گۆڕانكارییەكانی وڵاتانی عەرەبی یان ڕاشكاوانەتر ئاكامەكانی بەهاری عەرەبی ئێستا بەرەو ئاراستەیەك هەنگاو هەڵدەگرێت كە نازانرێت ئاكامەكەی بەرەو كوێ دەچێت، لەمیسر و تونس كە بەشێوەیەكی دوور لەتوندوتیژی هەردوو سەرۆك موبارەك و بنعەلی دەسەڵاتیان بەجێهێشت، ئاكامەی بەوجۆرە بوو لەتونس پارتی نەهزەی ئیسلامی هەڵبژاردنی بردەوە و چاوەڕێ دەكرێت لەمیسریش ئیخوان موسلمین ڕێژەیەكی گەورەی دەنگەكان بەدەست بهێنن، لەلیبیای دوای قەزافی هەست دەكرێت ئەو هێز و لایەنانەی بۆ ڕووخانی ڕژێمی قەزافی یەكیان گرتبوو، بۆ بونیادنانەوەی لیبیای دوای قەزافی یەكگرتوو نین و لەیەمەن هەتا ئێستاش عەلی عەبدوڵا ساڵح لەسەر توندوتیژی بەردەوامە، ئەمە وێڕای ئەوەی كە دەستپێشخەریەكی دەوڵەتانی كەنداو هەیە بۆ دەستاو دەستكردنی ئاشتیانەی دەسەڵات، لەسوریاش ڕۆژ لەدوای ڕۆژ بارودۆخەكە زیاتر توندوتیژی بەخۆیەوە دەبینێت و ڕۆژانە خەڵك دەكوژرێت و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیش لەم ناوەندە ڕۆڵی سەیركەری ڕووداوەكانی هەڵبژاردووە، لەم نێوەندەدا باس لەڕۆڵی توركیا دەكرێت بەوەی تەنیا هۆكارە بۆ ئەوەی بتوانێت ڕۆڵێكی یەكلاكەرەوە لەكێشەی سوریادا بگێڕێت، بەڵام لەمیانەشدا هەست دەكرێت توركیاش نایەوێت وا بەزەقی بێتە ناو كێشەكە و بەلایەكیدا بخات، سەبارەت بەڕۆڵی توركیا لەم بوارەدا پرسیارمان لەڕۆژنامەنووسی ناسراوی توركیا سامی كۆهین كرد، بەوەی ئایا تاچەند توركیا خوازیاری ئەوەیە ڕۆڵێكی كاریگەر لەم كێشانەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بگێڕێت؟ لەوەڵامدا بەمجۆرە بۆ گوڵان هاتە ئاخاوتن و وتی: (توركیا زۆر بایەخ بەو گۆڕانكاریانە دەدات كە لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا ڕوویانداوە، كە بە بەهاری عەرەب وەسف دەكرێت. توركیا دەستی كردووە بەبینینی ڕۆڵێكی چالاك، لەڕاستیدا لەو وڵاتانەی گۆڕانكاری لەحكومەتەكانیاندا، لەڕژێمەكانیاندا ڕوویداوە، بەشێوەیەكی سەرەكی میسر و لیبیا كە بەم دواییە ڕوویداوە. بەدڵنیاییەوە توركیا بایەخ بەسەقامگیری و پەرەسەندنەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەدات، لەبەر ئەوە هەمان ئاستی گرنگی و بایەخ بەهەموو ئەو وڵاتانە دەدات كە لەگۆڕانكاریدان. ئێستا وڵاتگەلێك هەن، وەك سوریا كە بەداخەوە فشاری خوێناوی دژی خۆپیشاندانەكانی تێدا دەكرێت و توركیاش زۆر نیگەرانە لەمە، بەڵام ڕۆڵی توركیا ئەوەیە كە تەنیا پێشنیاری دان بەخۆداگرتنی كردووە. ئەو جۆرە گۆڕانكارییە گرنگانەی لەجیهانی عەرەبدا هاتونەتە ئاراوە، كە دەبوو زووتر ڕووبدەن، بەڵام لەئێستادا ڕوودەدەن، سیاسەتی توركیا ئەوەیە ئەمانە لەڕێی گفتوگۆ و ئامڕازە ئاشتیەكانەوە ئەنجام بدرێت، هەروەها بەوەی ئەو ڕژێمانەی ئێستا لەدەسەڵاتدان لەخواست و چاوەڕوانیەكانی خەڵك تێبگەن)).
كەواتە وەك سامی كۆهین ئاماژەی پێدەكات توركیا سیاسەتی دان بەخۆداگرتن و هەوڵدان بۆ هێوربوونەوەی بارودۆخەكە دەدات، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەو ڕۆڵەی كە ئەمریكا چاوەڕێی دەكرد، توركیا لەیەكلاییكردنەوەی كێشەی سوریا بیگێڕێت بەو ئاستە نییە یان توركیا بەو ئاستە ناتوانێت خۆی تێكەڵاوی كێشەكان بكات، سەبارەت بەمێژووی توركیا لەگەڵ سوریا و تێڕوانینی وڵاتانی ناوچەكە بۆ ئەو ڕۆڵەی توركیا دەیەوێت بیگێڕێت، پرسیارمان لەد.محەمەد نورەدین پسپۆر لەسەر كاروباری سیاسەتی توركیا لە لوبنان كرد، لەوەڵامدا د.محەمەد نورەدین بەمجۆرە ڕای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی و وتی: (ئاشكرایە بەدرێژایی شەڕی سارد هەتا گەیشتنی پارتی «داد و گەشەپێدان» بۆ دەسەڵات لەساڵی 2002، «توركیا» ڕۆڵێكی كاریگەری پراكتیكی لەناوچەكە وەك هێزێكی ئیقلیمی نەگێڕاوە، بەڵام بەهاتنی پارتی داد و گەشەپێدان ڕۆڵی توركیا لەناوچەكە گۆڕدرا بەتایبەتی دوای ئەوەی سیاسەتی(سفر كێشە)ی لەگەڵ دراوسێكانی و دەوڵەتانی ناوچەكە پیادەكرد، ئەم سیاسەتە نوێیە بواری لەبەردەم «توركیا» فەراهەمكرد بۆئەوەی ڕۆڵی كاراكتەرێكی ئیقلیمی لەناوچەكە بگێڕێت. بەڵام لەكاتی ڕوودانی گۆڕانكارییەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەوەی پێی دەڵێن بەهاری عەرەبی، سەرەتا توركیا پێی وابوو دەتوانێت ڕۆڵێكی هێجگار گەورە بگێڕێت، وەك تاكە هێز و لایەن، بۆیە بەبڕوای من ئەمە گۆڕانكاری لەبارودۆخەكە دروست كردوو بووە هۆكاری ئەوەی كارەكتەرەكانی دیكەش بوروژێن، بەشێوەیەك كە بووە مایەی بەرهەڵستكاری و دانانی بەربەست و ڕێگر لەبەردەم هەوڵەكانی «توركیا»، بۆ ئەوەی نەتوانێت بەردەوام بێت یان ڕۆڵی سەرەكی لە بارودۆخەكەدا بگێڕێت)).
ئەوەی محەمەد نورەدین ئاماژەی پێكرد وەك پسپۆرێك لەسەر سیاسەتی توركیا، تەواو لەگەڵ بۆچوونەكانی سامی كۆهین یەكدەگرێتەوە كە ئاماژەی بەوەكرد ئێستا سیاسەتی دان بەخۆدا گرتنی هەڵبژاردووە، كەواتە لەم بارودۆخەدا كە توركیا لەدوورەوە چاودێری بارودۆخەكە دەكات، ئەوا جێگەی پرسیارە ئایا تاكەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیش هەر ڕۆڵی سەیركەر دەگێڕێت و لەئاستی هەڕەشەكانی سوریا خۆی بێدەنگ دەكات، پرۆفیسۆر ئەبوبكر بەها ئوستادی سیسۆلۆژی لەزانكۆی نۆرس ئیللینۆس و تایبەتمەند لەبواری بونیادی ئاشتی لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقا و سەرنووسەری گۆڤاری (تەنگژەكانی ئەفریقیا و بونیادنانی ئاشتی- ACPR) لەلێدوانێكی تایبەتدا بۆ گوڵان بەمجۆرە هاتە ئاخاوتن: (لەچەند ڕوویەكەوە سوریا یەكێكە لەدژوارترین تەحەددیەكانی بەردەم كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی. با قسە لەوە بكەین كە لەماوەی دە بۆ بیست ساڵی ڕابردوودا ڕوویانداوە، لەلایەكەوە شكستێكی گەورەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیمان بینی لەپێوەندیدا بەهەڵوێستی ئەخلاقیەوە، بۆ نموونە لەبێ هەڵوێستی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی خەڵكانێكی زۆر لەڕواندا كوژران، كە جینۆساید ڕوویدا، هەروەها ئەوەی لەلایبریا ڕوویدا بۆ ماوەیەكی دوورودرێژ پێش ئەوەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەستێوەردان بكات. كەواتە ئەو سیناریۆیانە هەبوو كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی شایەتی كارەسات بووە، بەڵام كارێكی زۆری دەرهەق نەكردووە، كە دەبینین تا ڕاددەیەكی دیاریكراو یوگسلافیا لەم خانەیەدا نەبوو. هەروەها سیناریۆی دیكە هەن كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی كاری بوێرانەی كردووە، جا بەپاڵنەری سیاسی بێت یان نا، بۆ نموونە ئەمەمان لەبۆسنیادا بینی. كەواتە هەمیشە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەدوو دۆخدایە. لەحاڵەتێكیاندا دەستەوەستان دادەنیشێت و كارەساتی مرۆیی ڕوودەدات و كێشەیەكی زۆری لێدەكەوێتەوە، لەحاڵەتێكی دیكەدا دەستێوەردان دەكات، كە ئەم دەستێوەردانەش هەندێ جار سەركەوتوو دەبێت، وەك لیبیا، هەندێ جاریش كێشەی گەورەتری لێ دروست دەبێت، وەك عێراق و ئەفغانستان، بەڵام سەبارەت بەدەستێوەردانی سەربازیش پێموایە دەستێوەردانی سەربازی زیاتر ئەنجامی سلبی لێدەكەوێتەوە نەك ئیجابی، دەستێوەردانەكە، داگیركردنەكەی عێراق مایەی گیروگرفت بوو، لەسەر ئاستی ناوخۆیی و لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیش. بەڵام ئەوەی ڕوویدا ڕوویدا)).
پرۆفیسۆر ئەبوبكر ئەوەی پیشانداین كە چاوەڕێی ئەوە ناكرێت كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ڕۆڵێكی جددی لەبارودۆخی سوریا بگێڕێت، لەبەرامبەریشدا سوریا بەكەیفی خۆی هەڕەشە دەكات، پرسیارمان لەپرۆفیسۆر نۆرما كلاریی مورۆزی كرد، ئوستادی زانستی سیاسەت لەزانكۆی شیكاگۆ و پسپۆر و تایبەتمەند لەسەر توركیا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، لەوەڵامدا بەمجۆرە ڕاو سەرنجی خۆی بۆ گوڵان خستەڕوو وتی: (ڕاستە گۆڕانكارییەكانی میسر و تونس كەمتر توندوتیژی بەخۆیەوە بینی، بەڵام لەبەحرێن خۆپیشاندانەكان لەلایەن هێزێكی دەرەكیەوە كە سعودیە بوو تێكشكێنرا، كەواتە لێرەدا جیاوازی لەنێوان گۆڕانكارییەكانی هەر وڵاتێك لەگەڵ ئەوی دیكە هەیە، سوریاش لەنێو ئەم گۆڕانكاریانە بارودۆخێكی جیاوازی هەیە، كە دژایەتیەكی زۆر هەیە لەسەر ئاستی ناوخۆیی و دەرەكی بۆ ئەوەی ڕژێمی ئەسەد بڕووخێنرێت، ئەم حاڵەتە لە لیبیا بەو جۆرە نەبوو، لەبەر ئەوەی دەوڵەتانی دراوسێی لیبیا دوو دڵ بوون لەدەستێوەردان لەكاروباری لیبیا، بەڵام ئێستا توركیا كە دراوسێی سوریایە باس لەدروستكردنی ناوچەیەكی ئارامی دابڕاو لەناو سوریادا دەكات، لەبەر ئەوەی وەك دراوسێیەك هەست دەكات دووچاری فشار دەبێتەوە بەهۆی ئاوارەكان و بەهۆی توندوتیژی لەسنوورەكانیدا، ئەمەش وای لێكردوون تێڕوانینێكی بەتەركیزتریان هەبێت لەبارەی ئەوەی چ هەنگاوێك پێویستە بۆ پاراستنی خاكی وڵاتەكەی و هاووڵاتییەكانی و پێوەندییە سنورییەكان، ئەگەرچی توركیا پێوەندی زۆر باش و نزیكی هەبوو لەگەڵ سوریادا، بەڵام بۆ ئێستا و داهاتوو گۆڕانكاری بەسەر هەڵوێستی داهاتووە).
سیاسەتی (سفر كێشە)
بۆ ناوخۆی توركیاش پێویستە
زۆر لەچاودێران دوای ئاكامی هەڵبژاردنەكانی تونس، مەزندەی ئەوەدەكەن حزبی نەهزەی ئیسلامی بەهاوشێوەی، حزبی داد و گەشەپێدانی توركیا ڕۆڵی خۆی پیادە بكات، بەڵام كێشەی سەرەكی توركیا ئەوەیە ئەو سیاسەتەی لەسەر ئاستی دەرەوە بەنەهێشتنەوەی كێشە یان وەك خۆیان ناویان ناوە(سفر كێشە) پیادەی دەكات، ئەگەر لەسەر ئاستی ناوخۆ پیادەی بكات و هەوڵبدات ڕاستەوخۆ لەگەڵ كورد دەست بكات بەگفتوگۆ بۆ چارەسەری كێشەكان، ئەوا گومانی تێدانییە كە پێگەی توركیا لەسەر ئاستی ئیقلیمی و ناوچەكە بەرفراوانتر دەبێت، لەم ڕوانگەیەوە و لەدرێژەی قسەكانیدا بۆ گوڵان، د.محەمەد نورەدین بەوجۆرە سەرنجی خۆی خستەڕوو كە پێویستە توركیا یەكەمجار ئەم سیاسەتە لەسەر ئاستی ناوخۆی خۆی پیادە بكات، پاشان هەوڵبدات لەسەر ئاستی سیاسەتی دەرەوە پیادەی بكات، لەمبارەوە بەمجۆرە ڕای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی و وتی: (من پێموایە گرێیەك لەسەر ئەو ئامرازانە هەیە كە توركیا دەیەوێت ڕۆڵێكی گەورە لەسەر ئاستی ناوچەكە بگێڕێت، بەتایبەتی توركیا دەیەوێت بەوجۆرە خۆی لەناوچەكە پیشانبدات كە توانیوویەتی ئیسلام و دیموكراتی پێكەوە گرێبداتەوە و بەمەش دەیەوێت خۆی بكاتە نموونەیەك بۆ ئەو سیستمانەی كە دوای گۆڕانكارییەكان لەوڵاتانی عەرەبی دادەمەزرێن، ئەمەش مانای ئەوەیە توركیا دەیەوێت دیموكراسیەت لەوڵاتانی عەرەبی بچەسپێت و هاووڵاتیانی ئەو وڵاتانە هەست بەمافی هاوڵاتیبوون بكەن، بەڵام كاتێك ئەم وێنایە لەسەر خودی توركیا پراكتیزە دەكەین، دەبینین توركیا هەوڵیداوە كێشەكانی خۆی لەگەڵ هەموو نەتەوەكانی دەوروبەری چارەسەر بكات، بەڵام هەوڵی نەداوە كێشە ناوخۆییەكانی خۆی چارەسەر بكات، لەوانە كێشەی كورد و عەلەویەكان، بۆیە توركیا كاتێك پێوەری دیموكراتی بۆ دەرەوە دادەنێت و سیاسەتی سفر كێشە لەسەر ئاستی سیاسەتی دەرەوەی پیادە دەكات، ئەوا دەگەینە ئەو ئاكامەی بڵێین پێویستە سیاسەتی سفر كێشە سەرەتا لەناوخۆی توركیا پراكتیزە بكرێت، بەڵام كەسەرنج دەدەین ئەم سیاسەتە لەناوخۆی توركیا پیادە ناكرێت ئەمەش مایەی هەڵوەستە كردنە)).
سەبارەت بەو لایەنەی نورەدین ئاماژەی پێكرد هەمان پرسیارمان ئاراستەی سامی كۆهینیش كردەوە، ئایا توركیا بۆ نایەوێت كێشە ناوخۆییەكانی وڵاتەكەی خۆی بەدیالۆگ چارەسەر بكات؟ لەوەڵامدا كۆهین بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە: (سیاسەتی حكومەتیش ئەوەیە ئەم كێشە ناوخۆییانە بەئاشتیانە چارەسەر بكرێن، بەڵام كێشەكە ئەوەیە پەكەكە توندوتیژی بەكارهێنا، كەواتە هەڵوێستی ڕەسمی توركیا ئەوەیە ئەم كێشانە بەئاشتی چارەسەر بكرێن، بەڵام شتێكی زۆر بنەڕەتی و گرنگە كە ئەو كەسانەی توندوتیژی بەكار دەهێنن، ئەو كەسانەی ئەو هێرشانە ئەنجام دەدەن، واز لەو شەڕە بهێنن و چەك دابنێن و دابنیشن بۆ گفتوگۆكردن. لەڕاستیدا پێوەندیكردن لەئارادابووە و تەنانەت گفتوگۆی پشت پەردەش هەبووە لەم مانگانەی دواییدا، بەڵام بەداخەوە سەریان نەكێشا بۆ ئەو كەشەی پێشبینی دەكرا، بۆ ئەو ڕێككەوتنەی پێشبینی دەكرا، بەڵام هێشتا ئومێدی ئەوە هەیە ئەوانەی پەنا بۆ توندوتیژی دەبەن، ئەوانەی پەنا بۆ بەكارهێنانی هێز دەبەن ئەو هەڵمەتە بوەستێنن. ئەركی دەوڵەتیش پاراستنی هاووڵاتیەكانێتی، پاراستنی خاكەكەیەتی. بەڵام دەبینین كە توندوتیژی لەلایەن كەسانێكەوە دەكرێت كە پێداگیری دەكەن لەسەر پیادەكردنی توندوتیژی. ئەگەر توندوتیژی بوەستێت، ئەوا دەرفەت دروست دەبێت بۆ دانیشتن و بۆ گفتوگۆی جددی. هەروەها ئێستا لەتوركیا، چەندین نووسەر، چەندین ڕۆشنبیر و چەندین سیاسەتمەدار و خەڵكانێكی زۆر گەیشتوونەتە قەناعەت كە چارەسەرێكی سەربازی نییە بۆ ئەم كێشەیە، واتە ئەم كێشەیە لەڕێی بەكارهێنانی ئامرازی سەربازی و توندوتیژییەوە یەكلاناكرێنەوە و ئەمە بەهەردوولا دەكرێت، هەروەك دەڵێن «سەمای تانگۆ بەدوو كەس دەكرێت»، بەدڵنیاییەوە دەبێت ئەو كەسانەی پەنا بۆ توندوتیژی و پەنا بۆ بەكارهێنانی هێز و پەنا بۆ هێرشكردنە سەر مەدەنیەكانی ناو توركیا دەبن، دەست لەتوندوتیژی هەڵگرن، بەدڵنیاییەوە دەبێت كاردانەوەی حكومەتیش ڕاگرتنی هەموو جۆرە بەكارهێنانێكی هێز بێت و هەوڵبدات چارەسەرێكی ئاشتیانە بۆ ئەم كێشەیە بدۆزێتەوە، ئەم شەڕ و ئەم هەڵمەتە كە زیاتر لەدوو دەیە درێژەی كێشاوە، ببینن بارودۆخمان چۆنە، لەهەمان هەل و مەرجداین. كەواتە ئەم كێشانە لەڕێی بەكارهێنانی هێزەوە چارەسە ناكرێن، بەڵكو لەڕێی گفتوگۆوە و دیپلۆماسیەوە. بێگومان دوای سەردانی بەڕیز مسعود بارزانیش كە ئەویش داوای كرد كێشەكان بەئاشتی چارەسەر بكرێن، ئەو پێشنیارەی بارزانیش پرۆسەیەكی باشە و لەلایەن زۆرێك لەناوەندەكانی توركیاوە پێشوازی لێكرا و بەو شێوەیە لێكدانەوەی بۆ كرا كە خودی بارزانی و هەرێمەكەی دەتوانن یارمەتیدەر بن، لەبەر ئەوەی تاكە ڕێگە بریتییە لەپێوەندیكردن، بریتییە لەگفتوگۆكردن، كەواتە شتێكی یارمەتیدەر دەبێت ئەگەر هەر كەسێك ئامادەیی هاوكاری كردنی تێدابێت. ئەگەر خودی بارزانی و هەرێمەكەی بتوانن قەناعەت بەپەكەكە بكەن چەك دابنێت و چارەسەرێكی ئاشتیانە بدۆزنەوە، بەدڵنیاییەوە ئەمە یارمەتی و هاوكاریەكی گەورەیە. كەواتە لەبەر ڕۆشنایی پێوەندییەكانی بەڕێز بارزانی لەگەڵ توركیا، تێگەیشتنێكی باشتر هەیە لەهەڵوێستی هەردوولا و پێموایە بەڕێز بارزانی لەپێگەیەكی باشدایە بۆ ئەوەی لەپرۆسەی ئاشتیدا هاوكار بێت. لەلایەكی دیكەش هەڵوێستی ڕەسمی حكومەت، بەتایبەتی بەسەرۆكایەتی بەڕێز ئەردوغان بریتی بووە لەوەی كە پەرلەمان كلیلە بۆ چارەسەری قورسترین كێشەی توركیا و كێشەی ناوخۆی توركیا، ئەمەش هەڵوێستێكی باشە، هەڵوێستێكی ئیجابیە، ئەگەر حكومەت هاوڕابێت لەسەر ئەوەی دەبێت لەڕێی گفتوگۆی ناو پەرلەمانەوە چارەسەر بكرێت، ئەوا دەبێت پەرلەمان ڕێگایەك بدۆزێتەوە بۆ چارەسەری كێشەكە، ئەمە ڕێگایەكی باشە بۆ یەكلاكردنەوەی كێشەكە. بەڕێز ئەردۆغانیش چەندین جار ئەوەی دووپاتركردۆتەوە كە باشترین شوێن بۆ چارەسەركردنی كێشەكان ئەنجومەنی نیشتمانیە، پەرلەمانە. ئەمەش دەرفەتی خوڵقاند بۆ گفتوگۆكردن لەبارەی كێشەكە و دۆزینەوەی ڕێگاچارە لەناو پەرلەماندا بەهاوكاری ئەو ئەندامانەی كە ئامادەی تەرحكردنی پێشنیار و بیرۆكەكانی خۆیانن)).
سەبارەت بەچۆنیەتی چارەسەركردنی كێشەكان و هەوڵدان بۆ دۆزینەوەی ڕێگەچارەی ئاشتیانە كە بەڕێز مسعود بارزانیش لەسەردانی ئەم دواییەی بۆ توركیا جەختی لەسەر كردۆتەوە، محەمەد نورەدین لەدرێژەی لێدوانەكەیدا جەختی لەسەر ئەوە كردەوە، كە پێویستە دوو خاڵی گرنگ هەیە توركیا لەبەر چاوی بگرێت لەمەسەلەی چارەسەركردنی كێشەی كورد لەوڵاتی خۆیدا، یەكەمیان ئەوەیە دەبێت توركیا دان بەوەدا بنێت كە نەتەوەیەكی غەیرە تورك كە كوردە كە ژمارەیان 15- ملیۆن كەسە لەو وڵاتە بوونی هەیە، دووەمیان ئەوەیە دان بەوەدا بنرێت كێشەی كورد لەتوركیا جیاوازە لەپەكەكە و پەكەكە لەساڵی 1978 دامەزراوە، بەڵام ئەم كێشەیە لەساڵی 1929وە بوونی هەیە، دەربارەی سەردانەكەی بارزانیش بۆ توركیا نورەدین پێیوایە ئامانجی سەردانەكەی بارزانی بۆ توركیا بۆ خاوكردنەوەی بارودۆخی شەڕ و هێنانە ئارای زەمینەی ئاشتی بووە لەمبارەوە وتی: (بەڕای من سەردانەكەی بەڕێز «مەسعود بارزانی» بۆ توركیا هەوڵدانێك بوو بۆ هێوركردنەوەی ئەو بارودۆخە نائاساییەی كە هەبوو، بۆ ئەوە بوو توركیا كاردانەوەی توندتری نەبێت و لۆژیكانەتر مامەڵە لەگەڵ ئەم كێشەیە بكات و بگاتە قەناعەت كە توركیا بەئۆپەراسیۆنی سەربازی هیچی دەست ناكەوێت، ئەم كێشەیە كێشەیەكە تایبەت بەناوخۆی توركیا و پێویستە توركیا خۆی هەنگاوی جددی بۆ چارەسەركردنی هەڵبگرێت، بۆیە ناكرێ «توركیا» خۆی بدزێتەوە لەو شوێنەی كە پێویستە تیایدا ئەم كێشەیە چارەسەر بكات، ئەویش ئەوەیە كە ئەم كێشەیە لەسەرەتا و لەكۆتاییشدا لەناوخۆی «توركیا» دایە)).
هەڵبژاردنەكانی وڵاتانی عەرەبی و
هاتنە پێشەوەی ئیسلامییەكان
تاچەند هاتنە پێشەوەی لایەنە ئیسلامییەكان لەوڵاتانی عەرەبی دەتوانن لاسایی پارتی داد و گەشەپێدان بكەنەوە؟ هەندێك لەپسپۆران لەوەڵامی ئەم پرسیارە دەڵێن ناكرێت بوار بەلایەنە ئیسلامییەكان نەدرێت بەشداری لەپرۆسەكە بكەن، با بواریان پێبدرێت خۆیان تاقی بكەنەوە، هەندێكی دیكە پێیانوایە لایەنە ئیسلامییەكانی وڵاتانی عەرەبی ناتوانن لاسایی پارتی داد و گەشەپیدان بكەنەوە، لەمبارەوە پرۆفیسۆر ئەبوبەكر بەها لەدرێژەی لێدوانەكەیدا بۆ گوڵان بینی خۆی بۆ بارودۆخەكە بەمجۆرە خستەڕوو وتی:(لەڕاستیدا ئەوە پرسیارێكە زۆر جێی سەرنجە، دەتوانی بیر لەهەندێ لەئەزموونە مێژوییەكان بكەیتەوە، یەكێك لەو ئەزموونانە بریتییە لەجەزائیر، كاتێك ئیسلامییەكان لەساڵانی نەوەتەكاندا هەڵبژاردنەكەیان بردەوە، هەڵبژاردنەكەیان هەڵوەشاندەوە و توندوتیژیان گرتەبەر. یەكێكی دیكە لەئەزموونەكان بریتییە لەنازیەكانی ئەڵمانیا كە لەپرۆسەیەكی تا ڕاددەیەك دیموكراتیدا هاتنەسەر دەسەڵات، بەڵام دواتر دیموكراسیان لاوازكرد و لەناوبرد. كەواتە پرسیارە بنەڕەتیەكە ئەوەیە ئایا ئیسلامییەكان پابەند دەبن بەڕێساكانی بەدەستهێنانی دەسەڵاتەوە، ئایا پەرە بەدیموكراسی دەدەن، یاخود دیموكراسی دەبێتە ئامرازێك بۆ لەناوبردنی سیستمە دیموكراتیەكە. پێموایە دوو شت گرنگن. یەكەمیان ئەوەیە ئیسلام و پارتە ئیسلامییەكان بە زەرورەت دژی دیموكراسی نین، واتە دەكرێت موسڵمان و پارتی ئیسلامیش هەبێت و لەهەمان كاتدا دیموكراسیش لەئارادا بێت. توركیا نموونەیەكی باشە لەو ڕووەوە. دووەم، گریمانەی ئەوەی بەهاتنی ئیسلامییەكان بۆ دەسەڵات سیستمەكە لەناو دەبەن، ئەوا ئەمە وەك مەزەندەیەك دەمێنێتەوە، ڕەنگە بووترێت ئێمە تێگەیشتنێكی باشمان هەیە لەبارەی ئەوەی ڕوودەدات، بەڵام ئەمە هەروەك جۆرێك لەمەزەندەكردن دەمێنێتەوە. كەواتە ئەوە سروشتی دیموكراسی نییە بەكەسێك بڵێیت نابێت بەشداری بكەیت، لەبەر ئەوەی ئەگەر دەسەڵات بگریتە دەست، ئەوا دیموكراسی لەناو دەبەیت، تەنیا ئەوكاتە دەتوانین ئەمە بكەین كە ڕووبدات. كەواتە بەڕای من باشترین ڕێگە ئەوەیە هەڵبژاردنی ئازاد و دادپەروەرانە كراوە بكرێت و هەر لایەنێك ببیاتەوە، ئەوا بەرجەستەی ئیرادەی خەڵك دەكات، من پێموایە لەناوبردنی دیموكراسی لەبەرژەوەندی ئیسلامییەكاندا نییە ئەگەر هاتنەسەر دەسەڵات، لەبەر ئەوەی ئەو كاتە دەكەونە شەڕەوە لەگەڵ هەموواندا. كەواتە من دەرفەتیان دەدەمێ، تاوەكو هەڵبژاردنەكان ئازاد و دادپەروەربن و خواستی خەڵكیان لەسەر بێت. هەروەها دەبێت سەرنجی ئەوە بدەین كە ئایین لەهەموو كۆمەڵگەیەدا ڕۆڵ دەبینێت. پێموایە ناكرێت بڵێین لەوڵاتێكدا كە ڕیژەی موسڵمانەكان تێیدا لەسەدا 70 بۆ 80 دانیشتوان پێكدەهێنن، نابێت پارتە ئیسلامییەكان هەبن، شتێكی مەنتیقی نییە مەزەندەی ئەوە بكەیت خەڵكی دەنگ بۆ ئەو پارتە نەدەن، لەئەمریكاش مەسیحیەكان دەنگ بۆ ئەو كەسانە دەدەن كە بیروباوەڕێكی بەهێزی مەسیحیان هەیە. هەروەها دووبارە ئەوە هەڵە دەبێت ئەگەر مەزەندەی ئەوە بكەین ئیسلامییەكان دیموكراسی وەك ئامرازێك بۆ گەیشتن بەدەسەڵات بەكار دەهێنن، لەڕاستیدا دەبێت ئەو موجازەفەیە بكەین و دیموكراسیش پەیوەستە بەسەركێشیكردنەوە، من دڵنیانیم لەوەی بەهەمان شێوەی توركیا دەبن، بەڵام پێموایە كێشەیە ئەگەر لەئێستادا ڕێگەیان لێبگیرێت، ئەویش لەبەر ئەوەی مەترسی دروستبوونی كێشەی گەورەتری لێدەكرێت. كە ئێمە ئەمەمان لەنەیجیریا بینی و ئەمەش دژی مەنتیقی دیموكراسیە. كەواتە تا ئەو كاتەی پێچەوانەكەی نەسەلمێنرێت، ناكرێت بڵێین سیستمە دیموكراتیەكە لەناو دەبەن. كەواتە دەبێت ئەو سەركێشیە بكەین، لەبەر ئەوەی ئەوانیش بەهەمان شێوەی كەسە هەڵبژێدراوەكان دەكرێت كاری باش بكەن و دەكرێت كاری خراپ بكەن، واتە بۆی هەیە ئەم كەسانە ئیسلامییەكان بن و بۆی هەیە غەیرە ئیسلامییەكانیش ئەم كارە بكەن)).
بەڵام هەر سەبارەت بەهەمان پرس پرۆفیسۆر داڤید واڵندەر ئوستادی زانستی سیاسەت لەزانكۆی فریجینیا و تۆژەر لەسەر پرسی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەئامۆژگای وۆردۆ وڵسن لەلێدوانێكی تایبەتی بۆ گوڵان پێیوایە ئەوە هەڵەیەكی كوشندە و گەوەرەیە وڵاتانی عەرەبی بە توركیا بەراورد بكرێت، لەبەر ئەوەی پارتە ئیسلامییەكانی توركیا لەناو پرۆسەی دیموكراتی لەدایكبوون و ئەوان پرۆسەی دیموكراتیان لەتوركیا دروست نەكردووە، لەمبارەوە بەگوڵانی ڕاگەیاند: (پێش هەموو شت دەبێت ئەوە بزانین كە وڵاتانی عەرەبی هەموویان وەك یەك نین و پارتە ئیسلامییەكانی وڵاتانی عەرەبی هەموویان وەك یەك بیر ناكەنەوە، بۆیە هیچ هۆكارێك نییە بۆ ئەوەی ڕێگە نەدرێت ئیسلامییەكان لەپرۆسەی هەڵبژاردن دوور بخرێنەوە، بەڵام سەبارەت بە بەراوردكردنی ئەم حاڵەتە بەتوركیا پێموایە كە زۆربەی پسپۆرەكان هەڵەن لەڕووی بەرواردكرنی وڵاتانی عەرەبی لەگەڵ «توركیا» لەمبارەیەوە، هەڵبەتە یەكێك لەجیاوازییەكان ئەوەیە كە پارتە ئیسلامییەكانی «توركیا» لەساڵانی 1960ـەكان و 1970كان پەرەیان سەندووە پاش گواستنەوەیان بۆ دیموكراسیەتی گشتگیر، بۆیە ئەم پارتە سیاسییانە لەچوارچێوەیەكی فراوان لەهەڵبژاردنی دیموكراسی سەریانهەڵداوە، دیموكراسییەت لە«توركیا» لەلایەن ئەو پارتە ئیسلامییانەوە دروست نەبووە. لەزۆربەی وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەبینین گۆڕانكارییەكان بوونەتە هۆكار بۆ بەهێزبوونی پارتە ئیسلامییەكان، بۆیە پێموایە كە ئەوان هەمان ئەو ڕۆڵی بەدیموكراتەزەكردنە ناگێڕن كە لە«توركیا» ڕوویداوە. بۆیە بەڕای من مۆدێلەكەی «توركیا» تاكە مۆدێل نییە كە بیری لێ بكەینەوە، بەڵكو پێموایە كە هەموو وڵاتێكی عەرەبی مۆدێلێكی تایبەت بەخۆی دروست دەكات، بۆنموونە «تونس» زۆر لە «جەزائیر» جیاوازە و «جەزائیر» زۆر لە «لیبیا» جیاوازە...و تاد. بۆیە وەك ڕایەكی شەخسی خۆم هیچ بەهایەك نابینم لەڕووی بەكارهێنانی ئەزموونەكەی «توركیا» وەك بنەمایەك بۆ پێشبینیكردنی ڕووداوەكانی وڵاتانی عەرەبی.))