لەروانگەی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكاوە سەركەوتنی پرۆسەی بە دیموكراتیكردنی عێراق تا ئەوپەڕی گرنگە، بەڵام شین بوونی تۆوی دیموكراتی لە خاكە لماویەكەی عێراقدا كارێكی ئاسان نییە، ئەو بارودۆخە خراپەی لە عێراقدا هاتۆتە ئاراوە بۆتە هۆكاری ئەوەی هەندێك بڵێن ئیدارەی ئەمریكی كەوتۆتە ناو تەڵەی پابەندبوون بەقسەی خۆیەوە، بەڵام لەباری ڕاستیدا دوو كێشە هەیە كە بۆتە ئاستەنگی ڕاستەقینە لەبەردەم پرۆسەی دیموكراتی عێراقدا، كێشەی یەكەمیان ئەوەیە هەموو هێزە سەرەكیەكان لە عێراقدا دیموكراسیەتی مۆدیلی ڕۆژئاوایان ناوێت، ئەمەشە نەك لەبەر ئەوەی ئیسلام و دیموكراتی پێكەوە ناگونجێن، نەخێر لەبەر ئەوەی ئەو هێزە سیاسییانەی ئێستا باڵادەستن، هەر بۆ نموونە ئەو هێزانە ئێستا لە ناو شیعەوە باڵادەستبوون، لەڕووی مێژووییەوە حەزیان لە سیستمێكی سیاسیی سكۆلاری نییە كە بەكردەیی دەسەڵاتەكانی تێدا دابەشكرابێت، ئەم هێزە تەنیا بایەخ بە ئاكامی هەڵبژاردن دەدەن بۆ ئەوەی ئاكامی هەڵبژاردن ببێتە چەتر و فشاری سیاسیی، كێشەی دووەم ئەوەیە هەتا ئەگەر هەموو عێراقیەكان خوازیاری دیموكراتیش بن، ئەوا دیموكراتی لەعێراقدا سەركەتوو نابێت، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئەو كێشە سیاسیانەی لە میانەی پرۆسەی دیموكراتیزەكردنەوە دەردەكەون، ئەو توانایان نییە كە بتوانرێت ئەو كێشانە چارەسەر بكرێن. هەربۆیە پێش ئەوەی باس لەوەبكرێت بۆچی ئەم مەسەلە وابێت؟ یان چ دامەزراوەیەك باشە بۆ ئەوەی دایبمەزرێنین و خۆمان لەو كێشانە دوور بخەینەوە، ئەوا كارێكی زۆر یارمەتیدەر دەبێت ئەگەر لەسەر ئاستێكی زۆر گشتی ئەو پرسیارە بوروژێنین كە بۆچی لەعێراقدا دیموكراتی كێشە ئیتنی و ئایینیەكان دەوروژێنێت؟)).
ئەندریاس وایمەر
زانكۆی كالیفۆرنیا



ئەلبێرت ڤین دیسی یاساناس و تیۆریستی دەستووری بەناوبانگی ئینگلیز سەبارەت بە دەوڵەتی فیدراڵی دەڵێت: پێكهێنانی دەوڵەتی فیدراڵی پێویستی بەدوومەرجە و پێویستە ئەو دوو مەرجە بوونی هەبێت:
یەكەمیان: بریتییە لە شوێن و هەیكەلی دەوڵەت، كە دەبێت لەڕووی مێژوویی و ڕەگەزەوە زۆر بەنزیكی بە گەلەكەیەوە بەسترابێتەوە و ئەمەش دەبێت لەدیدی هاووڵاتیانیەوە دەربكەوێت، ئەم وێنایەش دەبێتە هۆكاری ئەوەی هاووڵاتیان هەست بە ناسنامەی نیشتمانی هاوبەش بكەن.
دووەمیان: لێكجیاكردنەوە و هاوبەشی (union) و یەكبوونە(unity)، ئەم جیاكردنەوەیە زۆر گرنگە بۆ سەركەوتنی دەوڵەتی فیدراڵی، هۆكارەكەی ئەوەیە كە پێویستە لای هاووڵاتیانی پێكهاتە جیاوازەكان هەستێك هەبیت بۆ هاریكاری و یەكێتی ((union نەك هەوڵێك هەبێت بۆ ئەوەی لەچوارچێوەیەی یەكبووندا( unity) جیاوازیەكان بتوێنرێتەوە.
ئەم ئاماژەیەی ئەلبێرت ڤین كە تیۆریستێكی دەستوورییە، ئەگەر ڕاشكاوانە سادەی بكەینەوە، ئەو پەندە كوردییەمان بیردێنێتەوە كە دەڵێت (چەپڵە بەدەستێك لێ نادرێت) یان ئەگەر دەستەكان پێكەوە گرێبدرێن چەپڵەیان پێ لێ نادرێت، ئەلبێرت ڤین بۆ سەركەوتنی فیدراڵی هەردوو چەمكی هاوبەشی و یەكێتی (union) لەگەڵ یەكبوون بەمانای (unity) لێكجیاكردۆتەوە، ئەمەش مانای ئەوەیە دەكرێت دوو نەتەوە یان زیاتر لە چوارچێوەی دەوڵەتێكدا بەشێوەیەكی ئارەزوومەدانە هاوبەش و هاریكاری یەكتری بن و یەكێتیەك (union)، وەك یەكێتی ئەوروپا لەنێوان خۆیان دروست بكەن، بەڵام ناكرێت هەوڵبدرێت ناسنامەی نەتەوەكان لەپێناوی كردنی گەل و نەتەوە جیاوازەكان بە یەك گەل یان یەك نەتەوە لەژێر ناوی یەكبوون(unity) بتوێنرێتەوە، هەربۆیە لەوە ئاگادارمان دەكاتەوە پێكەوە ژیانی ئارەزوومەندانە لەچوارچێوەی دەوڵەتی فیدراڵی هاریكاری و هاوبەشییە نەك یەكبوون وەك ئێستا لە ئەدەبیاتی سیاسیی عەرەبی عێراقدا هەستی پێدەكرێت، ڕاشكاوانە بە (وحدة العراق) نەك (الاتحاد العراقي) مامەڵە لەگەڵ فیدراڵیەت دەكەن، لێرەوە ئەگەر سەرنج بدەین دەبینین ئێمە وەك هەرێمی كوردستان بەدوو ئاڕاستەی جیاواز سەیری ئاییندەی عێراق دەكەین بەمجۆرە:
1- روانگەی هەرێمی كوردستان بۆ ئاییندەی عێراق بریتییە لە عێراقێكی فیدراڵی و دیموكراتی كە تیایدا هەردوو پێكهاتەی سەرەكی (كورد و عەرەب) بەشێوەیەكی ئارەزوومەندانە بڕیار بدەن یەكێتی عێراق دروست بكات واتە (Iraqi Union یان الاتحاد العراقي).
2- روانگەی حكومەتی عێراق كە ڕەنگدانەوەی زۆرینەی عەرەبی عێراقە، دەیانەوێت یەكپارچەیی عێراق بەهەر نرخ و شێوازێك بێت بپارێزن، گەلی كورد بەشێك بێت لەگەلی عێراق و گەلی عێراقیش بەشێك بێت لە نەتەوەی عەرەب، لەم ڕوانگەیەوە ئەگەر لە وشە گەوهەرییەكانی نێو گوتاری سیاسیی سەرۆك وەزیرانی عێراق ورد ببینەوە، هەست دەكەین هێندەی تەئكید لەسەر یەكبوون بە مانای (وحدة) دەكاتەوە، تەنیا جارێكیش جەخت لەسەر یەكێتی و هاوبەشی بە مانای (الاتحاد) ناكاتەوە، ئەمەش مانای ئەوەیە داڕشتنی فیكری سیاسیی عەرەبی عێراق لەسەر ئەوەیە نەتەوەی كورد لە عێراقدا بكاتە بەشێك لە گەلانی عێراق، ئەمەش بە ڕاشكاوی لە ئەدەبیاتی سیاسیی هەموو هێزە سیاسییەكانی عەرەبی عێراقی ڕەنگیداوەتەوە كە ئەوان تەنیا گەلی عێراق (الشعب العراقي) لەبری گەلانی عێراق(الشعوب العراقیة) بەكاردەهێنن و خوێنەری ئەم دێڕانە دەتوانین لەشوێنی گەڕانی (Google) بنووسێت (الشعوب العراقیة) بزانێت بێجگە لەچەند نووسینێكی كەم نەبێت كە نووسەرەكانیان كوردن یان كوردستانین، هەتا ئێستا سیاسەتمەدارێكی عەرەبی عێراق دانی بەوەدا ناوە كۆمەڵە گەلێك لە عێراقدا دەژین نەك تەنیا گەلێك، گەلەكەش گەلێكی یەكگرتووە و بەشێكە لە نەتەوەی عەرەب، ئەم هزری تواندنەوەیەی ناسنامەی نەتەوەییە لە عێراقدا هێشتا نەك هەر بوونی ماوە، بەڵكو جومگە سەرەكیەكانی ئەو سیاسەتەیە كە لەژێر پەردەی عێراقی فیدراڵی و دیموكراتی ئاماژەی پێدەكرێتەوە، هەر لەژێر ئەم پەردەیەشدا هەوڵدەدرێت لەسەر بونیادی عێراق وەك دەوڵەتێكی فیدراڵی لەگەڵ كورد دانوستاندنەكان درێژەی پێبدرێتەوە.
بەڵام ئەوەی لێرەدا دەبێتە جێگەی هەڵوەستە و وەك پرۆفیسۆر ئەندریاس وایمەر ئوستادی سیۆسیۆلۆژیا لەزانكۆی كالیفۆرینا لە دیراسەتێكدا بەناونیشانی (دیموكراسی و تەنگژەی ئیتنی و ئایینی لە عێراقدا - Democracy and Ethno-religious Conflict in Iraq) ئاماژە بەوە دەكات (لەگەڵ شەڕی عێراق لەهەندێك بۆچوونەوە بەو جۆرە سەیر دەكرێت كە عێراقی لەسەركوتكاری ڕزگار كردووە، بەڵام ئاكامی ئەم ئۆپەراسیۆنە عێراقی كردووە بەهەمان ئەو دەوڵەتەی كە عەرەب تیایدا باڵادەست بێت، بۆیە لەم ڕوانگەیەوە هەر چۆنێك سەیری عێراق دەكەین، عێراق لە نموونەی دەوڵەتێكی هەڵوەشاو دەچێت (example of state implosion)، وەك دەوڵەتەكانی سۆماڵ و سیرالیۆن و كۆلۆمبیا و زائیر).
كەواتە پرۆفیسۆر ئەندریاس لە دەسپێكی توێژینەوەكەیدا دەیەوێت لەو خاڵەوە بچێتە ناو مەسەلەكە كە عێراق نموونەی دەوڵەتێكی فاشیل و لەبەر یەكهەڵوەشاوە و لەبەر ئەوەی ئاكامی پرۆسەی ئازادكردنی عێراق وەك ئەمریكا وای پێدەڵێت، دەوڵەتێكی بەرهەمهێناوەتەوە كە دیسان عەرەب باڵادەست بێت بەو مانایەی هەوڵەكان بۆ ئەوە بن عێراق وەك دەوڵەتێكی عەرەبی بونیاد بنرێتەوە، ئەوا وایمەر لەگەڵ ئەوەی ئاماژە بەوە دەكات، كە ئامانجی سیاسەتی ئەمریكا لە عێراق هەوڵدانە بۆ بونیادی دیموكراتی لە عێراقدا، بەڵام لەبەر ئەوەی ئەم هەوڵانە لە سەر بنەمای دەوڵەتێكی فاشیل دەنرێن و هەوڵنەدراوە پێش هەر شتێكی دیكە ئەم دەوڵەتە فاشیلە بكرێتە دەوڵەتێكی مۆدێرن و هاوچەرخ، ئەوا پرۆسەی دیموكراتی لە عێراقدا سەركەتوو نابێت و خودی پرۆسەی دیموكراتیەكە دەبێتە هۆكاری دروستكردنی تەنگژەی نەتەوەیی و ئایینی لەعێراقدا.
وایمەر وەك لەپێشەكی ئەم ڕاپۆرتەشدا ئاماژەمان پێكردووە، لەبەر دوو هۆكاری گرنگ عێراق نابێتە دیموكراتی، ئەم دووهۆكارەش بریتین لە:
1- ئەو هێزە سەرەكیانەی عەرەبی عێراق، ئەوجا هاوپەیمانی نێوان هێزەكانی عەرەبی شیعە بن كە ئێستا لە حكومەتدان، یان هاوپەیمانی نێوان هێزەكانی عەرەبی سوننە بن، وەك لیستی ئەلعراقیە كە لە هەڵبژاردنەكانی 7/3/2010 زۆرترین كورسی بەدەست هێنا، ئەوا هیچ كام لە هێزانە خوازیاری بونیادی دیموكراتی لیبرالی نین یان ئەوەی پێی دەڵێن مۆدیلی دیموكراتی ڕۆژئاوا، ئەمەش مانای ئەوەیە ناتوانن ئەو بنەمایانەی كە بەكردەیی دەسەڵاتەكانی دەوڵەت جیادەكاتەوە و بەكردەیی چارەسەری كێشەی نەتەوەیی و ئایینی دەكات، بەكردەیی دەسەڵاتی حكومەتی فیدراڵی لە چوارچێوەی فیدراڵی فرەنەتەوەدا سنووردار دەكات ناتوانن جێبەجێی بكەن، ئەوان دیموكراتییان بەس بۆ ئاكامی هەڵبژاردن دەوێت، بۆئەوەی پێی بگەنە دەسەڵات یان فشاری سیاسیی لەسەر دەسەڵات دروست بكەن، بۆیە كە ئەم خواستە لای هێزە سەرەكییەكانی عێراق نەبوو، كەواتە ئەمریكا ناتوانێت دیموكراتی هاوردەی عێراق بكات.
2- لەبەر ئەوەی شەڕی عێراق یان وەك ئەوەی ئەمریكا پێی دەڵێت پرۆسەی ئازادكردنی عێراق نەیتوانی عێراق لەدەوڵەتێكی فاشیلی بەزۆر دروستكراوە بكاتە دەوڵەتێكی فیدراڵی لەچوارچێوەی یەكێتیەكی ئارەزوومەندانەدا، كەواتە ئەو كێشانەی پێویستن دەوڵەتی فیدراڵی چارەسەریان بكات و نەیتوانی چەمكی یەكبوون بەمانای (unityیان وحدە) بگۆڕێت بۆ چەمكی یەكێتی و هاوبەشی بەمانای (unionیان الاتحاد)، ئەوا هەتا ئەگەر عێراقیەكان خوازیاری دیموكراتیش بن، ناتوانن دیموكراتی بونیاد بنێن، لەبەر ئەوەی ئەو پرانسیپانەی دیموكراتی لە چەمكی هاوبەشی و یەكێتی جێگایان دەبێتەوە، لەناو چەمكی یەكبوون و (وحدة) هاودژی دروست دەكەن.
هەربۆنموونە ئێستا هەرێمی كورستان دەیەوێت لە چوارچێوەی دەستوور و بەپێی ماددەی 140ی ئەو دەستوورە كێشەی ناوچە دابڕێنراوەكان بەرێگەی ڕیفراندۆم چارەسەر بكات، بەڵام ئەگەر زۆر ورد سەیری ئەم پرسە هەستیار و چارەنووسسازە بكەین، دەبینین جێبەجێكردنی ئەم ماددەیە بەو ئاسانییە نییە كە سبەینێ عەرەبی عێراق ڕێز لە ئاكامی ڕیفراندۆمەكە بگرێت و یان حكومەتی عێراق ئامادەبێت بە ڕێگەیەكی ئاشتیانە پیرۆزبایی لابردنی ئەو زوڵم و ستەمە لەگەلی كوردستان بكات، كە بەدرێژایی مێژووی عێراق لە كورد و كوردستانیەكان كراوە، بەپێچەوانەوە حكومەتی مالیكی نەك ئەوە ناكات، بەڵكو بەشێوەیەك لەشێوەكان بڕیاری داگرتنی ئاڵای كوردستان بۆ ئەو كاربەدەستانەی ناوچە دابڕێنراوەكان دەنێرێت بۆ ئەوەی ئاڵای كوردستان دابگرن، ئەمەش وەك ئەوەیە كە گەڕاندنەوەی ئەو ناوچانە بۆ سەر هەرێمی كوردستان، وەك ئەوە سەیری دەكەن، كە دابڕاندنی ئەو ناوچانە بێت لەعێراق، لە كاتێكدا هەرێمی كوردستان خۆی ئارەزوومەندانە بڕیاری داوە بەشێك بێت لە عێراق بە ناوچە دابڕێنراوەكانەوە، هەربۆیە كاتێك باسی هاوبەشی و یەكێتی دەكرێت لەچوارچێوەی عێراقدا و ئەم هاوبەشی و یەكێتییەش سنوور بۆ ئەو یەكبوونە دادەنێت كە حكومەتی ئێستا و حكومەتەكانی پێشتریش مەبەستیان بووە، بۆیە هەست دەكەین لەبری ئەوەی هەنگاو بۆ چارەسەری كێشەكان هەڵبگرین، دەبینین ڕووبەڕووی ئەوە دەبینەوە هەنگاو بۆ ناو كێشەیەكی دیكە و شەڕێكی دیكە هەڵدەگرین.
لەبەرامبەر ئەم مەسەلەیە و هەر لەچوارچێوەی ماددەی 140ی دەستووری عێراق، كە هەندێك ناوچە و پارێزگاكانی دیكەی عێراق دەگرێتەوە، دەبینین لای حكومەتی عێراق مەسەلەی ڕێكخستنەوەی ئیداری یان گێڕانەوەی سنووری پارێزگاكان بۆ پێش دەسكارییەكانی ڕژێمی پێشووی بەعس، هەستیاری یان تەنگژەیەكی ئەوتۆ دروست ناكات، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئەو ناوچانە عەرەبن و گرنگ نییە سنووری ئەو پارێزگایانە ڕێكبخرێتەوە، بەڵام دنیا ئاخیر دەبێت كاتێك دەڵێن با چەمچەماڵ و كفری و چەند ناوچەیەكی دیكە بگەڕێنەوە سنووری پارێزگای كەركوك، لەم بارودۆخەدا كە دەبێت بۆ ئەوەی كێشە دروست نەبێت بەدوای بەدیلی نادیموكراتی بگەڕێن یان بەو زوڵم و ستەمە ڕازی بین كە چەندین ساڵە دژ بەكورد دەكرێت، دەگەینە ئەو دووڕییانە داخراوەی جاڕی فاشیلبوونی فیدراڵی و دیموكراتی لە عێراقدا بدەین.
فیدراڵی فرە نەتەوە
بێ دیموكراتی لیبرالی سەركەتوو نابێت
وەنەبێت سەركردایەتی سیاسیی كوردستان پێش ڕووخانی ڕژێمی پێشوو بیری لەوە نەكردبێتەوە، عێراق چۆن بە یەكگرتوویی دەمێنێتەوە و لەناو ئەو دەوڵەتە یەكگرتووە چۆن كورد ئارەزوومەندانە بمێنێتەوە، بەڵام ئاستەنگی سەرەكی لەبەردەم پرۆسەی دوای ڕووخانی ڕژێمی پێشوو بونیادنانەوەی عێراق وەك دەوڵەتێكی فیدراڵی و دیموكراتی لەو خاڵەوە بوو، كە بۆ ئەو كات هەم فیدراڵی و هەم دیموكراتی بۆ سیاسییە عەرەبەكانی عێراق شتێكی تازە بوو، هەمیش لەنێو دەوڵەتانی عەرەبی و ئیسلامی نموونەیەك نەبوو ئاماژەی پێبكرێت، بۆیە ئەوەی كورد داوای دەكرد لەسەر ئاستی عەرەبی و ئیسلامی پشتگیری لێ نەدەكرا و ئەمریكاش لەژێر گوشاری دەوڵەتانی عەرەبی و ئیسلامیدا، فیدراڵیزمی عێراقی وەك دەوڵەتێكی فرە نەتەوە دانپێدا نەدەنا، پرۆفیسۆر لیسلی گلب سەرۆكی فەخری ئامۆژگای ئەنجومەنی پێوەندییەكانی دەرەوە(CFR) لە ئاخاوتنێكی تایبەتی بۆ گوڵان لە 14/12/2006 ڕاشكاوانە پێی ڕاگەیاندین: (من ماوەی سێ ساڵ خەریكی ئەوەبووم تەنیا ئەوە ڕوونبكەمەوە بۆچی فیدراڵیزم و حكومڕانی لۆكاڵی هەرێمەكان تەنیا ڕێگەیە بۆ دابینكردنی ئاشتی و سەقامگیری لەعێراقدا؟ بەڵام نەمتوانی خەڵكانێكی زۆر بگۆڕم، سیناتۆر بایدن(مەبەستی جۆزیف بایدنی جێگری ئێستای سەرۆكی ئەمریكایە) باوەڕی بەفیدراڵیزم هەبوو و هەوڵێكی زۆریدا بۆئەوەی هاوڕێكانی لەئەنجوومەنی سەنات ڕازی بكات، بەڵام كاریگەری سعودیە دژی فیدراڵیزم زۆر بەهێز بوو، واپێدەچوو سعودییەكان هەتا ئێستاش(مەبەستی كۆتایی ساڵی 2006ـە كە ئەم وەڵامەی بۆ گوڵان نووسیووە) پێیانوایە عەرەبی سوننەی عێراق دەسەڵات لە بەغدا دەگرنەوە دەست، ئەمە لەگەڵ ئەوەی ڕوونادات، بەڵام ئەمە بیركردنەوەی سعودیە و سوننەی عێراقە)).
ئەوەی پرۆفیسۆر گەلب ئاماژەی پێدەكات، خاڵی وردی تێدایە كە پێویستە هەڵوەستەی لەسەر بكەین:
1- گەلب ئاماژە بەوە دەكات ماوەی 3 ساڵ خەریك بووە ئەوە بۆ سیناتۆر و كۆنگرێسمانەكانی ئەمریكا ڕوون بكاتەوە، بێجگە لە فیدراڵی و حكومڕانی لۆكالی هەرێمەكان(واتە فیدراڵیزمی فرە نەتەوە) هیچ ڕێگە چارەیەكی دیكە نییە بۆئەوەی ئاشتی و سەقامگیری لەعێراقدا بەدی بهێنرێت، بەڵام خۆی بۆ گوڵان دانی بەوەداناوە نەیتوانیووە خەڵكێكی زۆر قەناعەت پێ بكات، هەروەها جۆزیف بایدنیش كە ئەوكات ئەندامی سەناتی ئەمریكا و سەرۆكی لیژنەی پێوەندییەكانی دەرەوە بووە لە سەنات، ئەویش هەوڵی زۆریدا هاوڕێكانی قەناعەت پێ بكات، بەڵام بەتەواوەتی سەركەتوو نەبووە. لێرەدا ئەگەر سەیری پێگەی پرۆفیسۆر گەلب بكەین كە سەرۆكی فەخری ئامۆژگای (CFR) ئەوە دەكرێت ئاماژە بەوەش بكەین كە سەرۆكی فەرمی ئەو ئامۆژگایە(ڕیچارد هاس) كە خاوەنی پرۆژەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێیە و پێشتریش لەسەردەمی كلینتۆندا سەرۆكی ستافی پلاندانان بووە لە وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا، ئەمەش مانای ئەوەیە پرۆفیسۆر گەلب هەوڵەكانی لەگەڵ كۆنگرێسمان و سیناتۆرەكان و بەرپرسانی ئیدارەی ئەمریكی سەردەمی بوش بووە، خۆی دەڵێت سەركەتوو نەبووم، كەواتە لەم حاڵەتە گلەیی چی لە سیاسەتمەدارەكانی عێراق بكەین كە نەزانن جیاوازی نێوان فیدراڵی نەتەوەیی(Nation Federalism) لەگەڵ فیدراڵیزمی فرەنەتەوە (Multinational-Federalism) بكەن.
2- پرۆفیسۆر گەلب ئاماژە بە ڕۆڵی سلبی سعودیە لە دژی فیدراڵیزمی عێراق دەكات و ئاماژە بەوە دەكات كە هێشتا واتە تاساڵی 2007 ڕێگربووە لەسەر ئەوەی فیدراڵیزم لە عێراقدا جێبەجێ بكرێت، وەك ئەو ڕاشكاوانە بۆ گوڵانی نووسیوە ئامانجی سعودیە ئەوەیە كە جارێكی دیكە عەرەبی سوننە لەبەغدا دەسەڵات بگرنەوە دەست، ئەمەش مانای ئەوەیە پشتگیری بۆ گێڕانەوەی عێراق بۆ سەنترالی لەسەر ئاستی وڵاتانی عەرەب هەیە و پشتگیری بۆ فیدراڵیزم نییە.
بۆچی تەنیا ڕێگە بۆ عێراق
فیدراڵیزمی فرە نەتەوەییە؟
لە ساڵی 2002 واتە ساڵێك پێش ئەوەی ڕژێمی عێراق بگۆڕێت، سەنتەری مستەفا بارزانی وەك بەشێك لەسەنتەری ئاشتی بۆ جیهان لە زانكۆی ئەمریكا لەواشنتۆن، دووەمین كۆنفرانسی خۆی بەو ناونیشانە گرێدا، كوردەكانی عێراق: كلیلی سەقامگیری عێراقن- Iraq Kurds are a key to stability in Iraq)، لەم كۆنفرانسەدا كە ژمارەیەكی زۆر لە سیاسەتمەدار و ئەكادیمیەكانی عێراق ئامادەبوون، ژمارەیەكی بەرچاوی ئەكادیمی و پسپۆر و تایبەتمەند لەسەر كورد و عێراق لە ناوچە جیاجیاكانی جیهان ئامادەبوون، یەكێك لەو باسانەی كەلەم كۆنفرانسە پێشكەش كرا، باسێكی پرۆفیسۆر داڤید ئێڵ فلیپس بەناونیشانی (دابەشكردنی دەسەڵاتەكان لەگەڵ كوردی عێراق) بوو، ئەم باسە نەخشەی ڕێگەیە بۆ ئەوەی لە عێراقدا هەم ئاشتی و هەم سەقامگیری لەیەك كاتدا بێتە ئاراوە، پرۆفیسۆر فلیپس باسەكەی بەو جۆرە دەست پێدەكات كە دابەشكردنی دەسەڵاتەكان لەمیانەی فیدراڵیزمەوە باشترین ڕێگەیە كە بتوانرێت لە ئاییندە یەكپارچەیی عێراق بپارێزرێت، هەروەها دەتوانێت چارەسەری هەموو ئەو داواكاریانەش بكات كە لەلایەن نەتەوە و پێكهاتە جیاوازەكانی عێراقەوە داوادەكرێن، فلیپس ئاماژە بەوە دەكات ڕژێمی سەدام حوسێن عێراقی بە یەكگرتوویی هێشتبۆوە، بەڵام لەدوای ڕووخانی ئەو ڕژێمە هیچ كەسێك ستەمی حكومەتی ناوەند یان هی هیچ گرووپێكی دیكە قبوڵ ناكات.
كەواتە بەپێی لۆژیكی فلیپس كە ئەو توێژینەوە گرنگەی پێ نووسیووە، دابەشكردنی دەسەڵاتەكان لە عێراقدا، واتە حكومەتی فیدراڵی بەغدا ئەوەندەی دەسەڵات بەدەستەوە بمێنێتەوە كە بتوانێت یەكپارچەیی عێراق بپارێزێت و باقی دەسەڵاتەكانی دیكە بدرێتە هەرێمەكان بۆ ئەوەی خەڵكی هەرێمەكان خۆیان حكومڕانی خۆیان بكەن و هێزەكانی خۆیان لەسەر ئاستی ناوخۆی هەرێمەكە بیانپارێزێت، ئەمەش ڕێگە خۆش دەكات بۆ ئەوەی بتوانرێت داهاتەكانیش بە یەكسانی دابەش بكرێت و یەكێتیەكی ئارەزوومەندا لەنێو پێكهاتە نەتەوەیی و ئایینە جیاوازەكانی عێراق بێتە ئاراوە.
هەربۆیە لەدوای ڕووخانی ڕژێمی پێشووی عێراقەوە كە هیچ بوارێك نەماوە بۆ ئەوەی بەرێگەی دیكتاتۆری و تاكڕەوی یەكپارچەیی عێراق بپارێزرێت، ئەوانەی لەسەر ئەم پرسە گرنگەی عێراق كاردەكەن، پێشنیاری ئەوە دەكەن كە پێویستە حكومەتی عێراق پێش هەر شتێك دان بەو ڕاستیەدا بنێت كە عێراق لە یەك گەل پێكنەهاتووە، بەڵكو لە دوو گەلی سەرەكی كورد و عەرەب و چەندین نەتەوەی دیكەی وەك توركمان و ئاسوری و كلد و ئاشوری پێكهاتووە، ئەم دانپێدانانە بەم پێكهاتە جیاوازانەی عێراق، بوارێك دەڕەخسێنێت، چۆن وەك هەنگاوی یەكەم هەردوو گەلی سەرەكی كورد و عەرەب لەعێراقدا پێكەوە دەژین؟ پسپۆران لەوەڵامی ئەم پرسیارە دەڵێن دەبێت گەلی عەرەب لە عێراق دان بە گەلی كوردا بنێت وەك شەریك و هاوبەش لە عێراقدا، گەلی كوردیش بە هەمان شێوە دان بەگەلی عەرەبدا بنێت و ئارەزومەندانە قبوڵی بێت لەچوارچێوەی عێراقدا بژین، دواتریش پێویستە هەردوو گەلی عەرەب و كورد لە عێراقدا دان بەبوونی نەتەوەكانی دیكە بنێن و ڕێز لەمافەكانیان بگرن.
پسپۆران بۆ بەكردەیی كردنی ئەم واقیعە، پێیانوایە، كەس ناتوانێت ئەم هاوبەشی و یەكێتیەی لە عێراقدا لە چوارچێوەی فیدراڵیزم دادەمەزرێت، چ دەستوور یان یاسایەكی پێویستە، بەڵكو پێویستە لەبەر ڕۆشنایی ئەو میكانیزمانەی دەبنە هۆكاری چارەسەركردنی كێشەكان و بونیادی ئەو یەكێتییەی لەنێوان عێراقیەكاندا، لەسەر ئەو بنەمایانە دەستووری عێراق بنووسرێتەوە و جێبەجێ بكرێت، بەڵام جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە ئەوە ئەركی شارەزایان و پسپۆرانە كە نموونە و ئەزموونی دیكە بۆ عێراقیەكان بگوازنەوە بۆ ئەوەی بۆ چارەسەری كێشەكانی خۆیان سوودی لێوەربگرن، بەڵام كۆپیكردنی ئەزموونی وڵاتانی دیكە بۆ ئەوەی لە عێراقدا دووبارە بكرێتەوە، ئەوا لەبری چارەسەر كارەسات دووبارە دەكاتەوە، كەواتە بونیادنانەوەی هەیكەلی دەوڵەتی عێراق وەك دەوڵەتێكی فیدراڵی پێویستی بە دانوستاندنی ڕاستەوخۆی پێكهاتە جیاوازەكانی عێراق هەیە، هەروەها كۆمەڵێك پرسی دیكە كە لەكاتی بونیادی دامەزراوەكاندا هەنگاوی بۆ هەڵدەگیرێت. ئەمەش واتە لەبونیادی دامەزراوەكاندا هەوڵبدرێت بنەماكانی سیستمی لیبرال دیموكراتی پیادە بكرێت و بچەسپێنرێت، ئەمەش واتە پێویستە ئەم پرانسیپانە ڕێزیان لێبگیرێت (هەموو هاووڵاتیەك دوای تەمەنی 18 ساڵی مافی دەنگدانی هەیە، بەپێی یاسای پارتە سیاسییەكان پارتە سیاسییەكان ئازادن لە چالاكی سیاسی، هەڵبژاردن و ململانێی ئازاد، ڕێزگرتن لە گرووپ و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی، ڕێزگرتن لەبنەماكانی مافی مرۆڤ و ڕێزگرتن لە ئازادی ڕۆژنامەوانی و ڕادەربرین)، ئەم بنەمایانە زەمینەی ئەوە خۆشدەكەن بونیادی پێوەندییەكی پتەو بنرێت لەنێوان پێكهاتە جیاوازەكانی عێراق بە تایبەتی كورد و سوننە و شیعە، هەروەها هەموو پێكهاتەكان بگەنە ڕێككەوتن لەسەر دابەشكردنی داهاتی سامانە سروشتیەكانی عێراق.
حكومەتی عێراق چۆن سوود لە ئەزموونە فاشیلەكان وەردەگرێت؟
هەندێك هەنگاو یان ڕەفتاری حكومەت و دەوڵەتان هەن كە بوونە هۆكاری ئەوەی هەم لەئەزموونی فیدراڵیزم سەركەتوو نەبن و هەمیش وڵاتەكەش لەبەریەك هەڵبوەشێتەوە، بۆ ڕێگرتن لەم دیاردەیە، هەردوو پرۆفیسۆر جۆن ماكەر و براندن ئۆلێری چەند خاڵێكیان ئاماژە پێكردووە كە بوونە هۆكاری سەرنەكەوتنی ئەزموونی فیدراڵی لە جیهاندا، ئەم خاڵانەیان وەك ڕێنمایی بۆ سیاسەتمەدارانی عێراق خستۆتە ڕوو ئەگەر خۆیانی لێ دوورە پەرێز نەكەن، ئەوا ئەزموونی عێراقیش بە هاوشێوەی ئەزموونە فاشیلەكانی دیكەی جیهانی بەسەر دێت، ئەمەش خاڵەكانە:
1- یەكتری ڕەتكردنەوە و ڕێز نەگرتنی بەرامبەر:
لەوڵاتێكدا كە نەتەوەی زۆرینە ئامادەنەبێت دان بەنەتەوەی بەرامبەریدا بنێت و ڕەتیبكاتەوە، ئەوا هەرگیز یەكێتی ئارەزوومەندانە لەنێوان ئەو نەتەوانە دروست نابێت و ئەمەش سەردەكێشێت بۆ جیابوونەوە، وەك كۆمارەكانی یەكێتی سۆڤیەتی پێشان.
2- پیادەكردنی دەسەڵاتی ئۆسۆریتاریانیزم:
پیادەكردنی سیاسەتی خۆسەپاندن یان تاكڕەوی لەگەڵ بنەماكانی فیدراڵیزم یەكناگرێتەوە، لەبەر ئەوەی كاتێك فیدراڵیزم پیادە دەكرێت، هاوكات لەگەڵ پیادەكردنی پرانسیپەكانی فیدراڵیزم دیموكراتی بەرهەم دێت و پێویستە دیموكراتیانە مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت، بۆیە كاتێك لەو كەشە سیاسیەی پێویستی بە حكومڕانیەكی دیموكراتیەو بە پێچەوانەوە حكومەتی فیدراڵی سیاسەتی خۆسەپاندن و تاكڕەوی پیادەكات، ئەوا هەرێمە فیدراڵیەكان قبوڵی ناكەن و جیابوونەوە ڕوودەدات، وەك جیابوونەوەی بەنگلادیش لە پاكستان و جیابوونەوەی كرواتیا لە یوگسلافیای پێشوو.
3- شكست هێنان لەچارەسەری ئەو كێشە مێژووییانەی لەنێوان پێكهاتەكانی نێو دەوڵەتە فیدراڵیەكە هەیە، یان نەتەوەی سەردەست بەشێوەیەكی خراپ مامەڵە لەگەڵ ئەو كێشانە دەكات و دەرگای چارەسەریان لەسەر دادەخات، ئەمەش دەبێتە كێشەیەك كە پەنا بۆ جیابوونەوە دەبرێت وەك كێشەی نێوان مەلایۆ و چینیەكان.
4- كێشەی دابەشكردنی داهات، ئەمەش واتە شكستهێنان لەپرۆسەی پەرەپێدان یان نەتوانینی پارێزگاریكردن بە سیاسەتی دابەشكردنی ئابووری یان دووبارە دابەشكردنەوەی ئەو داهاتانەی پێوەندی بە بەسیاسەتی ئابوورییەوە هەیە، ئەمەش دیسان زەمینە بۆ جیابوونەوە دروست دەكات وەك حاڵەتی جیابوونەوەی نیك سلۆفاكیا و كۆماری چیك.
5- كودەتاكردن بۆ گۆڕینی فیدراڵی بۆ سەنترالی، ئەمەش وەك ئەوەی سربەكانی یوگسلافیای پێشوو چەندین جار هەوڵیان بۆدا و سەرەنجام نەك هەر سەرنەكەوتن، بەڵكو دەوڵەتێك لەسەر نەخشەی جیهان بەناوی یوگۆسلافیاوە نەما.
فیدراڵیەتی عێراق
لە مەحەكی ئەزموونە فاشیلەكانەوە
ئەو پێنج خاڵەی وەك ڕاسپاردە چەند ساڵێك لەمەوپێش پسپۆران خستوویانەتە بەردەم سیاسەتمەدارانی عێراق بۆ ئەوەی خۆیانی لە شكستهێنانی ئەزموونە شكستخواردووەكانی جیهان پێ دووربخەنەوە، هەست دەكەین حكومەتی عێراق بە ئەنقەست هەموو خاڵەكانی لە خۆیدا كۆكردۆتەوە، ئەمە لەكاتێكدا بوونی هەریەكێك لەو خاڵانە هۆكاری ئەوەن كە ئەزموونی فیدراڵیزم شكست بهێنێت یان وڵاتەكە لێكهەڵبووەشێنێتەوە، لەم ڕوانگەیەوە ئەگەر ئەزموونی فیدراڵی عێراق لەسەر ئەو پێنج خاڵە هەڵبسەنگێن، ئەوا هەست دەكەین، حكومەتی عێراق بە زنجیرە ئەم خاڵانەی بەزیادەوە جێبەجێكردووە:
1- لەساڵی 2005ـەوە كە حكومەتی عێراق دامەزراوەتەوە، هەتا ئێستاش سیاسەتی ڕەتكردنەوە و كوشتنی كورد بەردەوامە و هیچ هەنگاوێك هەڵنەگیراوە بۆ ئەوەی ئەو سیاسەتانەی پێشتر حكومەتی بەعس دژی كورد پیادەی كردوون بیانسڕیتەوە. ئەمەش واتە حكومەتی عێراق ئامادەنییە بەڕاشكاوی دان بە مافەكانی كورد بنێت.
2- پیادەكردنی حكومڕانی بەشێوەی خۆسەپاندن و خۆ فەرزكردن، ئەم سیاسەتە هەر لەدەسپێكی كابینەی یەكەمی حكومەتی عێراقەوە بوونی هەبووە و بەشێوازی جۆراو جۆر و ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ پیادەكراو هەتا ئێستاش بەردەوامە.
3- ئەو كێشانەی كورد لە سەرەتای دامەزراندنی دەوڵەتی عێراقەوە هەیەتی، لەدوای ڕووخانی ڕژێمی پێشوو تا ئێستا نەك هەر نەیتوانیووە ئەو كێشانە چارەسەربكات، بەڵكو هەوڵیداوە بەردەوام هۆكارێك بێت بۆ بن بەست گەیشتنی چارەسەرەكان، بۆیە ئەگەر حكومەتێك نەیەوێت كێشەكان چارەسەر بكات، بەتایبەتی كێشەی ناوچە دابڕێنراوەكان، ئەوا خۆی سیناریۆی یوگسلافیا لە عێراقدا دووبارە دەكاتەوە.
4- چارەسەركردنی كێشەی دابەشكردنی داهاتی سەرچاوە سروشتیەكان، ئەم كێشەیە كە لەبنەڕەتدا كێشە نییە، لەبەر ئەوەی هەرێمی كوردستان ڕازی بووە هەموو داهاتی سامانە سروشتیەكان بە داهاتەكانی ئێستای ناوچەكانی هەرێمی كوردستان و بەو داهاتانەشی كە دوای گەڕانەوەی ناوچە دابڕێنراوەكان هەموو بگەڕێتەوە بۆ حكومەتی فیدراڵی و جارێكی دیكە دابەش بكرێتەوە، بەڵام حكومەتی ئێستای عێراق هەوڵدەدات هەرێمی كوردستان هیچ ڕۆڵێكی لە داڕشتنی ئەو سیاسەتە نەبێت، بۆیە كێشەیەكی دروست كردووە زۆر لەوە قورسترە كە سلۆفاكیا و چیكی لەسەر جیابوونەوە.
5- كودەتا كردن بەسەر فیدراڵیزم و دیموكراتی و گەڕانەوە بۆ سەنترالی، ئەمەیان واقیعی ئێستای حكومەتی عێراقە كە هەموو بنەما دەستوورییەكانی بۆ دابەشكردنی دەسەڵاتەكان و دروستكردنی هەرێمە فیدراڵیەكان پێشێلكردووە، بە كردەیی حكومەت بە شێوازی سەنترالی بەڕێوە دەبات، هەربۆیە ئەگەر هەتا ئێستاش گەلانی عێراق و هێزە سەرەكیەكان خاڵەكانی دیكەیان قبوڵ كردبێت، ئەوا كە گەیشتە ئەوەی كودەتا بكرێت بۆ ئەوەی سەنترالی بگەڕێتەوە، ئەوا زۆر زەحمەتە هیچ لایەك ئەمەیانی پێ قبوڵ بكرێت.
ئاییندەی هەرێمی دیموكراتی كوردستان لەناو عێراقدا
لەبەر ئەوەی عێراق ناتوانێت ببێتە دەوڵەتێكی دیموكراتی و فیدالی، ئەوا مانەوەی هەرێمی كوردستان لەچوارچێوەی دەوڵەتێكی سەنترالی كە نە بڕوای بەدیموكراتی و فیدراڵی هەبێت كارێكە زەحمەتە بتوانرێت درێژەی هەبێت، لەوانەیە تاكە حاڵەتێك لە حاڵەتی هەرێمی كوردستان نزیك بێت، حاڵەتی تایوان بێت، بەو حكومەی حكومڕانی لە تایوان تاراددەیەكی زۆر دیموكراتیە و حكومڕانی چینیش لەباشترین حاڵەتدا حكومڕانیەكی خۆسەپێن و ئۆسۆریتاریانیزمە، بەهەمان شێوەش داوای ئەوە دەكرێت تایوان بگەڕێتەوە و ببێتە بەشێك لەچین، ئەم داوایە چۆن لەلایەن كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیەوە چاوی لێدەپۆشرێت و بوار بەوە نادرێت حكومەتی تایبێ ببێتەوە بە بەشێك لە حكومەتی پەكین، هۆكاری سەرەكیش بۆ ئەمە ئەوەیە ناتوانرێت یەكێتی و هاوبەشی لەم قۆناخە لەنێوان تایبێ و پەكین دروست بكرێت، بۆیە وێڕای ئەوەی چین داوای تایوان دەكاتەوە، بەڵام ئەم مەسەلەیە پشتگوێ خراوە و چین لەگەڵ ئەوەی ئەندامی هەمیشەیی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتیشە، بەڵام ناتوانێت تایوان بەزۆر بكاتەوە بەچین، بۆیە لێرەوە گرنگە سوود لە ئەزموونی تایوان وەربگیرێت و هەتا ئەو كاتەی حكومەتی بەغدا دەبێتە حكومەتێكی فیدراڵی و دیموكراتی ڕاستەقینە، دەسەڵاتەكانی حكومەتی هەرێم بە هاوشێوەی تایوان فراوان بكرێت و بە ڕێگەیەك كێشەی ناوچە دابڕێنراوەكان چارەسەر بكرێت، بۆ ئەوەی بتوانرێت پارێزگاری بەم حكومەتە دیموكراتیەوە لە چوارچێوەی عێراقدا بكرێت.