جوانی سیمای كۆمەڵگەی دیموكراتی دەستاودەستكردنی ئاشتییانەی دەسەڵاتە، لەمەش جوانتر ئەو ساتانەیە كە سەرۆكی حكومەتی پێشوو ئامادەی ڕێورەسمی سەرۆكی حكومەتی نوێ دەبێت و پێش هەر كەسێكی دیكە پیرۆزیایی لێدەكات و هیوای سەركەوتنی بۆ دەخوازێت، ئەم شێوازە ئەگەر هەتا كابینەی پێنجەمیش بە كوردستان نامۆ بووبێت، ئەوا لەگەڵ دەسپێكی كابینەی پێنجەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان، نێچیرڤان بارزانی فێریكردین جوانی دیموكراتی دەستاودەستكردنی ئاشتیانەی دەسەڵاتە، بەڵام پرسیاری سەرەكی لێرەدا ئەوەیە ئایا نێچیرڤان بارزانی وەك شەخسی سەرۆكی ئەنجوومەنی وەزیران لە كابینەی پێنجەمدا پێی خۆش بوو سەرۆكایەتی حكومەت بەجێ بهێڵێت؟ بێگومان ڕاستگۆیی نێچیرڤان بارزانی لەدوایین پەیامی كە بەبۆنەی تەواوبوونی وادەی سەرۆكایەتی حكومەت ڕایگەیاند، ئەوەی لێخوێنرایەوە كە ئەو پێی خۆش نییە لە نیوەی ڕێ بەرنامەكانی بە نیوەچڵ بەجێ بهێڵێت، بەڵام لەبەر ئەوەی پرۆسەی خۆ ڕاهێنان لەسەر جێبەجێكردنی پرەنسیپەكانی دیموكراتی لە چوارچێوەی ڕێككەوتنی ستراتیژی نێوان پارتی و یەكێتی وای دەخواست سەرۆكایەتی حكومەت بۆ كاندیدی یەكێتی نیشتمانی بەجێبهێڵێت، بێ دوودڵی و بۆ یەكەمجار لە مێژووی دیموكراتی لە كوردستان و عێراقدا ئەم پرۆسەیە بەسەركەتوویی ئەنجامدرا و لەماوەی چەند ڕۆژێك دوای كۆبوونەوەی خولی نوێی پەرلەمان، یەكێكی دیكە بۆ پێكهێنانی كابینەی نوێ تەكلیفكراو حكومەتی كابینەی پێنجەم بووە حكومەتی بەڕێوەبردنی كاری ڕۆژانە هەتا كابینەی شەشەم لەماوەی یاسایی خۆیدا كە 30 ڕۆژ بوو كارەكانی خۆی تەواو كرد، وەك هەمووشمان لە شاشەی تیڤیەكانەوە بیینمان، دوای پێدانی متمانە بە كابینەی شەشەم نێچیرڤان بارزانی یەكەم كەس بوو پیرۆزیایی لە د.بەرهەم ئەحمەد ساڵح وەك سەرۆك وەزیرانی نوێ كرد. ئەمە لەو ڕۆژەدا هەنگاوێكی نموونەیی بوو، هەڵوێستی پیاوێكی دیموكراتخواز بوو كە ناوی نێچیرڤان بارزانی بوو، هەربۆیە ئەو كاتیش گۆڤاری گوڵان بۆ ڕووماڵی ئەو ڕووداوە پیرۆزبایی لە نێچیرڤان بارزانی كرد و بەمانشێتێكی گەورە لەسەر بەرگ نووسی، (ئەم هەنگاوەت وانەیەكی دیكەی دیموكراتی بوو).
كەواتە ئەوەی بەلای ئێمەی ڕۆژنامەنووسانەوە گرنگ بوو، ئەوە نەبوو كێ سەرۆك وەزیرانە و كێی دیكە دەبێتە سەرۆك وەزیران، بەڵكو ئەوەی بەلای ئێمەوە گرنگ بوو ئەوەبوو، لەم وڵاتە چۆن حكومڕانی دەكرێت؟ واتە گرنگ نییە كێ سەرۆك وەزیرانە یان سەرۆكی پەرلەمانە، بەڵكو ئەوەی گرنگە دەسەڵاتدارانی ئەم هەرێمە لەو ڕاستییە بگەن، كە وەك سەرۆك مسعود بارزانی ئەمساڵ لەمیانەی پرۆژەی چاكسازییەكەی ئاماژەی پێكرد، لەم وڵاتە سەرۆكی تاسەر و دەسەڵاتی تاسەر بۆ كەس نییە و تەنیا گەلی كوردستان خاوەنی دەسەڵاتی تا سەرە، هەربۆیە ئەم پرۆسەیە چەند لەكاتی خۆی بە ڕێكوپێكی دووبارە بكرێتەوە و چەند زیاتر خۆمان لەسەر دەستاودەستكردنی دەسەڵات ڕابهێنین، هێندە زووتر هاوكاری گەل و كۆمەڵگەی خۆمان دەبین بۆ ئەوەی زیاتر بە كەلتوری دیموكراتی ئاشنا بین و زیاتر لەسەر بنەما ئەخلاقییەكانی دیموكراتی هەنگاو بۆ حكومڕانی باش هەڵبگرین. هەنگاو هەڵگرتنیش بۆ حكومڕانی باش و لە چوارچێوەی سیستمێكی دیموكراتیدا پرۆسەیەكی درێژخایەن و هەنگاو بەهەنگاوە كە لەمیانەی دەستاودەستكردنی ئاشتیانەی دەسەڵاتدا ڕێچكەی خۆی دەدۆزێتەوە و هەنگاوی جددی بۆ هەڵدەگیرێت، هەربۆیە ئەگەر كابینە لەدوای كابینە هەنگاوەكان بەرەو پێشەوە بچن و دەسكەوتی زیاتر بەدەست بێت، یان بارودۆخی سیاسیی بۆ كابینەیەك لەبار نەبێت و نەیتوانبێت وەك كابینەی پێش خۆی دەسكەوت بەدەست بهێنێت یان بەرنامەكانی جێبەجێ بكات، دیسان مانای ئەوەنییە كە ئەم كابینەیە یان ئەوی دیكە لەكارەكانی سەركەتوو نەبووە، هەربۆیەشە كاتێك لە چوارچێوەی ڕێككەوتنی ستراتیژی نێوان پارتی و یەكێتی باس لە دەستاودەستكردنی ئاشتیانەی نێوان كابینە وەزارییەكان دەكەین، مەبەست هەڵسەنگاندن یان بەراورد كردن نییە، بەڵكو مەبەست خۆ ڕاهێنانە لەسەر پرۆسەی دەستاودەستكردنی ئاشتیانەی دەسەڵات، كە بێگومان لەپێناوی ئەم خۆڕاهێنانەوەشدا، لەوانەیە چاوپۆشین لە هەندێك هەڵە و كەموكورتی بۆ چارەسەری دەرهاویشتە خراپەكانی پێشتر بووبێت و لەپێناوی ئەوە بووبێت ئەم پرۆسەی خۆڕاهێنانە لەسەر دەستاودەستكردنی ئاشتیانەی دەسەڵات سەركەوتوو بێت، لەوانەیە ئەمە لای هەندێك كەس بە شێوەیەكی تیۆری جێگەی ڕەخنە و هەڵوەستەی سلبی بێت، بەڵام ئەوەی هەردوو كابینەی پێنجەم و شەشەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەم قۆناخە مێژووییەی پرۆسەی بونیادی دیموكراتی لەكوردستان ئەنجامیاندا، لەسەر ئاستی هەموو پرۆسەكانی دیموكراتی دوای ڕووخانی دیواری بەرلین لەسەرانسەری جیهاندا بێ وێنەیە، بەڵام لێرەدا كە دەڵێین بێ وێنەیە لەو ڕوانگەیەوە نییە، كە دیموكراتییەتی كوردستان بێ كەموكورتییە و هیچ كێشە و گرفتیك نییە، بەڵكو بێ وێنەیە لەو ڕوانگەیەوە كە هیچ كەس و دەسەڵاتێك ناتوانێت كەموكورتی و دیاردەی گەندەڵی و خراپ بەكارهێنانی دەسەڵات بشارێتەوە، یان خەڵك ناچار بكات چەپڵە ڕێزانی بۆ بكات، جوانی ئەم ئەزموونە لەوەدایە كە هۆیەكانی ڕاگەیاندنی پارتی و یەكێتی گەیشتوونە ئەو ئاستەی ڕەخنە لە حكومەتی خۆیان دەگرن و ڕۆژانە دەیان كەموكورتی حكومەتی خۆیان و ناڕەزایی هاووڵاتییان بڵاو دەكەنەوە، لەبەرامبەردا جوانی ئەم سیستمە دیموكراتییە لەوەدایە كە هۆیەكانی ڕاگەیاندنی ئۆپۆزسیۆن هیچ شتێك لەدڵی خۆیاندا ناهێڵنەوە و ئەوەی بێتە بەردەستیان بڵاوی دەكەنەوە، لە هەمانكاتدا دەسەڵات تەنانەت ئەو مافەشی لێسەنراوەتەوە كە ئەگەر ناویشی بزڕێنرێت داوای یاسایی تۆمار بكات، یان ئەگەر تۆماریشی كردبێت لەژێر گوشاری ڕای گشتیدا داوایەكەی خۆی كێشاوەتەوە و ئەمەشی بە نەنگی یان ماف پێشێلكردن تۆمار نەكردووە. لێرەوە ئەگەر نموونەیەك لەسەر وەزیری دەرەوەی ئەمریكا بهێنینەوە كە لەبەردەم جیهان شانازی ئەوە بە دیموكراتییەتی وڵاتەكەی و ئازادی ڕۆژنامەگەری وڵاتەكەی بكات و بڵێت(هەموو ئەو شتانەی كە میدیاكانی ئەمریكا بڵاوی دەكاتەوە، هەموویان بەتەواوەتی ڕاست نین، بەڵام هەموویان بەتەواوەتی یەك ڕاستی دەسەلمێنن لەم وڵاتە ئازادی هەیە)، ئەوا ئێمەش مافی خۆمانە شانازی بەوە بكەین، لەگەڵ ئەوەی هۆیەكانی ڕاگەیاندنی پارتی و یەكێتی، ئۆرگانی فەرمی هەردوو حزبەكەن و لەگەڵ ئەوەی حزبەكانی ئۆپۆزسیۆن هەموویان بودجە لە حكومەتی هەرێمی كوردستان وەردەگرن، هەمووشیان پێكەوە ڕەخنە لە حكومەت دەگرن و لەمەش زیاتر بە تایبەتی لایەنەكانی ئۆپۆزسیۆن داوادەكەن ئەم حكومەتە بگۆڕێت یان هەڵبوەشێنرێتەوە، لەبەرامبەریشدا حكومەت و دەسەڵاتی سیاسیی هەرێم گوێیان لێدەگرێت و ئامادەیە حكومەت هەڵبوەشێتەوە و حكومەتێكی تازەی بنكە فراوان بە ئاشتی پێكبێت، یان هەڵبژاردنی پێشوەختە بكرێت، ئەمانەش بۆ ئێمە وەك كورد و گەلی كوردستان ئەگەر هەمووی پێكەوە یەك مانایان هەبێت، مانای ئەوەیە لەم وڵاتە ئازادی تاراددەیەكی زۆر باش هەیە و بەهەمان ڕاددەش ڕێز لە بنەماكانی دیموكراتی دەگیرێت.
بەڵام لێرەدا پرسی ئێمە ئەوە نییە بە شان و باڵی كابینەی پێنجەم یان كابینەی شەشەم هەڵبدەین، لەبەر ئەوەی ئەو دوو كابینەیە بە دەسكەوتە باشەكانی و بە هەڵە و كەموكورتییەكانییەوە، دوو كابینەی پارتی و یەكێتی و چەند حزبێكی دیكەشە كە لەو دووكابینەیە بەشداربوون و پێكەوە بەرنامەی لیستی كوردستانیان جێبەجێ كردووە، بەڵكو ئەوەی مەبەستە جەختی لەسەر بكرێتەوە ئەوەیە، كە كارێكی گرنگە كادرانی پێشكەتووی پارتی و یەكێتی بتوانن پێكەوە یەك بەرنامە جێبەجێ بكەن و وەك یەك تیم پێكەوە كار بكەن، یان هەموو وەزیرەكانی نێو كابینەكە پێكەوە كاربكەن و لەماوەی 6 ساڵی حكومڕانی هاوبەشدا كێشەیەكی ئەوتۆیان لەنێواندا دروست نەبووبێت كە شایستەی ئەوەبێت وەك نموونەی كێشە لە ڕاپۆرتێكی ئاوادا ئاماژەی پێبكرێت، لەمەش مەبەست ئەوەیە وەزیرێك یان پەرلەمانتارێك لەسەر ئەوە دەستی لەكار نەكێشاوەتەوە كە سەرۆكی پەرلەمان یەكێتی بێت یان پارتی، یان سەرۆكی حكومەت پارتی بێت یان یەكێتی، ئەم گیانی پێكەوە كاركردن و ئامادەباشی بۆ ئەوەی پێكەوە بەرنامەی یەكتری تەواو بكەن، لایەنێكی سەركەتووی ڕێككەوتنی ستراتیژی نێوان پارتی و یەكێتییە، هەروەها لایەنێكی دیكەی سەركەوتنی هەردوو كابینەی پێنجەم و شەشەمی حكومەتی هەرێمی كوردستانە كە ئەویش بەرهەمی ڕێككەوتنی ستراتیژی پارتی و یەكێتییە.
دەستاودەستكردنی دەسەڵات
بەپێی ڕێككەوتنی ستراتیژی
بەپێی ڕێككەوتنی ستراتیژی پارتی و یەكێتی، لەم مانگەدا وادەی دەستاودەستكردنی دەسەڵاتە لە هەرێمی كوردستاندا، ئەم گۆڕانكارییەش تەنیا گۆڕینی سەرۆكایەتی ئەنجوومەنی وەزیران ناگرێتەوە، بەڵكو سەرۆكایەتی پەرلەمانی كوردستانیش دەگرێتەوە، ئەمەش مانای ئەوەیە لەم خولەی داهاتوو پۆستی سەرۆكی ئەنجوومەنی وەزیرانی حكومەتی هەرێمی كوردستان ئیستحقاقی پارتی دیموكراتی كوردستانە و پۆستی سەرۆكایەتی پەرلەمانیش ئیستحقاقی یەكێتی نیشتمانی كوردستانە. كەواتە ئەوەی ڕێككەوتنی ستراتیژی بەرهەمهێناوە، تەنیا دابەشكردنی دەسەڵاتەكان نییە لەنێوان دەسەڵاتی جێبەجێكار و دەسەڵاتی یاسادانان و دەسەڵاتی دادوەریدا، بەڵكو دەستاو دەستكردنی ئاشتییانەی دەسەڵاتیشە لەنێوان هەردوو لایەنی پارتی و یەكێتیدا، ئەم دەستاودەستكردنی دەسەڵاتەش كەوا بڕیارە لەم مانگە جارێكی دیكە دووبارە بكرێتەوە، ئەمە دووەمین پرۆسەیە كە لەكوردستاندا بەسەركەتوویی بەڕێوە دەچێت، لێرەدا دەكرێت بەچەند خاڵێك ئاماژەی پێبكەین:
1. ئەم ڕێككەوتنە كۆتایی بە دیاردەی (فیفتی – فیفتی) و دووئیدارەیی هێنا و شێوازێكی تازەو پێشكەوتووتری بەرهەم هێنا بەوەی ڕابێین لەسەر ئەوەی ماوەیەك بە فەرمی و بە فیعلی پارتی سەرۆكایەتی حكومەت وەربگرێت و ماوەیەكیش بە فەرمی و بەفیعلی یەكێتی نیشتمانی سەرۆكایەتی حكومەت وەربگرێت.
2. ئەم ڕێككەوتنە تاقیكردنەوەیەك بوو بۆ ئەوەی فێربین ئەگەر ماوەیەك سەرۆكایەتی حكومەت لای پارتی بێت، دنیا لە یەكێتی ئاخیر نابێت و بەپێچەوانەشەوە ئەگەر ماوەیەك لای یەكێتی بێت دنیا لە پارتی ئاخیر نابێت.
3. ئەمە تا ئێرە ئەگەر فێربوونی دەستاودەستكردنی ئاشتیانەی دەسەڵات بووبێت لەنێوان پارتی و یەكێتی وەك دوو حزبی جەماوەریی بنكە فراوان، ئەوا لەدوای 25ی تەمموزی 2009ـەوە كە هێزێكی ئۆپۆزسیۆن دروست بووە و ژمارەی كورسییەكانی لە ژمارەی كورسییەكانی پارتی یان یەكێتی لەپەرلەمان نزیكە، یان بە واتایەكی دیكە بە هاوپەیمانی لایەنەكانی ئۆپۆزسیۆن ژمارەی كورسییەكانی پەرلەمانیان لە هەر یەك لە پارتی و یەكێتی بەجیا زیاتر دەبێت، ئەوا ئەمە مانای ئەوەیە قۆناخی داهاتوو، هەڵبژاردنی داهاتوو هەڵبژاردنێكی جیاواز تر دەبێت و لەوانەیە دەرگای دەستاودەستكردنی ئاشتیانەی دەسەڵات بێجگە لە پارتی و یەكێتی لایەنەكانی دیكەی ئۆپۆزسیۆنیش بگرێتەوە، یان بە شێوەیەكی دیكە هەتا ئەگەر پارتی و یەكێتیش پێكەوە حكومەت پێكبهێننەوە پێكهاتەی كابینەكە گۆڕانكاری بەسەردا دێت و زیاتر حكومەتێكی بنكە فراوانی نیشتمانی دەبێت نەك تەنیا پارتی و یەكێتی بەشدار بن.
بونیادی كەلتووری دیموكراتی لەرەفتاری حزبە سیاسییەكانەوە دەست پێدەكات
لەگەڵ ئەو هەموو ڕەخنانەی ڕووبەرووی پارتە سیاسییەكان دەبێتەوە، بەڵام هێشتا تۆژەران و پسپۆرانی سیاسیی لەسەر ئەو خاڵە كۆكن كە دیموكراتی نوێنەرایەتی بەبێ بوونی حزبە سیاسییەكان كارێكی مەحاڵە، تەنانەت هەندێك تۆژەر لەبواری گرنگی حزبی سیاسیی بۆ بونیادی دیموكراتی، گەیشتوونە ئەو قەناعەتەی ئەگەر حزبە سیاسییەكان هۆكاربن بۆ ئەو كێشانەی لەكۆمەڵگە هەن، ئەوا لەهەمانكاتدا حزبە سیاسییەكان هەر خۆیان دەبێت ببنە هۆكارێك بۆ چارەسەری كێشەكان، ئەگەر لێرەوە بارودۆخی هەرێمی كوردستان لەگەڵ ئەو بۆچوونەی تۆژەران و پسپۆرانی بواری دیموكراتی بەراورد بكەین، ئەوا ئاشكرایە هۆكاری هەموو كێشەكانی كۆمەڵگەی ئێمە ڕەفتاری حزبە سیاسییەكانی كوردستانە بە (حزبەكانی فەرمانڕەواو حزبەكانی ئۆپۆزسیۆنەوە)، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە كاتێك حزبەكان خۆیان بەشێك بن لە كێشەكان ئایا هەر خودی حزبە سیاسییەكان نابنە بەشێك بۆ چارەسەری كێشەكە؟ واقیعی سیاسی چەند مانگی ڕابردووی كوردستان پێمان دەڵێت، حزبە سیاسییەكان چۆن بەشێك بوون لە كێشەكان، ئێستاش هەر ئەوانن هەوڵدەدەن بۆ ئەوەی كێشەكە چارەسەر بكەن، بەڵام پرسیاری دیكە لێرەدا ئەوەیە ئایا چۆن ئەم وەرچەرخانە لە ڕەفتاری حزبەكاندا ڕوویدا بۆ ئەوەی لەبەشێك لە كێشەیەكەوە بگۆڕین بۆ بەشێك لە چارەسەر؟ وەڵامی ئەم پرسیارە پەیوەستە بەو هەڵوێستەی سەرۆكی هەرێمی كوردستانەوە كە بەرزترین دەسەڵاتی جێبەجێكارە لەكوردستان، لەبەر ئەوەی بەوجۆرە وەڵامی هەموو حزبەكان و جەماوەری كوردستانی دایەوە كە ئەوەی مومكین بێت بە شێوەیەكی دیموكراتیانە جێبەجێ بكرێت، ئەوا ئەو ئامادەیە هەموویان جێبەجێ بكات، هەر داوایەكی سیاسی سنووری پرەنسیپەكانی دیموكراتی نەبەزێنێت، ئەوا سەرۆكی هەرێمی كوردستان ڕایگەیاند ئەو ئامادەیە گوێی لێبگرێت و جێبەجێشیان بكات، لەم بوارەشدا بەرنامەی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بۆ دەستپێكردنی چاكسازی و هەوڵدانی بۆ پیادەكردنی سەروەریی یاسا و گێڕانەوەی بودجەی حزبەكانی ئۆپۆزسیۆن و هەڵگرتنی سزای سیاسی، ئەمانە هەمووی هۆكاری ئەوەبن جارێكی دیكە ئومێدی ئەوە بگەڕێتەوە كە هەموو حزبە سیاسییەكانی فەرمانڕەواو ئۆپۆزسیۆن ئامادەباشی پیشانبدەن بۆ ئەوەی بەشێوەیەكی ئاشتیانە كێشەكە چارەسەر بكەن، بەڵام ئەمەش دیسان بەو مانایە نییە كە ڕێكخراوە ناحكومی و مەدەنییەكان كاریگەریان نییە و هەموو پرسەكان بە حزبە سیاسییەكان چارەسەر دەكرێت، بەڵكو بەو مانایەیە كە كاتێك ڕێكخراوە ناحكومی و مەدەنییەكان دەنگی ناڕەزایی بەرزدەكەنەوە یان داواكارییەكانی خۆیان بەرزدەكەنەوە، گرنگە دەسەڵاتی سیاسی وڵات گوێیان بۆ بگرێت و بەتەنگ داواكانیانەوە بچێت و دەنگی ناڕەزایبوونیان وەك كارتێكی گوشار بخوێنێتەوە، بۆیە دیسان لێرەدا ڕۆڵی حزبە سیاسییەكان گرنگە بۆ چۆنییەتی لەگەڵ داواو گوشاری ڕێكخراوە ناحكومی و مەدەنییەكان، بەڵام ئەگەر پرسیارەكە بەو جۆرە بكرێت ئایا ڕێكخراوە ناحكومی و مەدەنییەكان دەتوانن جێگەی حزبە سیاسییەكان بگرنەوە؟ بێگومان ئەزموونی وڵاتانی جیهان لەسەر ئاستی وڵاتانی پێشكەوتوو و وڵاتانی تازە پێگەیشتوو ئەو ڕاستییەی سەلماندووە كە ڕێكخراوە ناحكومی و مەدەنییەكان ناتوانن شوێنی حزبە سیاسییەكان بگرنەوە، سەبارەت بەم لایەنە ئیڤان دوهرتی سەرۆكی پرۆگرامی حزبە سیاسییەكان لە ڕێكخراوی (NDI) لە نووسینێكی بەناونیشانی (تێكچوونی هاوسەنگی تەرازووی دیموكراتی. ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی ناتوانن جێگەی حزبە سیاسییەكان بگرنەوە) تێیدا ئاماژە بەوە دەكات و نووسیوویەتی (ماكس ڤیبەر بەو جۆرە ئاماژەی بە حزبی سیاسیی كردووە وەك ئەوەی پێداویستییەك بێت و لە هەناوی كۆمەڵگەی دیموكراتیدا لەدایك دەبێت، بەڵام لەم ساڵانەی دواییدا هەوڵە نێودەوڵەتییەكان لەپێناوی هاریكاری كردنی دیموكراتی بۆتە هۆكاری ئەوەی كۆرپەیەكی نازداری دیكەی لە دایك بێت كە ئەویش ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنییە، لەمەش زیاتر بانگەشە بۆ ئەوەدەكرێت ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی سەرچاوەی دیموكراتییە، ئەم مەزندە بانگەشە بۆكراوە ئەگەر نەڵێین تاراددەیەكی زۆر موبالەغەی تێداكراوە، بەڵام دەتوانین بڵێین كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەئەنقەست هەوڵی بۆ پشتگیری ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنیە و هاریكاریان دەكەن و پاڵپشتیان دەكەن بۆ ئەوەی پێشبكەون و فراوان بن، ئەمەش لەسەر حسابی سێبەری حزبە سیاسییەكانە كە متمانەیان كەمبۆتەوە، بێگومان ئەم هەوڵانە باش و پێویستن لەگەڵ ئەوەی جەختكردنەوەی نیمچە حەسری لەسەر كۆمەڵگەی مەدەنی ئاستی خۆی تێپەڕاندووە. هەروەها بەم دواییانە ئاراستەیەكی زیاتر بەرەو تەرخانكردنی پارەی زیاتر بۆ بەرنامەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی دەركەوتووە، بەڵام لەبەرامبەردا وەك سزادانێك حزبە سیاسییەكانی ناو پەرلەمانەكان پشتگوێ خراون، هەروەها زۆرێك لە بەخشەرەكان لە هەردوو كەرتی گشتی و تایبەت پێیان باشترە بچنە ناو ڕێكخراوێكی مەدەنی لەبری حزبێكی سیاسی، ئەمە لە كاتێكدا گرنگە بەشداری لە چالاكی حزبە سیاسییەكاندا بكەن. ئەمە مەترسییەكی ڕاستەقینەی لەسەر دیموكراتی دروست كردووە، لەبەر ئەوەی كاتێك پشتگیری ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی دەكرێت كە بەشێكن لە هاوكێشەی سیاسییەكە، بەبێ ئەوەی یارمەتییەكی گونجاوی حزبە سیاسییەكان بدرێت كە بەرژەوەندی ئەو گروپانەش ڕێكدەخات، ئەوا لەسەر ئاستی سیاسی هاوسەنگی هاوكێشە سیاسییەكە تێكدەچێت و لەمەش زیاتر بە پشتگوێخستنی حزبە سیاسییەكان، نوێنەرایەتی پەرلەمان و پرۆسە سیاسییەكە لەبەر یەك هەڵدەوەشێت، ئەمە لەكاتێكدا ئەو یارمەتیانەی بۆ ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی تەرخان دەكرێت بۆ ئەوەیە پشتگیری دیموكراتی بكرێت، بەڵام بەمجۆرە ئاكامەكەی پێچەوانە دەبێتەوە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە، بەبێ حزب و دامەزراوەیی سیاسیی بەهێز و بەرپرسیار و كاریگەر، نەدەتوانرێت بەرێگەی دیالۆگ سازش بكرێت و نەدەتوانرێت كێشەكانیش چارەسەر بكرێن، لەم حاڵەتەشدا دەرگا لەبەردەمی سەركردە پۆپۆلیستەكان كراوە دەبێت كە دامەزراوەكانی حكومەت و ئەو دامەزراوانەی هاوسەنگیە تایبەتییەكانی كۆمەڵگە ڕادەگرن و سەروەریی یاسا پشتگوێ بخەن)).
كەواتە گرنترین خاڵ لە بونیادی دیموكراتی ڕاگرتنی هاوسەنگی تەرازووی دیموكراتییە، ئەم هاوسەنگییەش كاتێك دروست دەبێت كە هەموو توخمەكان لە كۆمەڵگەی دیموكراتی بە ئاستی خۆیان بەرپرسیاریەتی هەڵبگرن و بە ئاستی خۆیان مافیان هەبێت، بەڵام ئەوەی لەم هاوكێشەیەدا ڕۆڵی سەرەكی و یەكلایكردنەوە دەگێریت، حزبە سیاسییەكانن كە دەبێت بەهێز و خاوەن متمانە بن.




پاگیت هێنری بۆ گوڵان: ئاڵوگۆڕی ئاشتییانەی دەسەڵات پێشمەرجێكی زۆر گرنگە بۆ ئەنجامدانی چاكسازی گرنگ
پرۆفیسۆر پاگیت هێنری ئوستادی سیسیۆلۆژی و دیراساتی ئەفریقیایە لە زانكۆی براون و پسپۆر و تایبەتمەندە لەسەر كۆمەڵگە و دیموكراتی و پارتە سیاسییەكان، سەبارەت بە ڕۆڵی پارتە سیاسییەكان لەبونیادی دیموكراتی پێوەندیمان بە پرۆفیسۆر هێنری كرد و بەمجۆرە ڕاو سەرنجی خۆی بۆ گوڵان خستەڕوو:
(گەوهەری دیموكراسی بریتییە لە ڕاگرتنی هاوسەنگی نێوان دەسەڵاتەكان و كاركردنیان وەك چاودێر بەسەر یەكەوە و بریتییە لە بەرهەڵستیكردنی هێزەكان و نوێنەرایەتیكردنی زۆرترین دەنگ كە مومكینە. هەروەها لەوە بڕوانیت چۆن لەناو پارتە سیاسییەكاندا مامەڵە لەگەڵ ئۆپۆزسیۆن دەكرێت. ئایا ئەگەر دەنگێكی بەرهەڵستكار هەبێت لەناو پارتە سیاسییەكەدا، چۆن مامەڵەی لەگەڵ دەكرێت؟ بۆیە لێرەوە دەتوانرێت لە چوارچێوەی حزبەكاندا دەست بە بونیادی دیموكراتی بكەین، كەواتە دەبێت لە هەندێ شتی سەرەكی بڕوانیت لە ناو حزبەكاندا، ئەو ڕێوشوێنانە چین بۆ ئەوەی نوێنەرایەتی دەنگەكانی خوارەوە بكرێت لە دیاریكردنی سیاسەتەكاندا. كەواتە دووبارەی دەكەمەوە، بە ڕای من هەروەك ئێوەش ئاماژەی پێدەكەن دیموكراسی لەناو حزبەكانەوە دەست پێدەكات. ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئەگەر تۆ نەریتی نوێنەرایەتیكردنی خەڵكت هەبێت، ئەگەر تۆ نەریتی نوێنەرایەتی كردنی دەنگەكانت هەبێت، ئەوا دەبێت كاریان لەسەر بكەیت. لەبەر ئەوەی زەحمەتە خەڵكی فێری كەلتوورێكی نوێ بكەیت. لەبەر ئەوەی دەسپێكی پرۆسەی بونیادی دیموكراتی قورس و زەحمەتە، هەروەها هەمیشە لەسەرەتاوە ئاڵوگۆڕی دەسەڵات قورسە. من پێموایە باشترین ڕێگەی بەرەوپێشچوون بریتییە لە گەڕان بە دوای ئاشتیانەترین نموونەی ئاڵوگۆڕی دەسەڵات كە لە كۆمەڵگەكەتاندا ڕوویدابێت و ڕێگەبدەن خەڵكی لەبارەیانەوە بزانن و ئەوەیان بۆ شەرح بكەن كە بۆچی ئەمە ئەوەندە گرنگە، چونكە ئەگەر نموونەیەكی مەحەلی هەبێت كە بتوانن دەرسی لێوەرگرن، كە تۆ بتوانیت بینای لەسەر بكەیت، ئەوكاتە دەتوانیت دەست بە پرۆسەی دووبارە پەروەردەكردنی خەڵك بكەیت بەوەی ئاڵوگۆڕی ئاشتییانەی دەسەڵات لە بەرژەوەندی وڵاتەكەدایە. هەروەها زۆر بە ڕوونی ئەو ڕێوشوێنانە دابنێیت كە دواتر كێ حكومڕانی دەكات، كەواتە پێویستە ڕێسای ڕوونت هەبێت لەبارەی جێگرتنەوەی دەسەڵات. كەواتە بە دڵنیاییەوە ئاڵوگۆڕی دەسەڵات ڕێڕەو بۆ هەموو شتێك دادەنێت، چ ڕوودەدات كاتێك سەركردەی نوێ دەسەڵات دەگرێتەدەست، بۆ بەدەستهێنانی ئەمەش پێویستە ئاڵوگۆری دەسەڵات دیموكراتییانە بێت، بە شێوەیەك بێت كە لەگەڵ نۆرمە دیموكراتیەكاندا یەكبگرێتەوە، ئەگەر بتوانێت ئەمە بكەیت، ئەوا سەركردە ئاسانتر چاكسازی ئەنجام دەدات، لەبەر ئەوەی وەك سەركردەیەكی شەرعی لێی دەڕوانرێت، كەواتە ئێوە تەواو ڕاستن كە بوونی ئاڵوگۆڕی ئاشتییانەی دەسەڵات پێشمەرجێكی زۆر گرنگە بۆ ئەنجامدانی چاكسازی گرنگ.


ستیفن فۆرد بۆ گوڵان: دەستاو دەستكردنی ئاشتیانەی دەسەڵات هۆكارێكە بۆ بونیادنانی متمانە بە سیستەمی دیموكراتی
د.ستیفن فۆرد ئوستادی زانستی سیاسەت و فەلسەفەی سیاسەتە لە زانكۆری نۆرس تەكساس و تایبەتمەندە لەسەر فەلسەفە و ئەخلاقی سیاسیی، سەبارەت بە كاریگەری بونیادی كەلتوری دیموكراتی پرسیارمان لێكرد و بەڕێزی بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە:
(بونیادی كەلتوری دیموكراتی مەسەلەیەكە تا دوا ڕاددە دژوارە، لەبەر ئەوەی ئەگەر بتەوێت بە گونجاوی و بە باشی كاربكات، ئەوا دەبێت لەو راستییە ئاگاداربین كەلتوری دیموكراسی پێویستی بەچەندین توخمی جیاواز هەیە و كاتێك دەمانەوێت ئەم كەلتورە بونیاد بنێین، ئەوا دەبێت هەموو ئەو توخمانە لە ئارادابن. لەوانە دەبێت خەڵكی بزانن چۆن بەشداری سیاسی دەكەن، یەكێك لە مەسەلە قورسەكان لە كەلتوری دیموكراسیدا بریتییە لە قبوڵكردنی ئەنجامی هەڵبژاردنەكان و دەستاودەستكردنی ئاشتییانەی دەسەڵات، هەروەها دەبێت متمانەی ئەوە لەنێو خەڵكدا هەبیت كە ئەو لایەنەی براوە دەبێت، دەسەڵات بۆ بەرژەوەندی خۆی بەكارناهێنێت، كەواتە سەرەتا دەبێت متمانە لەنێو خەڵكدا هەبێت. دەبێت سیستمێكی سیاسی بخوڵقێنێت كە تێیدا ئەو پارتەی لەدەسەڵاتدایە دادپەروەرانە مامەڵە لەگەڵ هەموو لایەكدا بكات، تەنیا لەم چەشنە دۆخەدا خەڵكی متمانە بە سیستمە سیاسییەكە دەكەن. كەواتە بەشێك لە ئەركەكە ئەوەیە تۆ متمانە لە نێو خەڵكدا دروست بكەیت. ئەمەش واتە دەبێت هەڵبژاردن لەپێناو ئاڵوگۆڕی ئاشتییانەی دەسەڵاتدا بێت، سەبارەت بە بونیادی سەروەریی یاساش لە كۆمەڵگە دیسان مەسەلەكە بەو جۆرەیە ئەگەر بتەوێت كەلتوری سەروەریی یاسا بونیاد بنێیت، ئەوا تۆ نازانیت چۆن بونیادی بنێیت، جگەلە هەڵگرتنی هەنگاوی بچووك و جگە لە بونیادنانی متمانە. من دڵنیانیم لەوەی ئایا دیموكراسی بە تەواوەتی چارەسەرە؟ لەبەر ئەوەی ئەگەر خەڵكە ئاساییەكە بە بەهاكانی دیموكراسی ئاشنا نەبن، ئەوا دەنگدان دۆخەكە خراپتر دەكات. لەبەر ئەوە دەبێت سەرەتا خەڵكە ئاساییەكە تێڕوانینێكی گونجاویان هەبێت، ئەو كاتە پارتە سیاسییەكانیش تێڕوانینێكی گونجاویان دەبێت و ئەوكات فەرمانڕەواكان ئەو كارانە ئەنجام دەدەن كە خەڵكی داوای دەكەن، واتە دەبێت سەرەتا خەڵكی فێری ڕێزگرتن لە سەروەریی یاسا بێت، بۆیە تەنیا لەو كاتانە دیموكراسی سیستمێكی باشە، كە كەلتورێكی سیاسی باش لە ئارادابێت. هەربۆیە وەك پێشتریش ئاماژەم پێكرد دەتوانین دەرفەتەكانی وەرچەرخانی دیموكراسی باشتر بكەین، ئەگەر ئەزموونێك بونیاد بنێیت تێیدا دوو بۆ سێ ئاڵوگۆڕی ئاشتییانەی دەسەڵات ڕووبدات، ئەوا دەتوانیت ئەو متمانەیە بونیاد بنێیت، ئەگەر بتوانیت دامەزراوەی گونجاو بونیاد بنێیت، ئەوا ئاسانتر دەتوانیت ڕێگری بكەیت لەوەی پارتێك باڵادەست بێت و بە تەواوەتی دەست بەسەر شتەكاندا بگرێت. پێموایە دەبێت بەم شێوەیە هەنگاو بۆ بونیادنانی ئەو دامەزراوانە بنێیت. واتە دروستكردنی هاوسەنگییەك لەنێوان پارتەكاندا بە چەشنێك هیچ پارتێك بە تەواوەتی كۆنتڕۆڵی لە دەستدا نەبێت)).


ئاتول كۆهلی بۆ گوڵان: تەنیا رێگە بۆ چەسپاندنی دیموكراتی ئەوەیە چەند پرۆسەیەكی دەستاودەستكردنی ئاشتییانە پیادەبكرێت بۆ ئەوەی هاووڵاتییان لەبایەخی دیموكراتی تێبگەن
پرۆفیسۆر ئاتول كۆهلی ئوستادی زانستی سیاسەت و پێوەندییە نێودەوڵەتییەكانە لەزانكۆی پرینستۆن و یەكێكە لە گەورە تۆژەرانی ئامۆژگای بەناوبانگی وۆردۆ وڵسن و تایبەتمەندە لەسەر پرسەكانی دیموكراتی بەگشتی و دیموكراتییەتی هیندستان بە تایبەتی، سەبارەت بە چۆنییەتی راهاتنی كۆمەڵگە لەسەر دیموكراسی و بونیادی دیموكراتی لە وڵاتانی تازە پێگەیشتوو، پێوەندیمان بە پرۆفیسۆر كۆهلی كرد و بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان خستەڕوو:
(زۆر زەحمەتە لە مەودایەكی كورت و لەسەر ئاستێكی فراوان، هاووڵاتییان لەسەر كەلتوری دیموكراسی رابهێنرێن، تەنیا رێگە بۆ ئەنجامدانی ئەم پرسە لەڕێگەی پراكتیزەكردنی دیموكراسییەت و بە تێپەڕبوونی كات دەبێت. ئەمەش واتە دوای چەند پرۆسەیەكی هەڵبژاردن هاووڵاتییان دەستدەكەن بە تێگەیشتن لەبارەی بایەخی دیموكراسی و هەروەها لەبارەی ئەو رۆڵەی كە پێویستە بیگێڕن. بۆنموونە لە وڵاتێكی وەكو هیندستان كە تیایدا دیموكراسییەت بە ئاستێكی باش بەڕێوەدەچێت، دەبینین پارتی كۆنگرە پارتی سەرەكییە، بەڵام ئەم پارتە لەناوخۆی خۆیدا زۆر دیموكراتی نییە، بەڵام هاوكات ئەم پارتە یاریدەرە بۆ سەرخستنی دیموكراتی لە هیندستاندا، كەواتە پرۆسەی دیموكراسی كاتێك سەركەوتوو دەبێت كە یاساكان رێگە بە پارتی سیاسیی جیاواز بدات بۆ ئەوەی ركابەری و ململانێ لەگەڵ یەكتریدا بكەن، پێموایە ئەم بارودۆخە لەوە گرنگترە كە بپرسین پارتەكان لەنێوخۆیاندا دیموكراتین یان نەء، ئەمەش لەبەر ئەوەیە مەسەلەكە بەوجۆرەیە ئەگەر پارتە سیاسییەكان ئیرادەی هاووڵاتییان قبووڵ بكەن، تەنانەت گەر ئەنجامی یەك هەڵبژاردن قبووڵكرا، ئەوە گۆڕانكاریەكی گەورە لە سایكۆلۆژییەتی هاووڵاتییان دروستدەكات، بەڕای من ئەوكات وا لە كۆمەڵگە دەكات دەست بە بیركردنەوە بكات لەو بارەیەی كە رێگەچارەی ئاشتییانە هەیە بۆ دەستاودەستكردنی دەسەڵات و لەوبارەیەی كە ئەو كەسانەی كە دەگەنە حوكمڕانی دەسەڵاتەكان قۆڕخ ناكەن. هەربۆیە لەپێناو بونیادنانی پرۆسەی دیموكراسی سەرەتا پێویستە بونیادی متمانە بنرێت پێویستە هاووڵاتییان ئومێدیان بە سیستەمەكە هەبێت، بەوشێوەیەی كە هیچ كەسێك نەتوانێت سیستەمەكە كۆنتڕۆڵ بكات، هەتا ئەو ئومێدە بەردەوام بێت ئەوە هاووڵاتییان باوەڕیان بە سیستەمەكە دەبێت. لایەنێكی دیكە بونیادی دامەزراوەكانە كە بۆ كۆمەڵگەی تازە پێگەیشتوو زۆر گرنگن، هەموو كاتیش پرسیاری سەرەكی ئەوە بووە ئایا دامەزراوەی بەهێز و باش چۆن بونیاد دەنرێن؟ وەڵامی ئەم پرسیارەش بە دوو شێوەیە، یان ئەوەیە دامەزراوەی باش كە لە سەردەمی رابردوو ماوەتەوە، یان ئەگەر دامەزراوەی باشیشتان نەبوو، ئەوكات پێویستیتان بەوەیە سەركردەكانتان دامەزراوەی باش بونیادبنێن، بۆنمونە لەوانەیە وڵاتەكەتان دامەزراوەی باشی هەبێت واتە دامەزراوەی رابردوو، بەو شێوەیەی كە لەوانەیە بنەمای بیرۆكراسییەت شتێكی خراپ نەبێت، بەڵام لەوانەیە پارتە سیاسییەكان بەو ئاستە نەبن و لەوانەشە پەرلەمانێكی كاراتان نەبێت، بۆیە پێویستە ئەو دامەزراوانە لەلایەن سەركردەكانەوە بونیادبنرێن لەبەرئەوەی ئەم كارە لەكۆتاییدا ئەركی ئەوانە، هەر ئەمەیە هۆكارەكەی كە رۆڵی سەركردەكان بایەخێكی زۆری هەیە بەشێوەیەك كە پێویستە چینی سیاسی لە سەرەوە رۆڵێكی سەرەكی بگێڕن، بەشێوەیەك كە پێویستە پاپەندبن و تێبگەن لە چۆنییەتی پاپەندبوون و جێبەجێكردنی ئەو ئەركە، بۆیە پێموایە رۆڵی چینی سیاسی، بەتایبەتی چینی سیاسیی سەرەوە و سەركردەكان زۆر گرنگە لە دیموكراسییەتە تازەكان)).