ئالان تۆرین دەڵێت پێناسەی نەوەی نوێ بۆ ئازادی، دووبارە پێناسەكردنەوەی چەمكی ئازادی نەوەی كۆنە، بەڵام ئەگەر چەمكی ئازادی لەلای نەوەی كۆن حكومڕانی دیموكراتی بەرهەم هێنابێت، ئەوا چەمكی ئازادی لای نەوەی نوێ دیموكراتی مەحكوم بەرهەم دەهێنێت، لەمەش مەبەستی ئەوەیە سیستمی دیموكراتی بە هەموو پێكهاتەكانییەوە دەكەوێتە ژێر چاودێری تاك و گرووپەكان و سیستمەكە مەحكومە بۆ ئەوەی وەڵامدانەوەی بۆ هەموو ئەو پێداویستی و ڕەخنانەی هەبێت كە لەلایەن تاك و گرووپەكانەوە ئاڕاستەی دەكرێت، لەم حاڵەتەشدا گەل بەكردەیی دەبێتەوە بە خاوەن سەروەریی و تەحەكوم بە سیستمە دیموكراتیەكەوە دەكات، بەواتایەكی دیكە لەبری ئەوەی سیستمە سیاسییەكە خەڵك ئاڕاستە بكات، ئەوا لەم حاڵەتەدا خەڵك سیستمە دیموكراتیەكە ئاڕاستە دەكات، كەواتە ئەم وەرچەرخانە لە فیكری دیموكراتی و سیاسەتی لیبرالی وڵاتانی دیموكراتی رۆژئاوادا بەرەو ئەوەمان دەبەن جارێكی تر ئەو پرسیارە سەبارەت بە دەستپێكی پرۆسەی بونیادی دیموكراتی لەوڵاتانی تازە پێگەیشتوو بوروژێنینەوە، بۆچی لە دیموكراتیە تازەكاندا هەموو كات لەنێوان توخمەكانی سیستمی دیموكراتی جۆرە ئاڵۆزییەكان هەیە و ناتوانن بەهاوسەنگی لەناو سیستمەكەدا كاربكەن؟ وەڵامی ئەم پرسیارە بەرەو ئەوەمان دەبات هەڵوەستە لەسەر ئەوە بكەینەوەو لەسەر سێ ئاست پرسەكان لێكتر جیابكەینەوە:
1- جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان لەنێوان دەسەڵاتی یاسادانان و ڕاپەڕاندن و دادوەری
2- پیادەكردنی ئابووری بازاڕ نەك ئابووری سەنترالی یان ئابووری دەوڵەت.
3- جیاكردنەوەی كۆمەڵگەی مەدەنی لەگەڵ دەسەڵاتی سیاسیی
ئەم جیاكردنەوانە یان ئەم پۆلینكردنە كۆمەڵێك توخمی سەرەكی لەخۆیان دەگرن كە هاوسەنگی نێوان ئەو توخمانە دەبێتە هۆكاری ئەوەی سیستمە دیموكراتیەكە هاوسەنگی خۆی بپارێزێت، ئەو توخمانەش بریتین لە(پارتە سیاسیەكان، بزنسمان و وەبەرهێنەكان- كەرتی تایبەت-، رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی، ماس میدیا) ئەگەر لەروانگەی جیاوازی نێوان ئەم توخمانەوە سەیری پرۆسەی دیموكراتی بكەین، دەبینین دیموكراسی میتۆدیكی دینامیكەو وێنای ئەو كۆمەڵگەیە پیشاندەدات كە بەردەوام كەموكورتی هەیەو بەردەوامیش لەگۆڕاندایە، هەست دەكەین سیستمی دیموكراتی گەنجینەیەكە لە بیروبۆچوونی جیاوازو بەردەوام، ئەم بیربۆچوونە جیاوازانە بەرنامەی جیاواز بۆ چارەسەركردنی كێشەكان پێشكەش دەكەن و، جیاوازی نێوان بۆچوونەكان دەبنە سەرچاوەی فرەیی بۆچوونی سیاسیی لە كۆمەڵگەدا، وەك رۆبەرت داڵیش دەڵێت بەبێ فرەیی سیاسیی دیموكراتی بوونی نییە، بەڵام وێرای ئەوەی بیربۆچوونەكان لەیەكتریش جیاوازن بەڵام لەچوارچێوەی سەروەری یاسا پێكەوە كار دەكەن، ئەم پێكەوە كاركردنەی جیاوازییەكانیش یەكێك لە نیشانەكانی ئەوەیە كە سیستمە دیموكراتیەكە تەندروستە و وەك سیستەم كێشەی نییە، هەربۆیە كاتێك كۆمەڵگە لە پرۆسەی دیموكراتی پاشەكشە دەكات، یان كاتیك دیموكراتی دەبێتە تەنها كۆمەڵیك دروشم و هیچی دیكە نا، ئەوە بیربۆچوونە جیاوازەكان لەبری ئەوەی ببنە سەرچاوەی دۆزینەوەی بەدیلی سیاسیی بۆ چارەسەری كێشەكان دەبنە كارەسات بۆ كۆمەڵگە و بیربۆچوونە جیاوازەكان توندوتیژی و شەری ناوخۆیی بەرهەم دەهێنن.


باڵانسی نێوان توخمەكانی سیستمی دیموكراتی
حكومەت لەبەرئەوەی دەسەڵاتی جێبەجێ كردنە لە سیستمی حكومڕانی دیموكراتیدا، خۆی دەبێتە سەنتەری ئەو ئەو بازنەیەی كە دەتوانێت هاوسەنگی نێوان توخمەكانی دیكەش ڕابگرێت، بۆیە لەم حاڵەتەداو لە قۆناغی یەكەمدا كە جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان لەنێوان دەسەڵاتی جێبەجێ كردن و یاسادانان و دادوەری، دەبینن جیاكردنەوەی ئەم دەسەڵاتانە بۆ كەمكردنەوەی دەسەڵاتی حكومەتەو دروستكردنی فلتەر بۆ ئەوەی دەسەڵاتەكانی حكومەت لەچوارچێوەی یاسا سنووردار بكرێت، لەم حاڵەتەدا پابەندبوونی حكومەت بەڕێزگرتن بەدەسەڵاتی دادوەری وەك دەسەڵاتێكی چاودێر لەنێوان دەسەڵاتی یاسادانان و دەسەڵاتی جێبەجێكردن، هەروەها پابەندبوونی حكومەت بەچاودێری كردنی كارەكانی لەلایەن پەرلەمانەوە، وێنای حكومەتێكی دیموكراتی لە كۆمەڵگە پیشاندەدات، ئەم لایەنە بۆ ڕۆڵی گرنگی حكومەت لەدابەشكردنی دەسەڵاتەكاندا چەند گرنگە، لەلایەكی ترەوە بۆ ڕاگرتنی هاوسەنگی لەگەڵ توخمەكانی دیكەی دەرەوەی دەسەڵاتی سیاسی زیاتر گرنگەو حكومەت دەتوانێت پێوەندی نۆرماڵی نێوان هەموو توخمەكانی دیكە هاوسەنگ بكات كە بریتین لە:
1- حزبە سیاسییەكان
2- كەرتی تایبەت
3- رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و سەندیكاو ڕێكخراوە پیشەییەكان.
4- میدیا
ئەم چوار توخمە كە كارلێكی راستەوخۆیان لە بەرنامەكانی حكومەت بەشێوەی ڕۆژانە هەیە، هەموویان بە حكومەتیشەوە لە چوارچێوەی یاساكانی وڵات پێكەوە جیاوازییەكانی خۆیان پیادە دەكەن و بەپێی یاسا دەبێت هەر لایەك ڕێزی لایەنی بەرامبەر بگرێت، بۆیە لەكاتێكدا ئەم پێوەندییە دینامیكیەی نێوان ئەم توخمانە لەگەڵ حكومەت ئاڵۆز دەبن، یان پێوەندییەكان دەگەنە ئەو ئاستەی تێكەڵاوی لە كارەكانی حكومەت وەك دەسەڵاتی جێبەجێكردن لەگەڵ هەردوو دەسەڵاتەكەی دیكە یاسادانان و دادوەری دروست بێت، مانای ئەوەیە ئەو حكومەتە یان لاوازەو ناتوانێت كاروبارەكانی خۆی بەڕێكوپێكی بەڕێوە بەرێت، یان ئەو توخمانەی پێویستە بەهاوسەنگی لەگەڵ حكومەت كاربكەن یان حكومەت هاوسەنگی نێوانیان ڕابگرێت، ئەوەیە نە توخمەكان هاریكاری حكومەت بوون، نە حكومەتیش ئەو توانایەی هەبووە كە هاوسەنگی نێوانیان ڕابگرێت.
ئەم ئیشكالیەتە لەوڵاتانی دیموكراتی رۆژئاوا بە بەراورد بەدیموكراتیەكانی وڵاتانی تازە پێگەیشتوو، كەمتر هەستی پێدەكرێت، لەبەر ئەوەی دیموكراتیەتی وڵاتانی ڕۆژئاوا لە دەستووری لیبرالییەوە كە بنەماكەی جیاكردنەوەی هەرسێ دەسەڵاتەكەیە لەیەكتری هەنگاوی بۆ هەڵگیراوە، بەڵام لەوڵاتانی تازە پێگەیشتوو دیموكراتیەت لە سندوقی دەنگدانەوە هەنگاوی بۆ هەڵگیراوە، جیاوازی گرنگ لەم خاڵەدا ئەوەیە كە دەستووری لیبرالی هەڵبژاردن دەكاتە هۆكارێك بۆ گۆڕینی حكومەت و سزادانی حكومەت، بەڵام سندوقی هەڵبژاردن هەڵبژاردن دەكاتە هۆكارێك بۆ خەڵاتكردنی حكومەت یان خەڵاتكردنی حزبە سیاسیەكان بۆ ئەوەی زیاتر لە دەسەڵاتدا بمێننەوە، كەواتە كاتێك پرۆفیسۆر مایكل جۆنستۆن سەرۆكی بەشی سیسۆلۆژی لە زانكۆی كۆلگایت لەوەڵامی پرسیارێكی گوڵاندا دەڵێت(ئەوەی جێی سەرسوڕمانی منە، سەبارەت بەو وڵاتانەی لە قۆناغی ئینتیقالیدان بەبەراورد لەگەڵ دەوڵەتێكی پێشگەیشتوو وەك دەوڵەتێكی دیموكراسی ئەوەیە، كە ئەو هۆكارەی وا دەكات دیموكراسی بە بەهێزی بمێنێتەوەو حكومەت بە بەهێزی بمێنێتەوە لە وڵاتە دیموكراسییە پێگەیشتووەكاندا، مەرج نییە هەمان هۆكار دیموكراسی بەرهەم بهێنێت بۆ ئەوەی بكرێتە دەستپێك لەوڵاتانی تازە پێگەیشتوودا) ئەم قسەیەی پرۆفیسۆر جۆنستۆن ئەگەر لەسەرەتاوە تۆزێك ئاڵۆزی پێوەدیار بێت و هاووڵاتیانی وڵاتانی تازە پێگەیشتوو ئەو پرسیارە بوروژێنن، بەوەی ئایا چۆن ئەو فاكتەرانەی دیموكراتی لەرۆژئاوا دەپارێزیت هەمان هۆكار نین بۆ بەرهەمهێنانی دیموكراتی لەوڵاتانی تازە پێگەیشتوودا؟ بێگومان وەڵامی ئەم پرسیارە دەگەڕێتەوە بۆ ئەو ژینگە سیاسیەی كە لەكاتی بەراوردكردنی ئێستا لەنێوان وڵاتانی تازە پێگەیشتوو و وڵاتانی پێگەیشتووی رۆژئاوا هەیە، جیاوازەكەش لەوەوە سەرچاوە دەگرێت، دامەزراوەكانی دەوڵەتانی دیموكراتی رۆژئاوا لە قۆناخێكدان بۆ ئەوەی سنوور بۆ دەسەڵاتەكانی حكومەت دابنێن و مەودای ئازادی بەرفراوان بكەن، بەڵام دامەزراوەكانی وڵاتانی تازە پێگەیشتوو لە قۆناخێكدان ئەركیان ئەوەیە هەموو توخمەكان پێكەوە هاریكاربن بۆ ئەوەی دیموكراتی بچەسپێت و دوای ئەوەی دیموكراتی دەچەسپێت ئەوجا دامەزراوەكان خۆیان دەبنەوە فیلتەر بۆ ئەوەی دەسەڵاتەكانی حكومەت سنووردار بكەن، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا سنوورداركردنی دەسەڵاتەكانی حكومەت مانای چییە؟ ئایا سیستمی دیموكراتی دەخوازێت حكومەتێكی لاوازی هەبێت، نەتوانێت بەرنامەكانی خۆی جێبەجێ بكات؟ سەبارەت بەوەڵامی ئەم پرسیارە وەك پرۆفیسۆر تۆم جی بالمەر لە توێژینەوەیەكدا بەناونیشانی(ڕۆڵی دامەزراوەكان و یاسا لە پەرەپێدانی ئابوری ئاماژەی پێكردووە) مەبەست لە سنوورداركردنی دەسەڵاتەكانی حكومەت بریتیە لەوەی (بۆ ئەوەی لەو پێوەندییە لیبرالییەی دامەزراوەكان لە كۆمەڵگەی دیموكراتی دروستی دەكات تێبگەین، ئەوا پێویستە پرسیارێكی سادە لەخۆمان بكەین ئەویش ئەوەیە ئایا دژی حكومەتین یان بۆ بەرژەوەندنی خودی حكومەت دەسەڵاتەكان سنووردار دەكرێن؟ زۆرجار لە نێوان ئەم دوو پرسە تێكەڵاوییەك دروست دەبێت، ئەم تێكەڵاوییەش لەلایەن ئەو خەڵكانەوە دروست دەكرێت، كە ناسراون بەوەی دژی لیبرالیەتن، ئەمەش لەبەر ئەوەیە دوژمنانی لیبرالی حەزدەكەن دەسەڵاتی حكومەت دیاری نەكرابێت و حكومەت مافی ئەوەی هەبێت هەموو كارێك بكات، بەڵام لیبراڵییەكان كە ئامانجیان ئەوەیە حكومەت چالاك و بەهێز بێت، هەوڵیان بۆ ئەوەیە كە حكومەت كۆمەڵێك كاری دیاریكراوی هەبێت و بەس، كەواتە دیاریكردنی دەسەڵاتەكانی حكومەت بۆ لاواز كردنی جكومەت نییە، بەڵكو بۆ ئەوەیە حكومەت چالاك و یاسایی بێت، ڕاشكاوانەتر واتە حكومەت چالاك و لێهاتوو بێت بۆ جێبەجێ كردنی ئەو كارانەی بۆی دیاری دەكرێت) بەڵام ئەم كارە ئەگەر بۆ دیموكراتی رۆژئاوا رێچكەی خۆی گرتبێت، پرسیاری گرنگ دەبێتە ئەوەی چۆن ئەو رێچكەیە لە وڵاتانی تازە پێگەیشتوو دروست بكرێت؟


بونیادی دیموكراتی و پاراستنی دیموكراتی
چۆن لەنێوان دیاریكردنی دەسەڵاتەكانی حكومەت و مافی حكومەت بۆ ئەوەی هەموو دەسەڵاتێك پیادەی بكات، تێكەڵاوییەك هەیە، بەهەمان شێوە لەنێوان بونیادی دیموكراتی و پاراستنی دیموكراتیشدا، تێكەڵاوی و ئیشكالیەتێك هەیە كە لەزۆربەی وڵاتانی تازە پێگەیشتوودا، ئەم تێكەڵاوییە دەبێتە هۆكاری ئەوەی پرۆسەی بونیادی دیموكراتی بەلاڕێدا بچێت یان ببێتە هۆكاری ئەوەی پڕۆسەكە سەركەتوو نەبێت، هەربۆیە خاڵی گرنگ لە دەسپێكی پرۆسەی دیموكراتی ئەوەیە كە چۆن حكومەت دەتوانێت كارێك بكات كە هەموو توخمەكان بەپێی یاسا پێكەوە كاربكەن، لێرەشدا كەدەڵێین حكومەت بەتەنیا، لەبەرئەوەیە حكومەت كاتێك هەڵدەبژێریت بەشێوەیەكی دیموكراتیانە بریتیە لە جێبەجێكردنی ئەو بەرنامەیەی پێشكەشی هاووڵاتیانی كردووە، بۆیە كاتێك حزبێك یان هاوپەیمانییەك لە پرۆسەی هەڵبژاردندا متمانەی پێدەدرێت، گرنگە پێشوەختە حسابی ئەوەی كردبێت چۆن لەگەڵ توخمە جیاوازەكانی نێو پرۆسەی دیموكراتی دەتوانێت لە چوارچێوەی یاسا مامەڵە بكات و چۆن ئەم توخمانە بەوجۆرە هەڵدەسوڕێن، كە بتوانرێت هەموو توخمەكان بە جیاوازییەكانیانەوە خزمەتی پرۆسە دیموكراتیەكە بكەن، ئەم حاڵەتە بۆ وڵاتی ئێمەش حاڵەتێكی نامۆ نییە، بەڵكو بەڕاشكاوی هەست دەكرێت كە ئاڵۆزییەك لەنێوان پێوەندییەكانی توخمەكانی دیموكراتی هەیەو تا ئێستا نەتوانراوە جۆرە هاوسەنگییەك دروست بكرێت، یان لانی كەم بەپێی یاسا هەموو توخمەكان پێكەوە كار بكەن، لێرەوە بەچەند خاڵێك هەڵوەستە لەسەر ئەو توخمانە دەكەین:
1- حزبە سیاسیەكان
دوای تەواوبوونی پرۆسەی هەڵبژاردن و دروستكردنی كابینەی حكومەت لەلایەن حزبی براوەوە یان حزبە براوەكانەوە، مامەڵەی حكومەت لەگەڵ تێكڕای حزبەكان بەو حزبەشی كە حزبی سەرۆك وەزیرانە، هەموویان بەیەك شێوە سەیردەكرێن و لەچوارچێوەی یاسای پارتە سیاسیەكان مامەڵەیان لەگەڵدا دەكرێت، یاسای پارتە سیاسیەكانیش بواری بەوەداوە چەند حزبێك بەشدار بن لەحكومەت و پێكەوە حكومەت پێكبهێنن و بواری ئەوەشی داوە چەند حزبێك ئۆپۆزسیۆن بن، بۆیە بەپێی یاسا هەردوو لایەنی حزبە سیاسییەكان چ ئەوانەی بەشدارن لە جكومەت و چ ئەوانەی لەئۆپۆزسیۆن پێگەی شەرعی و قانوونی خۆیان هەیە و ئەركی حكومەتە بەپێی یاسا جیاوازی لەنێوانیاندا دەكات، بەواتایەكی دیكە چۆن پێویستی بەهاریكاری ئەو حزبانە هەیە كە بەشدارن لە حكومەت، بەهەمان شێوە پێویستی بەحزبەكانی ئۆپۆزسیۆنیشە بۆ ئەوەی چاودێری جێبەجێكردنی بەرنامەكانی بكەن، یان بەرنامەی بەدیلی باشتر بۆ خەڵكی بخەنەڕوو، بەڵام ئەوەی لەوڵاتانی تازە پێگەیشتوو تێبینی دەكرێت ئەوەیە، سندووقی هەڵبژاردن، حزبی براوە دەكاتە حاكم و ئۆپۆزسیۆن دەكاتە مەحكوم، حاكم و مەحكومیش بە فەرماندار و ملكەچ پێناسە دەكرێت، ئەمە لەكاتێكدا سندوقی هەڵبژاردن ئەم پرۆسەی حاكم و مەحكومیە لەنێوان حزبەكانی ئۆپۆزسیۆن و حزبەكانی بەشدار لە حكومەتدا دابەشكردووە، راستە ئەندامانی ئۆپۆزسیۆن لەناو حكومەتدا(مەرج نییە كە ئوپۆزسیۆن لەڕووی سیاسیەوە بەشداری لە حكومەت نەكرد ئیتر لەناو جومگەكانی حكومەتدا ئۆپۆزسیۆن بوونی نەبێت) فەرمانەكانی حكومەت جێبەجێ دەكەن و پابەندن پێوەی، بەڵام لەلایەكی دیكەو لەمیانەی بەشدارییەكانی ئۆپۆزسیۆن لەپەرلەماندا، دەبینن حزبەكانی ئۆپۆزسیۆن بەپێی یاسا دەبنە حاكمی حكومەت و سەرۆكی حكومەت و وەزیرەكانی بانگهێشتی پەرلەمان دەكرێت بۆ لێپرسینەوە، كەواتە ئەم هاوكێشەیە پێمان دەڵێت لە كۆمەڵگەی دیموكراتی حزبەكان بە ئۆپۆزسیۆن و بەشدار لەحكومەت، هەردوو لایان بۆ یەكتری لە یەك كاتدا حاكم و مەحكومی یەكترین، بەڵام لەبەرئەوەی لەوڵاتانی تازە پێگەیشتوو تەنیا ئۆپۆزسیۆن بە مەحكوم لەقەڵەم دەدرێت، بۆیە هەرگیز ئۆپۆزسیۆن و حزبەكانی بەشدار لەحكومەت ناتوانن لە چوارچێوەی یاسا پێكەوە كاربكەن یان پێكەوە پرۆسەكە بەرەو پێشەوە بەرن. لەم خاڵەوە ئەگەر سەیری چوار بڕیارەكەی سەرۆكی كوردستان بكەین بۆ دەسپێكردنەوەی كۆبوونەوەكانی نێوان حزبەكانی ئۆپۆزسیۆن و پارتی ویەكێتی، راشكاوانە هەست بەو راستییە دەكرێت، كە جۆرە كەموكورتییەك لە مامەڵەكردن لەگەڵ حزبەكانی ئۆپۆزسیۆن هەبووەو ئەو كەموكورتیانەش پێویستی بەراستكردنەوە هەیە، دەبێت لە كابینەكانی دیكەی حكومەتی هەریمی كوردستاندا دووبارە نەبێتەوە.
2- كەرتی تایبەت
چەمكی كەرتی تایبەت لە ئابووری كۆمەڵگەی دیموكراتی واتە وەرگرتنەوەی ئابووری لەدەوڵەت و سپاردنی بە بازار و ململانێی ئازادی بازاڕ پێوەندییە ئابوورییەكان ڕێكدەخات، ئەمەش دەبێتە هۆكارێك بۆ ئەوەی كەرتی گشتی رۆڵی چاودێریكار بگێڕیت و رۆژ لەدوای رۆژیش هەیكەلی كەرتی گشتی بچووك بێتەوەو هەیكەلی كەرتی تایبەت فراوان بكرێت، ئەم هەنگاوە كە لەزۆربەی وڵاتانی تازە پێگەیشتوو بە هەرێمی كوردستانیشەوە بە ئاڕاستەی ڕاست هەڵناگیرێت، هۆكارەكەی ئەوەیە ئەم گواستنەوەی ئابوورییە لە دەستی دەوڵەتەوە راستەوخۆ ناگاتە بازاڕ و پێش ئەوەی بگاتە بازاڕ بە حزبە سیاسیەكاندا تێپەڕدەبێت، ئەمەش واتە سیاسەتمەدارەكان لەبری ئەوەی بەرنامە بۆ ئەوە دابنێن حزبەكانیان چاودێری بازاڕ بكەن، بەرنامە بۆ ئەوە دادەنێن حزبەكانیان بازاڕ قۆخبكەن، ئەم حاڵەتە كە زۆربەی زۆری بەڕێگەی یاسا دەكرێت و یاساكان بەوجۆرە بەكاردەهێنرێن بۆ بەرژەوەندی سیاسییەكانی ناو حزبەكان سوودی لێوەربگیرێت، دەبێتە هۆكاری ئەوەی گەندەڵی ببێتە پرۆسەیەكی سیستماتیكی پشت بەستوو بە كۆمەڵێك یاسا كە زۆر زەحمەت دەبێت بتوانرێت كۆنترۆڵ بكرێت یان سنووری بۆ دابنرێت، ئەمەش یەكێكە لەو خاڵانەی كە پرۆسەی چاكسازی سەرۆكی كوردستانی تووشی ئاستەنگی گەورە كردووە و پرۆسەكەی والێكردووە كەناچار بێت چەندین یاسا و بڕیار و رێنمایی تازە دەربكات بۆ ئەوەی لەو یاسا و ڕێنماییانە رزگارمان بێت كە پێشتر ڕێگەی خۆشكردووە بۆ گەندەڵی یان خراپ سوود وەرگرتن لە پرۆسەی كرانەوەی بازاڕ و پڕۆسەی پەرەپێدان لەكوردستاندا، لایەنێكی دیكەی گرنگ كە لێهاتوویی حكومەت لە قۆناخی ئینتیقالی بەدیار دەخات، چۆنییەتی گواستنەوەیە لەئابووری دەوڵەتەوە بۆ ئابوری بازاڕ بەتایبەتی ئەگەر حكومەت میراتگری دامەزراوەیەكی بیرۆكراسی گەورەی رژێمەكانی پێش خۆی بێت و هاووڵاتیان گەرەنتی ئاییندەی خۆیان لە مووچەخۆریدا ببینەوە، ئەوا دەبێت ئەم هەنگاوە بەبەرنامە و لەسەرخۆبیت، كە دەشڵێن بەبەرنامە و لەسەرخۆ بێت بەو مانایە نییە كەرتی تایبەت با بەكەیفی خۆی بازرگانی بكات و حكومەتیش پەیتا پەیتا خۆی بە فەرمانبەری بێكار سیخناخ بدات، نەخێر مەبەست لەوە پێویستە هەنگاو هەڵگرتن بۆ گواستنەوە لە ئابووری دەوڵەتەوە بۆ ئابووری بازاڕ، هەنگاو هەڵگرتنێكی تەدریجی بێت و لەیەككاتدا حكومەت دەستبەرداری هەموو شتێك نەبێت و كەرتی تایبەتیش لەو ئاستە نەبێت بتوانێت هاوسەنگی كارو بازاڕ رابگرێت، هەربۆ نموونە یەكێك لەگەورەترین كێشەكانی هەرێمی كوردستان كێشەی نیشەتەجێی هاووڵاتیانە، نەدەبوو بەرنامەی چارەسەری ئەم كێشەیە لە %100 ڕووبەڕووی كەرتی تایبەت بكرێتەوە، لەبەر ئەوەی كەرتی تایبەت نەك نەیتوانی كێشەكە چارەسەر بكات بەڵكو كێشەكەی زیاتر كرد و ئەوەی پێویستی بەخانوو و یەكەی نیشەتەجێ هەبوو لێی سوودمەند نەبوو، بۆیە دەتوانرا بەرنامەی چارەسەركردنی ئەم كێشەیە لەسەر سێ ئاست بۆ كێشەكە چارەسەری دابنایە:
• لەبەر ئەوەی وەزارەتێك لەناو حكومەتی هەرێمی كوردستان هەیە بەناوی وەزارەتی ئاوەدانكردنەوەو نیشتەجێكردن و ئەم وەزارەتە درێژكراوەی وەزارەتی ئەشغال و نیشتەجێكردنەو خۆی وەزارەتێكە لە زەمانی حكومەتی عێراقەوە تا رووخانی رژێمی پێشوو لە ساڵی 2003 راستەوخۆ پڕۆژەی نیشتەجێكردن و رێگاو بانەكانی بەشێوەی (جێبەجێكردنی راستەوخۆ) جێبەجێ كردووە، واتە ئەم وەزارەتە خاوەنی ئەزموونێكی گەورەیەو خاوەنی ژێرخانێكە بۆ ئەوەی لەقۆناخی بونیادنانەوە رۆڵی جێبەجێكردن بگێڕێت، بۆیە دەتوانرا بەشێك لە كێشەی نیشتەجێ بە تایبەتی بۆ كرێچی و كەمدەرامەت ڕووبەڕووی ئەم وەزارەتە بكرێتەوە، نەك رووبەڕووی كەرتی تایبەت بكرێتەوە.
• دەكرا پرۆژەی هاوبەش لەنێوان وەزارەتەكان و كۆمپانیاكان گرێبدرێت، بۆ ئەوەی وەزارەتەكانی حكومەت بتوانن ئەندازیارو كارمەندانی خۆیان لە پرۆژەكاندا جێبكاتەوەو ئەركێكی گەورە لەسەر شانی حكومەت سووك بكات، هەروەها تێچووی پرۆژەكانیش كەمتر دەبۆەوەو كارەكانیش باشتر دەكرا،لەبەر ئەوەی هەرچۆنێك بەراوردی بكەین، توانای وەزارەتەكانی حكومەت لەڕووی تەكنیكی و ئیدارییەوە لەو كۆمپانیانە گەورەترە كە هیچ ئەزموونێكیان لەبواری ئاوەدانكردنەوەدا نییە.
• حكومەت دەیتوانی بەشێك لە پرۆسەی ئاوەدانكردنەوە كە لەتوانای وەزارەتەكان و كادری خۆماڵی خۆمان گەورەترەو پێویستی بەئەزموون و شارەزایی وڵاتانی دیكە هەیە، بداتە كۆمپانیا بیانییەكان، هەر بۆ نموونە(دروستكردنی فڕۆكەخانەكان، تونێل و پردەگەورەكان و رێگەی خێرا( های وەی)، هەروەها نەخۆشخانە و ئاپارتمان و هۆتیلەكان و شوێنە گەشتیارییەكان) ئەم لایەنانە یان ئەم بوارانە كە لەتوانای خۆمانی زیاتر پێویستە دەبووە هۆكاری ئەوەی ببێتە تەواوكاری ئەو كارانەی خۆمان پێمان دەكرێت.
ئەم لایەنە كە لەوانەیە لەرووییەكەوە زۆر بەسادەیی سەیر بكرێت، بەڵام جومگەی سەرەكی ئاستەنگەكانە لەپرۆسەی پەرەپێدانی هەریمی كوردستان و ئەگەر لەسەرەتای پرۆسەكەشەوە بیربۆچوونەكان بەو جۆرە بوون ئەم رێگەیە بۆ پەرەپێدان ڕاستە ئەوا دەبێت لە كابینەكانی دیكەدا پێداچوونەوەی پێدا بكرێت و یاسا پێوەندارەكان بەم لایەنەوە هەموار بكرێنەوە.
3- رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی
بوونی رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی لە كۆمەڵگەی دیموكراتی بە ئاستێك گرنگە،كە تەنیا دەتوانین ئەوە بڵێین ئەم رێكخراوە مەدەنیانە تەنیا ناتوانن جێگەی حزبە سیاسیەكان بگرنەوە، هۆكاری ئەوەشی ناتوانن جێگەی حزبە سیاسیەكان بگرنەوە ئەوەیە، ئەم رێكخراوانە نوێنەرایەتی چین و توێژە جیاوازەكانی كۆمەڵگە دەكەن، بەڵام حزبەكان نوێنەرایەتی تێكڕای كۆمەڵگە دەكەن و هۆكارێكی تریشن بۆ ئەوەی كاروباری ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی ڕێكبخەن، بەڵام گرنگی ئەم ڕێكخراوانەی كۆمەڵگەی مەدەنی لەوەدایە خۆیان تێكەڵی سیاسەت نەكەن و لەڕوانگەی بەرژەوەندی ئەو توێژەی نوێنەرایەتیان دەكەن ڕەفتار بكەن، نەك لەڕوانگەی ئەوەی ئەندامانی رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی سەر بەكام لایەن یان حزبی سیاسین، ئەم حاڵەتەش تێكەڵاوكردنی كاری ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی لەگەڵ حزبە سیاسییەكان، ئەگەر هۆكارەكەی حزبە سیاسیەكان بن، واتە حزبەكان بیانەوێت ئەم رێكخراوانە بكەنە پاشكۆی حزبەكانیان، ئەوا لەم حاڵەتەدا حزبەكان لەبری ئەوەی هۆكارێك بن بۆ بونیادی دیموكراتی خۆیان دەبنە هۆكارێك بۆ ڕوخاندنی كۆڵەگەیەكی كۆمەڵگەی دیموكراتی كە رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنییە، خۆ ئەگەر تێكەڵاوییەكەش لەلایەن لایەنێكی دەرەكی وەك وڵاتانی بەخشەر یان رێكخراوە نێودەوڵەتیەكانەوە بەو جۆرە بوو بایەخێكی ئەوتۆ بەو ڕێكخراوانە بدرێت و حزبە سیاسییەكان فەرامۆش بكرێت وەك لە هەندێك وڵاتانی عەرەبی و وڵاتانی پۆست كۆمۆنیست بەو جۆرە بووە، ئەوا بایەخدان بەرێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی لەسەر حسابی حزبە سیاسییەكان دەبێتە هۆكاری ئەوەی سەروەریی یاسا و دامەزراوەكان فەرامۆشبكرێت و زەمینە دروست بێت بۆ دەركەوتنی سەركردەی پۆپۆلیستی، بۆیە گرنگە حكومەت ئاگاداری راگرتنی ئەو هاوسەنگییە بێت و نابێت لەسەر حسابی حزبە سیاسیەكان بایەخ بە رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی بدرێت، هەروەها ناشبێت بوار بدات ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی ببنە پاشكۆی حزبەكان و ریكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی ببنە بارەگایەكی دیكەی حزبە سیاسییەكان، ئەم لایەنەش تا ئێستا لەوڵاتی ئێمەش هاوشێوەی وڵاتانی تازە پێگەیشتوو ئیشكالیەتی هەیەو نەتوانراوە هاوسەنگی لەنێوان حزبەكان و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی رابگیرێت بۆیە ئەم لایەنەش گرنگە جارێكی دیكە پێداچوونەوەی لەسەر بكرێت .
4- میدیا
لەبەرئەوەی یەكێك لە كۆڵەگە گرنگەكانی كۆمەڵگەی دیموكراتی بڕوابوونە بە ئازادی ڕادەبرین و ئازادی چالاكی سیاسی و دامەزراندنی گرووپ و كۆمەڵە و حزبی سیاسی و بڕوابوونە بە مافی موڵكداریەتی تایبەت و موڵكداریەتی فیكری، ئەوا كاری سەرەتایی حكومەت بریتی دەبێت لە چەسپاندنی ئەم مافانە بەپێی یاسا، بۆ ئەوەی هیچ كەسێك نەتوانێت ئەم مافانە پێشێل بكات، ئەوجا ئەو مافانە گرووپێك بۆ دامەزراندنی حزبێكی ئیسلامی یان عیلمانی یان دیموكراتی سوودی لێوەردەگرێت یان نە، ئەوە مەسەلەیەكە یاسا بڕیاری لەسەردەدات و بواری پێدەدرێت یان نە، سەبارەت بەكاری میدیاش كە دەكەوێتە چوارچێوەی مافی ئازادی ڕادەبرینەوە، دیسان ئەم لایەنەش یاسا ڕێكی دەخات و لەحاڵەتی سەرپێیشدا یاسا لێپرسینەوەی لەگەڵ دەكات، بەڵام بۆ هەر یەك لەم مافانە بۆ ئەوەی لەناو كۆمەڵگە بچەسپێن، ئەركی حكومەتە بۆ وەرگرتنی رێوشوینی پێویست بودجەی تایبەتییان بۆ دیاری بكات، بەڵام دیاریكردنی بودجە بۆ هەریەك لەو لایەنانەی ئاماژەمان پێكرد، بەو مەرجە نییە كە حكومەت چۆن دەیەوێت بەو جۆرە رەفتار بكەن، بەڵكو تەنیا مەرج بۆ ئەو لایانانە ئەوەیە كە لە چوارچێوەی ئەو یاسایە كاربكەن كە سنووری ئازادییەكانی دیاری كردووە، كەواتە مەرجی پێدانی بودجە یان دابینكردنی بودجە بۆ كاری ڕاگەیاندن و هۆیەكانی ڕاگەیاندن، تەنیا كاری ڕاگەیاندنە لە چوارچێوەی یاساكانی كوردستاندا، بۆیە كاتێك لەوڵاتێكدا ئازادی ڕاگەیاندن و ئازادی ڕادەبرین بوونی هەبوو، ئەوە كێشەیەك نییە هۆكاریكی راگەیاندن لەلایەن حزبێكی سیاسییەوە یان كۆمپانیایەكەوە تەمویل دەكرێت لەبەر ئەوەی چۆن حزبە سیاسیەكە میدیاكەی خۆی بۆ بەرژەوەندی سیاسیی خۆی ئاڕاستە دەكات، بێگومان كۆمپانیاكەش بە هەمان شێوە بۆ بەرژەوەندی خۆی ئەو میدیایە ئاڕاستە دەكات، بەڵام ئەم حاڵەتە لە پرۆسەی دەسپێكی دیموكراتی لەگەڵ پرۆسەی كامڵبوون و پاراستی دیموكراتی جیاوازییەكی هەیە، ئەویش ئەوەیە میدیا لەدەسپێكی پرۆسەی دیموكراتیدا ئامانجی بونیادنانی دیموكراتییە و بەڵام لەپرۆسەی كامڵبوونی دیموكراتیدا ئامانجی بەهێزكردنی دیموكراتییە.
لێرەوە دەكرێت ناهاوسەنگی نێوان ئەم توخمانە بە مەترسییەك بۆ سەر پرۆسەی دیموكراتی بزانین، بەڵام لەگەڵ ئەركی قورس بۆ ڕێكخستنی ئەم هاوسەنگییە ئەركێكە ڕووبەڕووی حكومەت دەبێتەوە، بەڵام دەبێت تێكرای توخمەكانیش بۆ سەركەتنی پرۆسە لە چوارچێوەی یاسادا هاریكاری سەركەتنی پرۆسەكە بكەن.

جۆن مایكل گاری بۆ گوڵان:
گرنگترین شت بۆ قۆناغی ئینتیقالی دامەزراندنی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنە

پرۆفیسۆر جۆن مایكل گاری ئوستادی زانستی كۆمەڵایەتییە لەبەشی حكومەت لەزانكۆی دۆرتمۆس و تایبەتمەندە لە سیاسەتی بەراوردكاری و پسپۆرە لەدەستوورو هەڵبژاردن و سیاسەتی وڵاتانی ئەمریكای لاتینی بۆ بونیادی دیموكراتی، سەبارەت بەڕۆڵی پارتە سیاسیەكان و هەڵبژاردن لە قۆناخی ئینتیقالی پرۆفیسۆر گاری بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان خستەروو:
((یەكێك لەو شتانەی زۆر گرنگ بوو لە ژمارەیەك لە دیموكراسیە تازەگەشەكردووەكاندا لە ماوەی ساڵانی دواییدا بریتیە لەوەی پارتە سیاسییەكان كۆنتڕۆڵی پرۆسەی هەڵبژاردن بدەنە دەست دەستەیەكی بێلایەن یاخود دەزگایەكی حكومی بێلایەن. بۆ نموونە لە زۆرێك لەوڵاتاندا لە ماوەی پەنجا بۆ بیست ساڵی ڕابوردودا كۆمیسۆنی هەڵبژاردن دروستكراوە، كە بە چەشنێكە بواری ئەوە نییە زۆرینەی ئەندامانی سەر بە پارتێكی سیاسی دیاریكراو بن. لایەنی ئیجابی ئەم پرۆسەیە لەوەدایە، كاتێك پارتە سیاسیەكان زۆر بەهێز یان زۆر دەستڕۆیشتوو دەبن، ئەوا كۆنتڕۆڵی هەموو كاروبارەكانی حكومەت دەكات، لە دیموكراسیە دێرین و دامەزراوەكاندا ئەو سیاسەتەی لەبەرامبەر ئەمەدا گیراوەتەبەر بریتیە لە سنوورداركردنی توانای دامەزراندن لە كەرتی گشتیدا لە لایەن پارتی براوەوە، بۆ نموونە ئێمە پارێزگاری لە زۆرێك لە فەرمانبەرە حكومییەكان دەكەین لە ئەمەریكا، بەوەی ڕێگانەدەین لەبەر هۆكاری سیاسی دەربكرێن. كەواتە گرنگ نییە سەر بە چ پارتێكیت و گرنگ نییە دڵسۆزیت بۆ چ پارتێك هەیە. ئەمە یەكێكە لە شێوازەكانی ڕێگرتن لەوەی پارتە سیاسیەكان دەسەڵاتێكی زۆریان هەبێت لە سیستمەكەدا. هەربۆیەشە زۆربەی خەڵك حكومڕانی باش گرێدەدەنەوە بە بوونی كەمترین ئاستی گەندەڵی، كەمترین پێشێلكردنی مافەكانی هاووڵاتیان لەلایەن دەسەڵاتدارە سیاسییەكانەوە، لەلایەن دەزگاكانی حكومەتەوە، بەڵام زۆر بە توندی گرێدەدرێتەوە بە دیموكراسیەوە، لەبەر ئەوەی دیموكراسی گەورەترین هەڕەشەیە بۆ سەر دەسەڵاتدارە سیاسییەكان كە ناچاریان دەكات دەست بۆ گەندەڵی نەبەن و ناچاریان دەكەن مافەكانی هاووڵاتیان پێشێل نەكەن. بەڵام حاڵەت هەبووە تەنانەت لە غیابی دیموكراسیشدا حكومڕانی باشمان بینیوە، بەڵام ئەمانە دەگمەن بوونە، واتەی دەكرێت لە غیابی دیموكراسیشدا حكومەت خزمەتگوزارییە بنەڕەتیەكان بە شێوەیەكی كارا بۆ هاووڵاتیان دابین بكات و مافەكانیان پێشێل نەكات، بەڵام ئەمە شتێكی سەیرە. بە بڕوای من توخمی گرنگ لە پرۆسەی دیموكراتیدا بریتیە لە بوونی دەزگایەكی دادوەری سەربەخۆ، كە بەشێوەیەكی گشتی وەك ناوبژیوانێك وایە بۆ هەر ناكۆكی و كێشەیەك كە لە نێوان ئەو كەرت و گەمەكارە جیاوازانەی كۆمەڵگەدا ڕوودەدات. بۆ نموونە ئەگەر بتەوێت حكومەت یان تەنانەت كەرتی تایبەت ئازادی ڕاگەیاندن سنووردار نەكەن، ئەوا بە بەلای كەمەوە لە دیموكراسییە دێرین و درێژخایەنەكاندا دەسەڵاتی دادوەری رێگە نادات بۆیە سیستمی دادگاكان زۆر گرنگن.

تیمۆسی تی هێڵویگ بۆ گوڵان:
قۆناخی گواستنەوە قۆناخێكی ئاڵۆزە و ناكرێت پەلە بكرێت و دەبێت پرۆسەكە لەسەرخۆ بەڕێوە بچێت
پرۆفیسۆر تیمۆسی هێڵویگ ئوستادی زانستی سیاسەتە لەزانكۆی هۆستن و تایبەتمەندە لەسەر پرۆسەی دیموكراتی لە وڵاتانی تازە پێگەیشتوو یان جیهانی سێیەم، هەروەها پسپۆرە لەبارەی هەڵبژاردن و رەفتاری دەنگدەر لەو وڵاتانە بۆ قسەكردن لەسەر هەستیاری پرۆسەی دیموكراتی لەو قۆناخەدا پرۆفیسۆر هێلویگ بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی:
((سەرەتا دەمەوێت باسی دیموكراسییەكانی رۆژهەڵاتی ئاسیاو ئەمریكای لاتینی بكەم، ئەو دوو ناوچەیە تەنەوعێكی زۆریان هەیە لەنێوان دیكتاتۆرییەت و دیموكراسییەت و لەنێوان حوكمڕانیی شموولی و لەنێوان شێوەی كراوە لە حكومەتە دیموكراسییەكاندا هەیە، بەتایبەتی وڵاتانی ئەمریكای لاتینی چەندین جۆر ڕژێمیان لەخۆگرتووە. من پێموایە كە پارتی سیاسی لەو جۆرە وڵاتانەدا زۆر گرنگە، بەڵام پێویستە خاوەن ئاڕاستەیەكی سیاسی بن لەسەر بنەمای ئەجێندایەكی فراوان نەك تەنیا ئەجێندایەكی تەسك بۆ بەرژەوەندی گرووپێكی ئیتنی یاخود ئایینیی دیاریكراو بەشێوەیەك كە ئامادەیی تێدانەبێت بۆ سازشكردن. من لێرەدا مەبەستم لەوە نییە كە پارتە سیاسییەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هەڵەیان نییە، بەڵام پارتە سیاسییەكانمان هەموو هەوڵێك دەخەنەگەڕ لەپێناو وەدیهێنانی ئاڕاستەیەكی سیاسی و دووركەوتنەوە لە وەدەستهێنانی بەرژەوەندیی تایبەت. بەڕای من ئەمە رێگەچارەی سەرەكییە بۆ سەركەوتنی دیموكراسییەت. سەبارەت بە هەستیاری قۆناخی ئینتیقالیش، بێگومان لەم قۆناخە دەبێت راشكاوانە كێشەكان دیاری بكەین، لەبەر ئەوەی قۆناخی گواستنەوە زۆر ئاڵۆزە و مێژووش ئەم راستیەی سەلماندووە، هەر بۆنموونە لە حاڵەتی یەكێتی سۆڤێتی جاران و ئاسیای ناوەڕاست، مێژوو سەلماندی كە هەڵبژاردنی كراوە بوونی نییە و وڵاتانی نادیموكراسی نابن بە دیموكرات، ئەوانەیش فاكتەری سەرەكین بۆ پەلەكردن بەو پڕۆسەیە، بەڵام پێویستە چەند یاسایەك دابنرێ بۆ پاراستنی موڵكی تایبەت و سەروەریی یاسا و لەگەڵ دەستوورێكی نەرمونیان كە مایەی پیادەكردن بێت. بەڕای من لە قۆناغەكانی گواستنەوەدا هەرگیز ناتوانی پەلە لە شتەكان بكەیت و ناتوانی پەلە بە دیموكراسیەت بكەی و هەروەها ناتوانی پەلە لەدامەزراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی بكەی، بەڵكو پێویستە قۆناغی گواستنەوە روون و دیار بێت لەبەرئەوەی پاش ئەوەی یاساكان دابنرێن ئەوكات زەمینە دەڕەخسێت بۆ دامەزراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی بۆ گەشانەوە ...و تاد. بەڵام پێموایە كە مێژوو پیشانی ئێمەی داوە كە پێویستە قۆناغێك هەبێت كە تیایدا فێر بین لەبارەی چۆنیەتی ئەنجامدانی ئەم شتە. بەڵام كێشەكە لەوەدایە كە پێویستە قۆناغی گواستنەوە ئەنجامبدرێت، تەواوكردنی قۆناغی گواستنەوە كێشەكەیە، بەشێوەیەك كە پاش دانانی یاساو رێساكانی دیموكراسییەت بوار بڕەخسێت بۆ دامەزراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و بۆ میدیا بۆئەوەی كاربكەن. بۆیە، پێموایە كە بەتێپەڕبوونی كات دەتوانرێت دامەزراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و میدیا و كۆمپانیا تایبەتەكان بهێنرێنە ناو دیموكراسییەت بەڵام هاوكات ئەگەری ئەوە هەیە كە پڕۆسەكە پڕۆسەیەكی گێلەشێوێن بێت، مەبەستم ئەوەیە كە لەوانەیە قۆناغی گواستنەوە پڕۆسەیەكی زەحمەت بێت.
مایكل جۆنستۆن بۆ گوڵان:
سیاسەت بێ حكومەتی كارا كارەساتەو حكومەتیش بێ سیاسەت دیموكراتی نییە
پرۆفیسۆر مایكل جۆنستۆن ئوستادی زانستی سیاسەتە لەسەنتەری شارل داناو بەڕێوەبەری بەشی سۆسیۆلۆژیە لە زانكۆی كۆلگایت و دامەزرێنەری رۆژنامەی (گەندەڵی و ریفۆرم) هەروەها نووسەری رۆژنامەكەش بووە لەساڵانی 1985-1996، پرۆفسیۆر جۆنستۆن خاوەنی نووسینی دیموكراتی ناو حزبە سیاسییەكان لەسەر ئاستی تیۆری و پراكتیكی و چەندین كتێبیشی لەسەر حكومڕانی و دیموكراتی نووسیوە، بۆ قسەكردن لەسەر هاوسەنگی نێوان توخمەكانی دیموكراتی پرۆفیسۆر مایكل جۆنستۆن بەمجۆرە ڕای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی:
((تاكەكانی كۆمەڵگە نەك هەر تەنیا ئازادن لەوەی چۆن بەرگری لە بەرژەوەندییەكانی خۆیان بكەن، بەڵكو ئازادن لە دانانی سیستمێكی سیاسی بۆ ئەوەی بەرگری لە بەرژەوەندییەكانیان بكات، پێموایە یەكێك لە هەڵەكان كە بە زۆری دووبارەی دەكەینەوە ئەوەیە گریمانەی ئەوە دەكەین كە دەبێت لە پڕۆسەی بنیاتنانی دیموكراسیدا هەموو كەسێك پاڵنەری میسالی و مەدەنی هەبێت، لەكاتێكدا دەبێت پاڵنەری ڕاستەقینە هەبێت بۆ بەردەوامیدان بە بەشداری خەڵك.
سەبارەت بە پارتە سیاسییەكانیش پێویستە پارتەكان لەسەر ئەساسی بەرژەوەندییە ڕاستەقینەكان بنیات بنرێن كە لە كۆمەڵگەكەدا بوونیان هەیەو ئەوەندەی مومكینە بەرژەوەندییەكانی بەشێوەی لە خوارەوە بۆ سەرەوە بێت، من لایەنگیری ئەوەم پارتە سیاسییەكان پێویستە لایەنێكی سەرەكی بن لە پرۆسەی بونیادی دیموكراسیدا، هەندێك لە پسپۆران پێیان وایە، ئەو هەڵەیەی زۆرجار دەیكەین ئەوەیە وەك دامەزراوەیەكی گشتی مامەڵە لەگەڵ پارتەكان دەكەین و چاوەڕێی ئەوەیان لێدەكەین هەندێك ئەركی گشتی ئەنجام بدەن، بەڵام پارتە سیاسییەكان گوزارشت لەبەرژەوەندی تایبەتی خۆیان دەكەن و ململانێ لەگەڵ یەكتری دەكەن، بەڵام گرنگە لەناو كۆمەڵگە متمانە بوونی هەبێت و پێموایە یەكێك لە گرنگترین هۆكارەكان بۆ دروستكردنی متمانە بریتییە لە دابینكردنی خزمەتگوزارییە بنەڕەتییەكان بەشێوەیەكی كاراو عادیلانە بۆ خەڵك، وەك سەلامەتی شەخسی، پەروەردە، ئاوی خاوێن، ئەو شتانەی كە زۆر سەرنجڕاكێش نین، بەڵام بنەڕەتین بۆ باشتركردنی ژیانی خەڵك، ئەگەر بتوانیت ئەم كارە بە شێوەیەكی عادیلانە بكەیت ئەوا بە تێپەڕبوونی كات دەتوانیت متمانە دروست بكەیت و خەڵك واز لەو فیكرەیە بهێنن كە ئەم پارتە سیاسیە سەر بەو گرووپە ئیتنیەیە، یاخود تەنیا ئامرازێكی شەخسی دەست كەسێكی بەهێزە، ئەو كاتە خەڵكی پێیان وادەبێت كە پارتە سیاسییەكان گوزارشت لە چین و توێژەكانی خەڵك دەكەن، ئەگەرچی ئەو پرۆسەیە كاتێكی زۆر دەخایەنێت. بەڵام لە قۆناخی ئینتیقالیدا بەڵێ پێویستە توخمەكان هاوكاری لەگەڵ یەكدا بكەن لەو ڕووەوە كە دەبێت بە پێی ڕێساكان ڕەفتار بكەن، بەڵام دەبێت ململانێ بكەن لەسەر چەند مەسەلەیەكی ڕاستەقینە و چەند جیاوازیەكی ڕاستەقینە، بۆ ئەوەی خەڵكی ئەو باوەڕەیان لا دروست بێت ئیخیتاری سیاسیان هەیە. ئەوەی پێوەندی بە بەشی دووەمی پرسیارەكەوە هەبێت، ئەوا من پێم وایە لە ڕاستیدا جیاوازییەكی گەورە لەنێوان حكومڕانی دیموكراتی و حكومڕانی باشدا نییە، هەرچەندە ئێمە بەو شێوەیە ڕەفتار دەكەین كە جیاوازیی هەیە لە نێوانیاندا. بەڵام وەك پڕۆسەیەكی تەكنیكی و ئیداری سەیری حكومڕانی باش دەكەین و كار بۆ ئەوە بكەین دەزگای بیرۆكراسی سەركەوتوو بێت و بەم شێوەیە. لە ڕاستیدا چەندین فیكر هەن لەبارەی حكومڕانی باشەوەو گریمانەی ئەوە دەكەن، كە دەبێت پرۆسە سیاسیەكە و كاریگەریەكەی لەدەرەوەی پرۆسەی حكومڕانێتیەوە بێت. لە كاتێكدا من پێم وایە دەبێت یەكێتیەكی نزیكتر هەبێت لە نێوان حكومەت و سیاسەتدا، لەبەر ئەوەی سیاسەت بە بێ حكومەتی كارا پشێوی بە دوای خۆیدا دەهێنێت، حكومەتیش بە بێ سیاسەت نابەرپرس و نادیموكراتیە.