئەوەیە ئاماژە بەوە بكەین، چەند لەسەر شەڕ و توندوتیژی و یەكتری ڕەتكردنەوە بەردەوام بین، ئەوا سەرەنجام دەبێت هەموو لایەك بگەڕێتەوە بۆ ئەو ئیرادەیەی كە بارزانی مەبەستێتی هاریكاری و هەماهەنگی لەنێوان ئەو توخمانە دروست بكات كە لەبری توندوتیژی ئاشتی بەرهەم دەهێنن، لەم چوارچێوەیەدا دەكرێت هەوڵەكانی بەڕێز مسعود بارزانی سەرۆكی كوردستان لەسەر ئەم ئاستانە پۆلین بكەین:
1- لەسەر ئاستی ناوخۆیی كوردستان:
بەڕێز سەرۆكی كوردستان هەموو هەوڵی بۆ ئەوەیە جارێكی دیكە شەڕی كورد و كورد لەنێو هێزە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان و لەناو تێكڕای هێزە كوردستانییەكان نەمێنێت و بەرێگەی ئاشتی و دیالۆگ و دانوستاندن كێشەی نێوان لایەنە سیاسییەكانی كوردستان چارەسەر بكرێت، بۆ ئەمەش زەمینەیەكی گرنگی نیشتمانیی فەراهەمكردووە بۆ ئەوەی لەبەر ڕۆشنایی بەرژەوەندییەكانی گەلی كوردستان ئەم دیالۆگە درێژەی هەبێت و لێكتێگەیشتن لەنێو هەموو لایەنەكاندا ڕەنگبداتەوە، ئاكامی ئەم هەوڵانەی بەڕێزی لەسەر ئاستی ناوخۆی هەرێمی كوردستان ئەوەیە ئێستا زەمینیەك دروستبووە لەنێوان حزبەكانی ئۆپۆزسیۆن و هەردوو لایەنی پارتی و یەكێتی وەك دوو حزبی فەرمانڕەوا بۆ ئەوەی دیالۆگ دەست پێبكاتەوە و بەرێگەی دیالۆگ و لێكتێگەیشتنی هاوبەش كێشەكانی هەرێم چارەسەر بكەن و هەموویان بە ئاراستەی چاكسازی و بونیادی دەوڵەتی دامەزراوەیی هاریكاری هەوڵەكانی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان بكەن.
2- لەسەر ئاستی عێراق و پێوەندییەكانی نێوان هەرێم و بەغدا:
لای هەموو جیهان ئاشكرایە كە حكومەتی ئێستای عێراق و هەردوو سەرۆكایەتی كۆمار و پەرلەمان، لە چوارچێوەی دەستپێشخەرییەكەی بەڕێزیان دروستبوون و بنەمای ئەم دەستپێشخەریەش میكانیزمی لێكنزیككردنەوە و پێكەوە گرێدانەوەی ئەو توخمانە بوون كە كێشەكانی عێراق بەرەو ئاراستەی چارەسەركردن و بونیادی ئاشتی و جێبەجێكردنی دەستووری عێراق بووە و هەموو لایەنە سیاسییەكانیش كە لەبەر ڕۆشنایی ئەم دەستپێشخەرییە ڕێككەوتنی هەولێریان ئیمزا كردووە، گەیشتوونە ئەو قەناعەتەی كە بەپێی خاڵەكانی نێو ئەو دەستپێشخەرییە نەبێت، نەدەتوانرێت لە عێراقدا ئاشتی بەدی بهێنرێت، نەدەشتوانرێت یەكێتی و یەكپارچەیی عێراق بپارێزرێت، هەربۆیە ئێستاش دوای تێپەڕبوونی ساڵێك بەسەر ئەم دەستپێشخەریە، لەبەر ئامادەباشی و ئیرادەی خێر لەلایەن سەرۆك وەزیرانی عێراقەوە بۆ جێبەجێكردنی ڕێككەوتنەكە وەك پێویست نییە، ئەوا دەبینین جارێكی دیكە گەڕاوینەتەوە چوارگۆشەی یەكەم و ئێستا لەهەموو كاتێك مەترسی لەسەر ئاشتی و یەكپارچەیی عێراق دروست بووە، بەڵام بایەخ و گرنگی دەستپێشخەریەكە هەر وەك خۆیەتی و هیچ كەس و لایەنێك ناتوانێت بەدیل بۆ ئەو دەستپێشخەریە دروست بكات، لەبەر ئەوەی ئەو دەستپێشخەرییە بەرهەمی ئیرادەی خێرە و بەدیلیش بۆ ئیرادەی خێر دروست ناكرێت و چەند بەرنامەی دیكەش بۆ ئاییندەی عێراق دابڕێژرێت ئەگەر ئامانجی بەرنامەكە ئاشتی و پێكەوەژیانی ئارەزوومەندانەو برایانەی نێوان پێكهاتەكانی عێراق بێت، ئەوا لە چوارچێوەی ئەو دەستپێشخەریە دەرناچێت.
3- لەسەر ئاستی هەرێمی و پێوەندی ئاشتیانەی هەرێم لەگەڵ دەوڵەتانی دراوسێ:
ئەوەی لەمیانەی گەشتی فراوانی ئەمجارەی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بۆ هەردوو دەوڵەتی توركیا و ئێران و چەند دەوڵەتێكی ئەوروپا ڕەنگیدایەوە، دووبارە پیشاندانەوەی بۆچوون و تێڕوانینەكانی سەرۆكی كوردستان بوو بۆ چۆنیەتی چارەسەركردنی كێشەكان و گۆڕینی ئاراستەی كێشەكان لە پیادەكردنی هێزەوە بۆ پیادەكردنی ئاشتی و بونیادی سیستمی ئاشتی لەسەر ئاستی ناوچەكە و پێوەندی نێوان گەلانی ناوچەكەدا. سەرۆك بارزانی پەیامی ڕاشكاوانەی بۆ هەموو لایەك، خۆی لەم چەند خاڵە دەبینێتەوە:
أ‌- لەبەر ئەوەی ئێمە ناتوانین جوگرافیا بگۆڕین، كورد و نەتەوەكانی دەوروبەرمان جوگرافیا فەرزی كردووە بەسەرماندا پێكەوە بژین و دراوسێی یەكتری بین، ئەوا دەبێت خۆ گونجاندن و ڕێزگرتنی هاوبەش هەبێت، بۆ ئەوەی بەرژەوەندی هاوبەش لەنێوان هەموواندا دروست بێت و هەموو بتوانن پێكەوە بە ئاشتی پێكەوە بژین.
ب‌- پەیامی بارزانی تەنیا خستەڕووی ڕاستیەك و پیشاندانی نەخشەی ڕێگایە بۆ چۆنیەتی بونیادی ئاشتی لەسەر ئاستی ناوچەكە، بۆیە پەیامەكەی بەشێكە لە دیمەنی ئاشتی و پێویستە لایەنەكانی دیكەش هاوبەش بن بۆ تەواوكردنی ئەو دیمەنەی كە هەمووی پێكەوە وێنای ئاشتی لەسەر ئاستی ناوچەكە پیشاندەدات، كەواتە خاڵی دەسپێك و هەرە گرنگ بۆ ئەوەی پەیامی بارزانی بتوانێت ئاشتی بەدەست بهێنیت، ئەوەیە هەموو لایەك بگەنە قەناعەت كە بەشەڕ هیچ كێشەیەك چارەسەر ناكرێت، ئەو جا ئەو لایەنانە دەوڵەتانی دراوسێ بن، یان هێزە كوردستانییەكان كە ئێستا پەنایان بۆ چەك بردووە.
ت‌- پەیامی بارزانی دەستێوەردان نییە لە كاروباری دەوڵەتانی دراوسێ هەروەها بیركردنەوەش نییە لە جیاتی كوردی پارچەكانی دیكە، بەڵكو پەیامی بارزانی دوورخستنەوەی شەڕە لە هەرێمی كوردستان لەسەر ئاستی هەرێمی و دەوڵەتانی دراوسێ، هەربۆیە وەك چەندین جاری دیكەش ڕاشكاوانە بارزانی ئاماژەی پێكردووە، ئێمە نابینە بەشێك لەو شەڕەی كە ئێستا لەنێوان لایەنە كوردییەكان و دەوڵەتانی دراوسێ بوونی هەیە، بەڵام هەموو كات ئامادەباشیمان هەیە بۆ ئەوەی ڕۆڵی كاریگەر بۆ چارەسەری ئاشتیانەی كێشەكە بگێڕین، بەو شێوازەی كە كوردی ئەو بەشانە بۆخۆیان بە پەسەندی دەزانن، نەك لایەنی دیكە بە پەسەندی بزانێت.
ئەو وێنایەی لە ئیرادەی بارزانیەوە
بۆ ئاشتی دەبینرێت
لە 1ی ئۆكتۆبەری 2010 سەرۆك بارزانی لە كۆنگرەی هاوپەیمانی دیموكراتی لە ڕۆما وتارێكی پێشكەش كرد و تیایدا ئاماژەی بەوەكرد ئەو زۆر جار گوێبیستی ئەوەبووە كە لەو كۆمەڵگەیانەی دابەشبوونێكی قوڵی كەلتوری و ئایینی و ئیتنی بوونی هەیە، بەهای مافە جیهانیەكانی مرۆڤ بوونی نامێنێت، وەك نموونەیەكیش بۆ ئەم دابەشبوونە زۆرجار عێراق بەنموونە دەهێنرێتەوە كە لەنێوان جیاوازییە ئیتنی و ئایینی و كەلتورییەكاندا ناتوانرێت پێكەوە گونجاو دروست بكرێت، بارزانی بە دەوڵەتانی هاوپەیمانی دیموكراتی ڕاگەیاند لەگەڵ ئەوەی من خۆم كۆمەڵكوژی گەلەكەی خۆمم بینیووە، هەروەها وێرانكردنی گوندەكانی وڵاتی خۆمم بینیووە، كوشتنی بەكۆمەڵی ژن و منداڵی كوردستانم لە گۆڕە بە كۆمەڵەكاندا بینیووە، بەڵام وێڕای ئەمانەش من دەمەوێت پێتان بڵێم ئەوە ڕاست نییە كە نەتوانرێت پێكەوە گونجان لەنێوان جیاوازییەكاندا دروست بكرێت، لەبەر ئەوەی هەموومان لە كۆمەڵێك بەهای مرۆڤایەتی هاوبەشین و هەموومان دەمانەوێت بەئارامی بژین، ئەگەر سەرنج لە مەغزای ئەو چەند وشەیەی بارزانی بدەین، هەست دەكەین بارزانی دەیەوێت بەجیهان بڵێت، دەكرێت جیاوازییەكان پێكەوە بگونجێنرێت ئەگەر خاڵە هاوبەشەكانی نێوان بەها مرۆییەكان پێكەوە گرێبدەینەوە و دانیان پێدا بنێین و بەهۆی جیاوازی كەلتور و ئایین و نەتەوەوە، ئەم مافانە لە هیچ كەسێك زەوت نەكرێت، كەواتە ئەوەی لە ئیرادەی بارزانی بۆ ئاشتی و پێكەوە ژیان فێری دەبین ئەوەیە دەبێت بەدوای ئەو خاڵە هاوبەشانە بگەڕێین كە كامەرانی و ئارامی بۆ كۆمەڵگەی خۆمان و كۆمەڵگەكانی دیكە دەخوڵقێنێت، ئەم ڕێگەیە یان ئەم پەیامە لەگەڵ ئەوەی ڕێگەیەكی ئاسان نییە، بەڵام بێجگە لەم ڕێگەیە، ڕێگەیەكی دیكە بۆ ئاشتی و كامەرانی مرۆڤایەتی بوونی نییە.