لەساڵی 1991 كاتێك مسعود بارزانی كە ئەو كات سەرۆكی بەرەی كوردستانی بوو، لەشاری كۆیەوە بەهەموو كوردستانیانی راگەیاند، دەبێت هەڵبژاردن بكرێت و بۆشایی دەسەڵاتی ناوەند پڕبكرێتەوەو هەنگاو بۆ بونیادی دەوڵەتی یاسا هەڵبگیرێت، ئەوكاتە هەرێمی كوردستان بەمجۆرە بوو:
1- لە ئاكامی ڕاپەرینە شكۆدارەكەی بەهاری 1991 هیچ دامەزراوەیەكی دەوڵەتیی لەكوردستان بوونیان نەمابوو، ڕقی تۆڵەی جەماوەر هەمووی فەوتاند بوو.
2- بێجگە لەسەنتەری سێ شارە گەورەكە (هەولێر و سلێمانی و دهۆك) بەشی زۆری ناوچەكانی كوردستان ڕاگوێزرابوون و زیاتر لە 4500 گوندو دەیان شارو شارۆچكە لەگەڵ زەوی تەخت كرابوون و هاووڵاتیانیان لە ئوردۆگا زۆرەملێیەكان نیشتەجێ كرابوون.
3- شارەكانی كوردستان لەڕووی خزمەتگوزاری و بونیادی دامەزراوەو كارگەو كۆمپانیاوە پشتگوێ خرابوون.
ئەمەش مانای ئەوەیە كە هەرێمی كوردستان جیاواز لەوڵاتانی دوای شەڕو وڵاتی دوای كۆلۆنیاڵی و تەنانەت وڵاتانی جیهانی سێیەمیش، لەهەموویان لاوازترو ژێرخانی وڵات نەك زیانی پێگەیشتبوو، بەڵكو لەبناغەوە ئەو ژێرخانە لەسەر ئاستی سیاسیی، كۆمەڵایەتی، كەلتوری هەڵتەكێنرابوو، لێرەوە ئەگەر بەو وڵاتانەی دوای شەڕو جیهانی سێیەم بووترێت وڵاتانی خوارگەشەپێدان (Underdeveloped)ئەوا ژێرخانی كوردستان، ژێرخانی وڵاتێك بوو لەخوار سفرەوە(Under Zero)بوو، هەربۆیە لەم خاڵەوە ئەگەر پرۆسەی بونیادی نەتەوە وەك پێناسە جیهانییەكەی بریتی بێت لە(خوڵقاندنی تواناكانی دەوڵەت و بونیادی دامەزراوەكان لەسفرەوە) ئەوا پرۆسەی بونیادی نەتەوە لەهەرێمی كوردستان پرۆسەیەك بووە كە لەخوار سفرەوە هەنگاوی بۆ خوڵقاندنی توانا دەوڵەتییەكان و بونیادی دامەزراوەكان هەڵگرتووە، لەمەش زیاتر ئەو بارودۆخ و تایبەتمەندییە سیاسیەی كە هەرێمی كوردستانی پێدا تێپەڕیوە، بەبەراورد بەهەموو ئەو پرۆسانەی كە لەدوای ساڵی 1990وە لەسەرجەم جیهان دەستی پێكردووە، بارودۆخی هەرێمی كوردستان باردۆخێكی دەگمەنی ترسناك بووەو بەردەوام لەژێر هەڕەشەی ناوخۆیی و دەرەكیدا بووە، هەر بۆنموونە:
1- دوای كۆڕەوە ملیۆنییەكەی بەهاری 1991و نەبوونی نەوایەك لەناو وڵاتدا بۆ ئەوەی هاووڵاتیان پەنای بۆبەرن، دوای ئەوەی ئەم كۆڕەوە بەو جۆرە سەیر دەكرا كە دەبێتە كارەساتێكی مرۆیی و هەروەها چوونی پەنابەران بۆ دەوڵەتانی دراوسێ، بەتایبەتی توركیاو ئێران دەبێتە مەترسییەكی ئیقلیمی، بڕیاردرا لەسەروو هێڵی 36ی پانییەوە ئەو ناوچەیە بكرێتە نەوایەكی ئارام و لەژێرچەتری نێودەوڵەتی بۆ پاراستنی كۆمەڵە مرۆڤێك نەك نەتەوەیەكی بێ كیان و بێ ناسنامە.
2- ئەم ناوچە ئارامە كە پێیان دەوت (پرۆڤاید كۆمفۆرت) یان دواتر كە پێیان دەوت ناوچەی دژە فڕین (نۆ فلای زۆن) بەپێی هەموو ئەو دیكۆمێنتانەی لەبەردەستن، ئەم ناوچەیە بۆ یارمەتی و هاوكاری مرۆیی دروستكرابوو، هیچ مەبەستێكی سیاسیی لەپشتەوە نەبووە، بەڵام هەموو دەوڵەتانی دراوسێ و دەوڵەتانی عەرەبی و ئیسلامی وەك سەرەتایەك بۆ دروست بوونی دەوڵەتی كوردستان و هەڕەشەیەك بۆ ئاییندە لێیان دەڕوانی، بۆیە ئەم ناوچەیە بەردەوام لەبەردەم هەڕەشەی دەرەكی و هەڕەشەی ناوخۆیی و حكومەتی عێراقیشدا بووە.
3- بەدرێژایی ساڵانی 1991 – 2003 ئەم ناوچەیە نە بەرێگەی حكومەتی ناوەندی بەغدا بودجەی بۆ دیاریدەكرا، نە بواری ئەوەشی پێدەدرا كەخۆی هەنگاو هەڵبگرێت ئابوورییەك لەسەر بنەمای پشت بەخۆبەستن بونیاد بنێت، لەبەر ئەوەی دەوڵەتانی دراوسێ و نێودەوڵەتی ئامادەنەبوون كرانەوەی ئابووری و بازرگانی لەگەڵدا بكەن. زیاد لەمەش ئەو سزا نێودەوڵەتیانەی بەسەر عێراقدا سەپێنرابوون، بەسەر ناوچەكانی پرۆفاید كۆمفۆرت جێبەجێ دەكران و حكومەتی بەغدا كە گەمارۆی خستبووە سەر هەرێمی كوردستان بێدەنگی بەرامبەر كرابوو، تەنانەت ئەو بڕە داهاتەشی لەداهاتی نەوت بەرامبەر خۆراك لەلایەن نەتەوەیەكگرتووەكانەوە بۆ ناوچەكانی پرۆفایدكۆمفۆرت تەرخانكرابوون، نەدەدرایە دەستی دامەرزاوە شەرعییەكانی هەرێمی كوردستان، بەڵكو لەلایەن ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكانەوە خەرج دەكرا.



4- ئەوەی جێگەی داخی هەمووان بوو، هەڵایسانی چەند شەڕێكی ناوخۆیی بوو لەنێوان لایەنە سیاسییەكانی كوردستاندا، بەڵام لەهەموویان بە ئازارترو ناخۆشتر شەڕی ناوخۆیی نێوان پارتی و یەكێتی بوو.
ئاماژەكردن بۆ ئەو خاڵانە بەو ئامانجە نییە كە بڵێین تەنیا پرۆسەی بونیادی نەتەوە لەهەرێمی كوردستان ئاستەنگ و تەحددی سەختی لەبەردەم بووەو نەتەوەكانی دیكە لەبەردەمیان نەبووە، بەڵكو مەبەست ئەوەیە ئەو كێشەو تەحددیانەی لەبەردەم پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە لەهەرێمی كوردستان هەبوون جیاواز بوون لە كێشەو تەحددییەكانی نەتەوەكانی دیكە، هەروەها هەرێمی كوردستان پێویستی بەوە بووە چەند قۆناغێك ببڕێت تا كێشەو تەحددییەكانی لەگەڵ كێشەو تەحددییەكانی نەتەوەكانی دیكە هاوسەنگ بێتەوە، لەمبارەوە ئەگەر ئاماژە بۆ ئەزموونە سەركەوتووەكانی ڕۆژهەڵاتی ئاسیا بكەین وەك(سەنگافورا، تایوان، كۆریای باشوور)دەبینن هێشتا ئێمە نەگەیشتووینەتە ئەو بارودۆخ و هەلومەرجە سیاسییەی كە هەریەك لەو سێ دەوڵەتە دەستیان پێكردووە، لێرەدا بەخێرایی ئاماژەیان پێدەكەین:
- پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە لەسەنگافورا لەساڵی 1965دەست پێدەكات، واتە دوای ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی سەنگافورا لەمالیزیا، ڕاستە پێشتر سەنگافورا هەرێمێكی فیدرالی بووە سەر بە مالیزیا، بەڵام وەك سەرۆكی پێشووی سەنگافورا (لی كوان یو) لەكتێبی (لەجیهانی سێیەمەوە بۆ جیهانی یەكەم) ئاماژەی پێكردووەو باسی ئەوە دەكات ئەم كتێبە چیرۆكی سەركەوتنی سەنگافورایە لە (1965-2000) ئەمەش واتە سەركەوتنەكانی سەنگافورا سەركەوتنی دوای سەربەخۆییە.
- تایوان كە كە لەساڵی 1949 دوای سەركەوتنی ماوتیستۆنگ وەك دەوڵەتێكی سەربەخۆی سەر بەچین جیابۆەوە، لەوكاتەوە دەستی بەپرۆسەی بونیادی نەتەوە كردووە، تایوان لەسەر ئاستی جیهان ئەو دەوڵەتە سەربەخۆیە بووە كە نەك هەر نوێنەرایەتی تایوانی كردووە بەڵكو لەسەر كورسی كۆماری چین لە نەتەوەیەكگرتووەكان، تا ساڵی 1971 دانیشتووە، جیهان تایوانی وەك كۆماری چین ناسیوە، نەك ئەم كۆماری چینەی ئێستا هەیە، بۆیە جیا لەوەی بۆ ماوەی 22ساڵ لەدەسپێكی پرۆسەی بونیادی نەتەوە دەوڵەتی سەربەخۆ بووە، دوای ئەویش تەنیا لە دیكۆمێنتە نێودەوڵەتییەكان سیفەتی دەوڵەتی لەسەر هەڵگیراوە، ئەگەرنا وەك باردۆخی ناوخۆی وڵات و پێوەندییە بارزگانییەكانی لەگەڵ جیهاندا، تا ئێستا هەر حیسابی دەوڵەتی سەربەخۆی بۆ دەكرێت.
- كۆریای باشوور كە 8 ساڵ دوای بوونی بە دەوڵەتێكی سەربەخۆو كۆتایی هاتنی شەڕ، لەسەر دەستی پارك چانگ دەستی بەپرۆسەی بونیادی نەتەوە (سیماۆل) كردووە، تا ئێستاش بەسەركەوتووترین پرۆسەی بونیادی نەتەوە لەجیهاندا سەیر دەكرێت، ئەویش لە قۆناغێك دەستی پێكردووە، ئێستاش هەرێمی كوردستان ماویەتی بگاتە ئەو قۆناغە.
بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا ئەمە مانای ئەوەیە هەلومەرج و باردۆخی وڵات، پرۆسەی بونیادی نەتەوە ئاسان دەكات؟ وەڵامی ئەم پرسیارە لەگەڵ ئەوەی بە بەڵێ و نەخێر نابێت، بەڵكو ڕەچاوكردنی تایبەتمەندییەكانی بارودۆخی وڵات و ئاستی كاریگەری سەرۆك و سەركردایەتی ئەو قۆناغە پیشاندەدات و لێرەوە ئەگەر سەیری بیست ساڵی رابردووی نەتەوەكان بكەین، ئاشكرایە چەندین تەنگژەی ترسناكمان لە سۆماڵ و هایتی و كەمبۆدیا و بۆسنیا و كۆسۆڤۆ و روانداو لایبریا و سیرایلیۆن و كۆنگۆ و ئەفغانستان و تەنانەت عێراقیش بینیوە. هەروەها چەندین سەركردەمان بینیوە لەم پرۆسەیەدا فەشەلیان هێناوە، تەنانەت تا ئەمڕۆش بەشی زۆری ئەو نەتەوانە بەدەست تەنگژەی نەبوونی سەركردەی لێهاتووەوە دەناڵێنن، ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەو ڕاستیەی كە سەرۆك لەسەركردایەتی ئەو قۆناغە ڕۆڵی سەرەكی و كاریگەر لە پرۆسەكەدا دەگێڕێت، بەبێ ئاماژە كردن بۆ ڕۆڵ و كاریگەری سەرۆك لەو قۆناغەدا هەر دیراسەتێك بۆ هەڵسەنگاندنی ئەو قۆناغە بكرێت باسەكە ناتەواو دەبێت. بەڵام سەبارەت بە وڵاتانی جیهانی سێیەم هەندێك لەپسپۆرانی بواری پرۆسەی بونیادی نەتەوە، ئاماژە بەخاڵێكی دیكەش دەكەن كە دەبێتە ئاستەنگ لەبەردەم پرۆسەی بونیادی نەتەوەدا، ئەویش ئەوەیە دەوڵەتانی جیهانی سێیەم پێشتر كۆلۆنیاڵی بوون و میراتی كۆلۆنیاڵیش بۆ ئەو وڵاتانە بریتیە لەوەی ئەو دەوڵەتانە بەشێوەیەكی هەڕەمەكی دروستكراون بەبێ ئەوەی مەرجی دوورمەودا بۆ ئاسایشی ناوخۆو دەرەكییان لەبەرچاو گیرا بێت، هەربۆیە ئاكامەكەی بەو جۆرە بووە كە كۆمەڵێك دەوڵەتی تازە دروست ببن، كە هەموو تایبەتمەندییەكانی دەوڵەتیان تیدابێت، بەڵام لە توانای تەكنیكی دەوڵەتدا لاوازن. بەڵام دیسان لەبەراوردكاری باری سیاسیی هەرێمی كوردستان لەگەڵ دەوڵەتە كۆلۆنیالەكانیش، هەست دەكەین دیسان ئێمە جیاوازیمان لەگەڵ ئەواندا هەیە، ڕاستە ئەو دەوڵەتانە لەڕووی تەكنیكی دەوڵەتەوە لاوازن، بەڵام هەموو مافێكی دەوڵەتییان هەیە، ئەمە لەكاتێكدا تا ئێستاش دەوربەر و دەوڵەتانی عەرەبی و ئیسلامی تەنیا بەباسكردنی دەوڵەتی كوردستان قەڵس و جاڕس دەبن و بەو شێوەیە سەیری پرسی دەوڵەتی كوردستان دەكەن، كە ئەم باسە تابۆیەك بێت و مافی ئەوان پێشێل بكرێت.



دەستنیشانكردنی هەلومەرجە تایبەتییەكانی نەتەوەو ڕۆڵی سەرۆك لەو قۆناغە هەستیارەدا
جیاوازی و حاڵەتی دەگمەن و ترسناكی بارودۆخ و هەلومەرجی پرۆسەی بونیادنانەوە لە هەرێمی كوردستان، جیاوازی لۆژیك و لێهاتوویی ئەو سەرۆكەمان پیشاندەدا كە لەم قۆناغە ناسكەدا سەرۆكی هەڵبژێردراوی هەرێمی كوردستان كە ئەویش بەڕێز مسعود بارزانیە، بۆیە لێرەوەو لە هەڵسەنگاندنی ئەم پرۆسە هەستیارەدا باسی ڕۆڵ و كاریگەری سەرۆك مسعود بارزانی دەكەین، لەهەمان كاتدا باسی بەڕێز مام جەلالیش دەكەین كە لەخۆشی و ناخۆشی ئەم قۆناغەدا هاوڕێ و هەڤاڵی سەرۆك بارزانی بووە، بەڵام لەبەر ئەوەی لەدوای پرۆسەی ئازادكردنی عێراقەوە بەڕێز تاڵەبانی وەك نوێنەری گەلی كوردستان لەعێراقدا، پۆستی سەرۆك كۆماری عێراقی پێدراوەو سەرۆك مسعود بارزانی سەرۆكی هەڵبژێراوی گەلی كوردستان بووە، لەو كاتەشەوە ڕێككەوتنی ستراتیژی نێوان پارتی و یەكێتی كەوتۆتە واری جێبەجێكردن و نێو ماڵی كورد ڕێكخراوەتەوە، بۆیە لەم ڕاپۆرتەدا زیاتر جەخت لەسەر ڕۆڵی سەرۆك مسعود بارزانی دەكرێتەوە، كە بێگومان سەرۆك تاڵەبانیش لەسەر ئاستی عێراق ڕۆڵی دیارو بەرچاوی خۆی گێڕاوە كە جێگەی شانازییە بۆ هەموو لایەكمان.
بۆیە لێرەوە كە دەمانەوێت رۆڵی سەرۆك مسعود بارزانی لەم پرۆسەیە هەڵبسەنگێنین، هەست دەكەین پێویستمان بەوەیە بارودۆخی هەرێمی كوردستان لەچوارچێوەی ئەو هەلومەرجە تایبەتە بخەینەڕوو كە هەرێمی كوردستانی لەماوەی 20 ساڵی ڕابردوو بەگشتی و لەدوای پرۆسەی ئازادی عێراقەوە بەتایبەتی پێیدا تێپەڕیوە، ئەوجا لێرەوە ئەگەر بەشێوەیەكی دیكەو جارێكی دیكە دەسپێكی پرۆسەی بونیادنانەوەی كۆریای باشوور وەك ئەزموونێكی سەركەتوو ئاماژە پێبكەینەوە، ئەوا وەك پرۆفیسۆر چۆنگ نام كیم كاتێك لە كتێبی (سەركردەكان بۆ قۆناغی بونیادی نەتەوە: كەیسی سەرۆكی كۆریا) باسی دەكات، ئەو كێشەو تەحددییانەی ڕووبەڕووی كۆریا بوونەوە، جیاوازن لەو كێشەو تەحددیانەی ڕووبەڕووی وڵاتانی جیهانی سێیەم بووبوونەوە، لەبەرئەوەی كۆریا وڵاتێكی دابەشكراو بوو، وڵاتی دوای شەڕ بوو، لەشەڕەكەشدا زیانێكی گەورەی پێكەوتبوو، لەوێدا وتراوە كە ئەم دابەشكردنە كێشەی ناسنامەی بۆ دروستكردبووین، ئەمە بێجگە لەوەی داگیركەرانیش زیانێكی گەورەیان بە ناسنامەی نەتەوەیمان گەیاندبوو، كۆریای باكوور لە كاتێكدا وەك دوژمن سەیری دەكردین، بەڵام بەدیوێكی دیكە وەك هاوبەشێك بۆ دوای یەكگرتنەوە دەبینرا، هەربۆیە وەك هەموو دەوڵەتانی جیهانی سێیەم ناسەقامگیری سیاسیی و حكومی یەكێك لەدیاردە دیارەكانی كۆریای باشوور بوو، بۆیە مانەوەی دەوڵەتی كۆریای باشوور ئامانجی سەرەكی بوو، ئەم بارودۆخە وایكردبوو سوپا لە كۆریای باشوور بایەخێكی زیاتری پێبدرێت، هەروەها ئەنجامدانی كودەتاو سەركەوتنی ژەنراڵێكی سەربازی(مەبەستی پارك چانگە) بۆ لووتكەی دەسەڵات وەك كارێكی ئاسایی سەیر بكرێت.
پرۆفیسۆر چانگ بەهۆی ئەو تایبەتمەندییانەی لە كتێبەكەی ئاماژەی پێكردون، راشكاوانە دەڵێت لەبەرئەوەی بارودۆخی كۆریا بارودۆخێكی ئیستسنائی بووە كەواتە رۆڵی سەرۆك پارك چانگیش ئیستسنائی بووەو ئەوەی سەرۆك پارك چانگ بۆ كۆریای باشووری كردووە جیاواز بووە لەهەرسەركردەیەكی جیهانی سێیەم بۆ نەتەوەكەی خۆی كردویەتی، ئەو شانازییەی كۆریای باشوور بەسەركەوتنی پرۆسەی (سیماول) و سەرۆك پارك چانگەوە دەیكەن، بەوە ئاماژەی پێدەكەن كە سەرۆك پارك چانگ كاتێك دەستی بەپرۆسەی (سیماۆل) كرد، داهاتی ساڵێكی تاكەس لە كۆریا تەنیا $80 بووە، بەڵام كە لە هەشتاكاندا گەیشتۆتە $4000، بەهەرحاڵ كەس ناتوانێت كۆریای باشوور وەك ئەزموونێكی سەركەتوو سەیر نەكات، بەڵام دەكرێت لە ئەزموونی كۆریاوە ڕۆڵی سەرۆكی خۆمان (بەرێز مسعود بارزانی هەڵبسەنگێنین).



ئەولەویەتەكانی بەرنامەی سەرۆك مسعود بارزانی لە پرۆسەی بونیادی نەتەوەدا
پرۆسەی بونیادی نەتەوە لەنێو نەتەوەكانی جیهاندا بەیەك شێوازو لەژێر هەلومەرجی هاوشێوە بەڕێوە نەچووە، هەربۆنموونە لە دەوڵەتانی ئەوروپا پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە هاوكات لەگەڵ دەوڵەتی نەتەوەیی دەستی پێكردووە و پرۆسەیەكی درێژخایەن بووە، بەڵام لەوڵاتانی جیهانی سێیەم ئەم پرۆسەیە دوای پرۆسەی راگەیاندنی دەوڵەت دەستی پێكردووە، هەروەها بارودۆخی دەوڵەتانی جیهانی سێیەم لەسەردەمی پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا بووە، بۆیە بارودۆخی ئەو دەوڵەتانە وای پێویست كردووە كە ئەم پرۆسەیە لەبری ئەوەی وەك پرۆسەی بونیادی نەتەوە لەئەوروپا چەند سەدەیەكی پێویست بێت، دەبینین وڵاتانی جیهانی سێیەم پێویست بووە لەسەریان لە چەند دەیەیەكی كەمدا ئەم پرۆسەیە سەربخەن، بەڵام لەنێو ئەم دوو ئەزموونەدا ئەگەر سەیری ئەزموونی هەرێمی كوردستان بكەین، هەست دەكەین ئەزموونی پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە، نە هاوشێوەی ئەزموونی دەوڵەتانی ئەورپایە كە هاوشان لەگەڵ پرۆسەی بونیادی نەتەوە پرۆسەی بونیادی دەوڵەتیش دەستی پێكردبێت، نە ئەزموونی دەوڵەتانی جیهانی سێیەمیشین كە دوای راگەیاندنی سەربەخۆیی دەست بەم پرۆسە هەستیارە بكەین، هەر بۆیە ئەم بارودۆخە تایبەتیەی هەرێمی كوردستان ئەولەویاتی بەرنامەی سەرۆك بارزانی لەپرۆسەی بونیادی نەتەوە بەجۆریك رێكخستووە كە جیاواز بێت لە نەتەوەكانی دیكە، ئەویش كێشەی نەبوونی كیانێكی سیاسییە بۆ نەتەوەی كوردو گەلی كوردستان لەعێراقدا. هەروەها پاراستن و بەردەوامی ئەو ئەزموونەی ئێستا لەهەرێمی كوردستاندا هەیە وەك بنەمایەك بۆ كیانی سیاسی گەلی كوردستان، ئەم ئەولەویەتە سیمایەكی بە پرۆسەكە داوە، كە هەر دەبێت لەو چوارچێوەیەدا بەرنامەی سەرۆك هەڵبسەنگێنین:
1- كێشەی نەبوونی كیانێكی سیاسیی بۆ نەتەوەی كوردو گەلی كوردستان لەعێراقدا.
2- گەرەنتی پاراستنی ئەم كیانەو مانەوەی و پارێزگاری لێكردنی.
سەرۆك بارزانی بۆ سەرخستنی ئەم دوو ئامانجە پێنج ئەولەویەتی دیاری كردووە، كە هەمووكات ئاماژەی پێدەكات ئەو لەپێناوی ئەو پێنج ئامانجە پۆستی سەرۆكی هەرێمی كوردستانی قبوڵ كردووە، ئەو پێنج ئەولەویەتەی سەرۆك بریتین لە:
یەكەم: رێگرتن لە دووبارەبوونەوەی شەڕی ناوخۆو شەڕی نێوان كورد و كورد
ئەوجا لێرەدا هەم مەبەستی ئەوەیە نابێت شەڕ لە نێوان هێزە سیاسیەكانی نێو هەرێمی كوردستان جارێكی دووبارە بێتەوە، هەمیش نابێت شەڕ لەنێوان هێزە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان و پارچەكانی دیكەش دووبارە بێتەوە، هەتا ئەگەر بوونی ئەو هێزانەی پارچەكانی دیكەی كوردستان سوودی خراپ لەهەرێمی كوردستان وەربگرن. بۆیە بۆ ئەم مەبەستە هەم لەسەر ئاستی هێزە سیاسیەكانی ناوخۆی كوردستان دەستپێشخەری كردووە كە لەگەڵ هەموو هێزەكان دابنیشێت و كێشەكان بەزمانی دیالۆگ و ئاشتی چارەسەر بكەن، هەمیش لەسەر ئاستی هێزی پارچەكانی دیكەی كوردستان ئامادەباشی پیشانداوە كە بەزمانی دیالۆگ بگەنە چارەسەرێك كە مەترسیی بۆسەر ئاسایشی هەرێمی كوردستان دروست نەكەن، سەرۆك بارزانی وەك سەرۆكی قۆناغێكی مێژوویی و هەستیاری نەتەوە، هەستی بەوەكردووە گرنگرترین هەڕەشە لەم قۆناغە كە رووبەڕووی نەتەوە دەبێتەوە، هەڕەشەی ناسەقامگیری ناوخۆیی و ناسەقامگیری نێوان هێزو لایەنەكانی بزاڤی رزگاریخوازی كوردستانە، بۆیە هەموو هەوڵی بۆ ئەوەیە چارەسەر بۆ ئەو هۆكارانە بدۆزێتەوە كە دەبنە هاندانی نەسەقامگیری و گۆڕینی بۆ هۆكاری سەقامگیری لەناو كۆمەڵگەی كوردستاندا، سەرۆك بارزانی لە سەقامگیری و یەكڕیزی نێو ماڵی كوردستان ئەم خاڵانە دەخوێنێتەوە:
أ‌- سەقامگیری و ئاشتی نێو ماڵی كوردستان هۆكارێكە بۆ پتەوكردنی دامەزراوەكان و چەسپاندنی سیستمە سیاسییەكە.
ب‌- كۆمەڵگەی ئێمە پێویستییەكی زۆری بەڕێكخستن هەیە لەسەر ئاستی سیاسیی و ئابووری و كۆمەڵایەتی، ئەم پرۆسەیە سەركەتوو نابێت كە ئەگەر نێوماڵی كوردستان سەقامگیر و یەكگرتوو نەبێت.
ت‌- بۆ ئەوەی بتوانین لە هەرێمی كوردستان بەشداری سیاسیی هاووڵاتیان لە ئاستێكی بەرزدا بێت ئەوا دەبێت لەوڵاتدا سەرو ماڵی هاووڵاتیان پارێزراو بێت و یاساو نیزام بوونی هەبێت، بۆ ئەمەش پێویستە هەموو لایەنە سیاسییەكان پێكەوە هاوكار بن و هەمووشیان هاوكاری دامەزراوەكانی هەرێمی كوردستان بن.
پ‌- پەرەپێدانی توانای سیاسیی بۆ داڕشتنی سیاسەتێكی كوردستانی لە چارەسەركردنی كێشەكانی هەرێم لەگەڵ بەغدا.
دووەم : هەوڵدان بۆ ئەوەی هەرێمی كوردستان ببێتە وڵاتی دامەزراوەكان
ئەم لایەنە كە ئەولەویەتی دووەمی بەرنامەی سەرۆك بارزانییە لە پرۆسەی بونیادی نەتەوە، قۆناغی دووەمی مامەڵەكردنە لەگەڵ دامەزراوەكانی هەرێمی كوردستاندا، ئەمەش بەو مانایەی هەرێمی كوردستان لە بونیادنانی دامەزراوەكان هەنگاوی بڕیوەو دامەزراوەكان لە كوردستان بوونیان هەیە، بەڵام ئەوەی سەرۆك كردویەتیە ئەولەویەتی بەرنامەی خۆی ئەوەیە ئەم وڵاتە ببێتە وڵاتی دامەزراوە، هەربۆیە ئەگەر لەقۆناغی یەكەمداو لەدەسپێكی ڕاپەریندا كاتێك سەرۆك بارزانی ئاماژەی بۆ ئەوەكرد پێویستە ئەم هەڵبژاردنە بكرێت و بۆ ئەوەی بۆشایی دەسەڵات پڕبكرێتەوە، ئەو هەنگاوە مانای ئەوە بووبێت سەرۆك مەبەستێتی بە بونیادی دامەزراوە شەرعییەكان سیمای سیستمێكی دیموكراتی و هەنگاو هەڵگرتن بۆ بونیادی دیموكراتی پیشانی جیهان بدات، ئەوا ئەمڕۆ بەم هەنگاوەی كە داوا دەكات كوردستان ببێتە وڵاتی دامەزراوەكان، مانای ئەوەیە ئامانجی ئەوەیە لەم وڵاتە دامەرزاوەكان لەژێر چەتری سەروەریی یاسا حكومڕانی بكەن و دامەزراوەكان سنوور بۆ دەسەڵات و كەمكردنەوەی ڕۆتین دابنێن، بۆ ئەوەی خودی دامەزراوەكان ببنە هاندەر بۆ بەگەڕخستنی توانای مرۆیی و پەرەپێدانی توانای مرۆیی لەكوردستان و خۆشگوزەرانی هاووڵاتیان لە هەرێمی كوردستاندا، ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی ئەو پرۆسە چاكسازییەی دەستی پێكردووە بەردەوام دەبێت تا كوردستان دەبێتە وڵاتی دامەزراوە و سەروەریی یاسا.



سێیەم : پێگەیەكی وا بۆ گەلی كوردستان دروست بكرێت كە شایستەی خەبات و قوربانیدانی ئەم نەتەوەیە بێت
ئەم خاڵەش كە ئاماژەیە بۆ تەحددای كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و ئەو هێزانەی بوار نادەن كورد خاوەنی دەوڵەتی سەربەخۆیی خۆی بێت، پیشاندانی ئیرادەی سیاسیی خەڵكی كوردستانە بەوەی دەتوانێت لەنێو هەلومەرجە ئاڵۆزەكاندا بونیادی هەیكەلی دەوڵەتی هاوچەرخ و دامەزراوەكانی دەوڵەتی ئەمری واقیع بنێت، بەبێ ئەوەی هێزێكی دەرەكی هاریكارو هەماهەنگی ئەم نەتەوەیە بێت، بۆیە كاتێك سەرۆكی كوردستان ئاماژە بەوە دەكات ئەوە جێگەی دڵخۆشییە كە ئێستا زیاتر لە 20 كونسوڵخانەی وڵاتانی جیهان لەهەولێر كراونەتەوە و 4 یان كونسوڵخانەی 4 دەوڵەتی ئەندامی هەمیشەیی ئەنجوومەنی ئاسایشن، ئەمە مانای ئەوەیە ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی نەك هەرێمی كوردستان بە مەترسی بۆ سەر ئاشتی و ئاسایشی جیهان نازانێت، بەڵكو هەرێمی كوردستان بەو كیانە دیموكراتیە دەزانێت لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا كە شایستەی ئەوەیە پێوەندی ڕاستەوخۆی لەگەڵ دابمەزرێنێت، ئەم سەركەوتنەش كە لەژێرسایەی سەرۆكایەتی مسعود بارزانی كوردستان پێی گەیشتووە بۆتە ئەو دەروازەیەی بەشێوەیەكی دیكەو لە ئاستێكی بەرزتردا مامەڵە لەگەڵ كوردو كێشەكەی بكرێت و هەروەها وەك سەرۆكی دەوڵەتێكی ئەمری واقیع پێشوازی لەسەرۆكەكەی بكرێت، هەروەك چۆن بینیمان لەچەند رۆژی ڕابردوودا سەرۆكی هەرێمی كوردستان لە كۆشكی سەرۆكایەتی نەمسا لەلایەن سەرۆكی ئەو وڵاتە پێشوازی كرا و پێشتریش لە كۆشكی ئەلیزی و كۆشكی سپی و كۆشكی پادشایانی سعوودیە و ئەردەن و چەندین دەوڵەتی دیكە، ئەمە نیشانەی ئەوەیە كە هەرێمی كوردستان لەژێرسایەی سەرۆك مسعود بارزانی بۆتە دەوڵەتی ئەمری واقیع و بۆ سەرۆكەكەشی، جیهان ناچار بووە وەك سەرۆكی دەوڵەتی ئەمری واقیع پێشوازی لێ بكەن.
چوارەم : گێڕانەوەی ناوچە دابڕاوەكان لە شەنگال تا خانەقین بە كەركووكیشەوە.
ئەم مەسەلەیە بەتەنیا مەسەلەی گێڕانەوەی چەند ناوچەیەك نییە بۆ سەر هەرێمی كوردستان بەڵكو ئەم جەختكردنەوەیەی سەرۆك بارزانی لەسەر ئەم پرسە ئەم خاڵانە لەخۆی دەگرێت:
أ‌- گێڕانەوەی ناوچە دابڕێنراوەكان واتە جێبەجێكردنی دەستووری عێراق و پابەندبوون بەدەستووری عێراقەوە.
ب‌- پابەندبوون بە دەستووری عێراقەوە واتە چەسپاندنی ناسنامەی عێراقی نوێ وەك دەوڵەتێكی فیدراڵی و دیموكراتی.
ت‌- دانپێدانان بە دەوڵەتی دیموكراتی و فیدرالی واتە باوەڕبوون بە دابەشكردنی دەسەڵاتەكان لەنێو ئەو دەوڵەتە فیدراڵییە.
پ‌- بەپێی دەستووری عێراق، دابەشكردنی دەسەڵات لە دەوڵەتی فیدراڵیدا واتە دەسەڵاتی هەرێمەكان فراوان بێت و دەسەڵاتی حكومەتی فیدراڵی ناوەند حەسڕی یان سنووردار بێت.
ج‌- سنوورداركردنی دەسەڵاتی حكومەتی فیدراڵی ناوەند، واتە كۆتایی هێنان بەدەسەڵاتی تاكڕەوی و كۆتایی هێنان بە خەونی گەڕانەوە بۆ دیكتاتۆری و حكومڕانی تاكەكەس.
ح‌- كۆتایی هێنان بە دەسەڵاتی تاكڕەوی، دیموكراتیش واتە دەسپێكی پێكەوە ژیانی ئارەزوومەندانەی نێوان پێكهاتە جیاوازەكان و دروست بوونی ناسنامەی نیشتمانی هاوبەش، كە لەسەرەتای دامەزراندنی دەوڵەتی عێراقەوە تائێستا ئەم ناسنامەیە هاوبەش بوونی نەبووە.
هەموو ئەمانەش پێكەوە واتە دوای گەڕانەوەی ئەو ناوچە دابڕاوانە بۆ سەر هەرێمی كوردستان بەڕێگەی یاسایی و دەستووری، واتە ئەو زوڵمەی كە بە درێژایی مێژوو لەگەلی كوردستان كراوەو لەعێراقدا كۆتایی دێت و چارەسەركردنی كێشەی گەلی كوردستانیش لە عێراقدا دەبێتە دەروازەیەك بۆ ئەوەی بەشێوەیەكی ئاشتیانە چارەسەری كێشەی كورد لەپارچەكانی دیكەشدا بكرێت.
پێنجەم : هەوڵدان بۆ ئەوەی نەتەوەی كورد (نەك تەنیا كوردی عێراق) ببێتە خاوەنی زمانی خوێندن و نووسین
ئەمەش بەو مانایە، پێویستە ئەو زمانە یەكگرتووە بكرێتە پردی پێكەوە بەستنەوەی هەموو كورد لە جیهان و لەپارچەكانی دیكەی كوردستاندا، سەرۆكی كوردستان لەگەڵ ئەوەی لەسەر ئەم پرسە ئاماژەی بەوەكرد ئەمە كارێكی ئاسان نییەو لەوانەیە نەوەی ئێستا ئەم زمانە یەكگرتووە نەبینن، بەڵام جەختی لەسەرئەوە كردەوە دەبێت پسپۆرانی زمان لەكوردستان ئەم كارە بەجددی وەربگرن و كاری لەسەر بكەن.
ئەم هەوڵەی سەرۆكی كوردستان بۆ ئەوەی ببینە خاوەنی زمانێكی یەكگرتوو و لەهەمانكاتدا ئاماژەش بەوە دەكات كە مەرج نییە نەوەی ئێستا ئەو زمانە یەكگرتووە ببینن، مانای ئەوەیە سەرۆك بارزانی جەخت لەسەر ئەوەدەكاتەوە پرۆسەی بونیادی نەتەوە پرۆسەیەكی درێژخایەنەو نەوەكانی دوای ئێمەش دەبێت درێژە بەم پرۆسەیە بدەن، بەڵام ئەوەی لەم بارودۆخەو بۆ ئەم قۆناغە هەستیارە گرنگە ئەوەیە كە هەنگاوەكان بە ئاڕاستەی ڕاست هەڵدەگیرێن و سیمای سەركەوتنی ئەم پرۆسەیە لە چوارچێوەی بەرنامەو تێڕوانینی سەرۆك بارزانی بۆ ئاییندە دەركەوتووە، نەك هەر ئێمە وەك نەتەوەی كوردو گەلی كوردستان مافی خۆمانە شانازی پێوە بكەین، گەلانی جیهانیش رێزی لێدەگرن و ئامادەن بە چاوی ڕێزەوە مامەڵەی لەگەڵدا بكەن.


د.كریستین فابی مامۆستای زانستی سیاسەتە لە زانكۆی ماسیۆشید و تایبەتمەندە لەسەر بوارەكانی سیاسەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بەڵكان و پەرەپێدان و كێشە ئیتنیەكان و ناسنامەی سیاسی سەبارەت بە دەسپێكی پرۆسەی بونیادی نەتەوە و سەركەوتنی ئەم پرۆسەیە پرۆفیسۆر فابی بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان دربڕی:
(دەكرێت قۆناغە سەرەتاییەكانی بونیادنانی دەوڵەت قۆناغگەلێكی یەكلاكەرەوە بن. زۆرجار ئێمە لە زانستی سیاسیدا ئەم قۆناغە هەستیارە سەرەتاییانە بە ساتەوەختێكی گرنگ لەقەڵەم دەدەین. مەبەستمان ئەوەیە ئەو بڕیارە سەرەكیانەی لەم قۆناغەدا دەردەكرێن، بۆی هەیە كاریگەری و دەرئەنجامی درێژخایەنیان لێبكەوێتەوە كە ماوەی چەندین دەیە و تەنانەت چەندین سەدە بخایەنێت. جۆری ئەو گۆڕانكاریانەی پێویستن بۆ ئەوەی بەرەوپێشچوون لە ئاییندەی نەتەوەكەدا بەدەستبهێنرێت گۆڕانكاریگەلێكی ئازاربەخشن بۆ ئەوانەی ناچارن لەگەڵیدا بژین. دەبێت سەركردەكانی ئەو قۆناخە وەك پێویست كەسایەتیەكی كاریزمایی و جەماوەریان هەبێت بۆ ئەوەی بتوانن پشتیوانی زۆرینە بەدەست بهێنن و هاوپەیمانێتیەكانی پێكبهێنن، بەڵام دەبێت لەهەمان كاتدا وەك پیۆیست یەكلاكەرەوە و بەدەسەڵات بن بۆ ئەوەی گۆڕانێكی ڕیشەیی بسەپێنن. مێژوو ئەوەی خستۆتەڕوو كە پرۆسەی بونیادنانی پێكهێنەرێكی سەرەكی ناسنامەی نەتەوەییە. هەروەك لە ئەوروپا و شوێنەكانی دیكە دەیبنین، زەحمەتە بتوانرێت ئایدیای فرەكەلتوری بپارێزرێت و تەنانەت زەحمەتە بتوانرێت هاوسەنگی نێوانیان بپارێزرێت بێ بوونی چیرۆكی باڵادەستی مێژووی نەتەوەكە. كە لێرەدا سەركردە كاریزمی و لێهاتوو دەردەكەون. ئەگەر وەك پێویست پشتگیری جەماوەریان هەبێت، ئەوا دەتوانن فرەكەلتوری و هەموو لایەنە باشەكانی بپارێزن لە كاتێكدا كە دەتوانن جۆرێك لە هێزی رێكخستنی كۆمەڵایەتیش دابین بكەن. ئەگەر لە ڕووی چەمك سازیەوە قسە بكەین، ئەوا دەكرێت پرۆسەی بونیادنانی دەوڵەت و بونیادنانی نەتەوە وەك دوو پرۆسەی جیاواز سەیر بكرێن، بە بۆچوونی من ئەم دوو پرۆسەیە بەشێوەیەكی لێكجیانەكراوە پێكەوەگرێدراون، بۆ بونیادنانی ناسنامە و هەستی نەتەوەیی تۆ پێویستت بە دامەزراوەكانی دەوڵەت هەیە كە پەیوەستن بە بواری پەروەردە و یاسا بۆ بڵاوكردنەوەی ئایدۆلۆژی و ئایدیاڵە نەتەوەییەكان. ناسنامە نەتەوەییەكان لە بۆشاییدا دروست نابن، بەڵكو لەڕێی بونیادە دەستووریەكانەوە دروست دەبن كە زۆرجار ئێمە ئەم دامەزراوانە پەیوەست دەكەینەوە بە دەوڵەتی نەتەوەیی مۆدێرنەوە. لەزۆر حاڵەتدا پرۆسەی سەركەوتووی بونیادنانی دەوڵەت پێشمەرجە بۆ پرۆسەیەكی سەركەوتووی بونیادنانی نەتەوە—نەك بە پێچەوانەوە وەك زۆرجار گریمانە دەكرێت.


پرۆفیسۆر ئەڤیل رۆشواڵد ئوستادی مێژووە لە زانكۆی جۆرج تاون و تایبەتمەندە لەسەر مێژووی بەراوردكاری سیاسەتی ئیتنی لە ئەوروپا و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، سەبارەت بە گرنگی پرۆسەی بونیادی نەتەوە و رۆڵی سەرۆك لەم پرۆسەیە، بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی:
(مەسەلەی سەرەكی لەپرۆسەی بونیادی نەتەوە ئەوەیە ئایا لە چییەوە دەست پێبكەین؟ ئایا دابەشكردنی داهاتەكان چۆنە و سەرچاوە سروشتی و مرۆییەكان لە ئارادان؟ كەواتە توخمە ستراتیژی و مێژووییە قوڵەكان ڕۆڵێكی گرنگ دەبینن لەم پرۆسەیەدا. هەربۆیە تاوەكو كۆششێكی زیاتر بكرێت بۆ ئەوەی دامەزراوەكان خێراتر بونیادبنرێن، باشترە. لە سەرووی هەمووشیەوە توانای بونیادنانی ئاستێكی دیاریكراو لە هاوكاری بۆ بونیادنانی ئەو دامەزراوانەی تەمەنیان لە سەركردەكان درێژترە. ڕەنگە نموونەیەكی سلبی لەم ڕووەوە بسمارك بێت لە ئەڵمانیای سەدەی نۆزدەدا، كە سەرۆكێكی بلیمەت بوو، كەسێكی لێهاتوو و بەهرەدار بوو و توانای ئەوەی هەبوو خەڵك رێكبخات و دامەزراوەكان بونیاد بنێت، بەڵام نەیتوانی سیستمێك بخوڵقێنێت كە درێژبێتەوە بۆ دوای خۆی. بە چەشنێك كاتێك لە دەسەڵاتدا نەما، ئەوا بە ڕەوتێكی خێرا ڕووداوەكان ئاڕاستەی هەڵەیان گرتەبەر. كەواتە توانای بونیادنانی ئەو دامەزراوانە كە درێژببنەوە بۆ دوای ئەو سەركردانە زۆر گرنگە، هەروەها جۆرج واشنتۆن مامەڵەی لەگەڵ كۆمەڵگەیەكدا دەكرد كە دابەشبوونێكی قووڵی تێدابوو، لە ڕاستیدا شەڕی سەربەخۆیی ئەمریكا كاریگەری هەبوو لەسەر شەڕی ناوخۆیی ئەمریكا، لەبەر ئەوەی بەشێكی گەورەی دانیشتوان بە دڵسۆزی بۆ بەریتانیا مانەوە. دیگۆلیش ژیانی خۆی وەك سەركردەیەكی سیاسی لە ساڵانی چلەكانەوە دەست پێكرد، كە ژمارەیەكی كەمی خەڵك ئاگاداری ئەم سەركردەیە بوون، بەڵام ئەو تێڕوانینێكی هەبوو بۆ فەڕەنسا كە باڵاتر بوو لەو دۆخەی راستەوخۆ لە شكست و داگیركاریەوە دروست ببوو، هەرچەندە سەركەوتنی دەگەڕایەوە بۆ هەڵەكانی هیتلەر و ئەو هاوپەیمانێتیە گەورەیەی دژی هیتلەر پێكهێنرا. بەڵام تێڕوانینەكەی گۆڕیی بۆ بناغەیەك بۆ داڕشتنەوەی ناسنامەی نەتەوەیی فەرەنسا. سەبارەت بە گاندی، گەورەترین شكستی گاندی، بریتی بوو لەوەی كە نەیتوانی بناخەیەك بۆ هاوپەیمانێتیكردنی نێوان هیندۆس و موسڵمانەكان دابڕێژێت، هەر بۆیە زۆر نیگەران بوو لە جیابوونەوەی هیندستان و پاكستاندا. هەروەها پۆڵەندا یەكێكە لەو ئەزموونانەی ڕەنگە بتوانرێت لێی بڕوانرێت وەك ئەزموونی بونیادنانی نەتەوەیە لە غیابی دەوڵەتدا، بە دڵنیاییەوە پۆڵەندیەكان دەوڵەتیان هەبوو، خەسڵەتێكی فرەنەتەوەیی هەبوو تاوەكو سەدەی نۆزدە، بەڵام دواتر لەلایەن درواسێیەكانیەوە دابەشكرا، بەڵام بە درێژایی سەدەی نۆزدە، دوای شكستی شۆڕشی چەكداری و شۆڕشی سیاسی، توانیان بیری نەتەوەیی و كەلتوری بونیاد بنێن، ئەمەش ئامادەی كردن بۆ ئەوەی بگەڕێنەوە بۆ سەر پرۆسەی بونیادنانی دەوڵەت لە سەدەی بیستدا)).



پرۆفیسۆر مارك بیسنگەر ئوستادی زانستی سیاسەتە لەزانكۆی پرینسۆن و پسپۆر و تایبەتمەندە لە بونیادی دەوڵەت و ناسیۆنالیزم و بزاڤە كۆمەڵایەتیەكان و هەروەها یەكێتی سۆڤیەت و دەوڵەتانی پۆست كۆمونیست، سەبارەت بەرۆڵی سەرۆك وەك ڕەمزی نەتەوە لە قۆناخی بونیادی نەتەوە بەمجۆرە ڕای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی:
(دەبێت نەتەوە خاوەنی سەركردەی كاریزمایی بێت، بۆ ئەوەی وڵات بە دامەزراوەیی بكرێت، كاتێكیش بە دامەزراوەیی دەبێت، ئەوا ڕەنگە ڕۆڵی سەركردەی كاریزمایی بگۆڕێت بۆ ڕۆڵی دامەزراوەكان، بەڵام پێش ئەو پرۆسەیە، ئەوا سەركردە و ئەو پێوەندیەی لەگەڵ خەڵكدا هەیەتی و ڕۆڵیان وەك ڕەمزێك گرنگە. واتە توانایان بۆ سازدانی خەڵك و..تاد. كەواتە بوونی سەركردایەتی كاریزمایی پێش پرۆسەی بە دامەزراوەییكردن گرنگە. هەروەها دەبێت ڕەمزێك هەبێت سنووری ئەو دابەشبوونانەی ناو كۆمەڵگە ببڕێت، واتە دووبارە پرسیارەكە ئەوەیە پێش پرۆسەی بە دامەزراوەییكردنی نەتەوەكە، كاتێك گومان دەكەوێتە سەر ناسنامەی نەتەوەكە، ئەوكاتە پرسیارەكە ئەوەدەبێت ئایا چ شتێك سنووری گرووپە جیاوازەكان دەبڕێت كە لە چوارچێوەی نەتەوەكەدان. كەواتە مەسەلەكە مەسەلەی ڕەمزە ئایا چ شتێك خەڵك یەكدەخات، لەنێو ئەو هەموو هەمەچەشنیەی لەچوارچێوەی خاكێكی دیاریكراودا هەیە. كەواتە سەركردەی كاریزمایی دەتوانێت ڕۆڵ ببینێت لەو ڕووەوە، لێرەدا گرنگە ئاماژە بەوە بكەین هەموو سەركردەیەك ناتوانێت ببێتە ڕەمز، بەڵكو ئەو سەرۆكە دەبێتە ڕەمز كە دەتوانێت نەتەوە بونیاد بنێت، ئەو كەسانەن كە خەڵكی یەكدەخەن و ڕێگەیەك دەدۆزنەوە بۆ پێكەوە كۆكردنەوەیان، كەواتە ڕەنگە دەركەوتنی كەسانی وەك جۆرج واشنتۆن، دی گۆل یان گاندی حاڵەتێكی ئیستیسنائی بێت، بەڵام هەموویان وەك ڕەمزێك كاریان كردووە بۆ یەكخستنی نەتەوەكە، بەڵام دوای بونیادنانی دامەزراوەكانیش بە دڵنیاییەوە دامەزراوەكان گرنگن بۆ پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە، بە حوكمی ئەوەی دامەزراوەكان گەمەكاری سەرەكی دەبن لە خوڵقاندن و بەهێزكردنی ناسنامەدا. لەو شوێنانەی من دیراسەتم كردووە، بریتییە لە یەكێتی سۆڤیەتی جاران، ئەوا پێكهێنانی ئەم دامەزراوانە ڕۆڵیان هەبووە لە پتەوكردنی ناسنامەی نەتەوەیی، هەروەها لە بەهێزكردنی ئەو ناسنامەیەی پێشووتر لە ئارادابووە. لەلایەكی دیكە جیاوازی لەنێوان پرۆسەی بونیادنانی دەوڵەت و بونیادنانی نەتەوەدا ئەوەیە پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە زیاتر پەیوەستە بە هەستی ئینتیمابوون بۆ كۆمەڵگە، بۆ ئەندام بوون لە كۆمەڵگەدا، لە كاتێكدا پرۆسەی بونیادنانی دەوڵەت پەیوەستە بە بونیادنانی دامەزراوەكانی دەوڵەتەوە، وەك دەزگای بیرۆكراسی، دامەزراوە ئابوورییەكان بۆ ڕێكخستنی ئابووری وڵاتەكە و..تاد، بەڵام بونیادنانیان بە چەشنێك كە ئاستێك لە ئۆتۆنۆمیان هەبێت. كەواتە پێموایە دوو پرۆسەی جیاوازن، یەكەمیان پەیوەستە بە دامەزراوەكانی دەوڵەتەوە، دووەمیان پەیوەستە بە هەستی ئینتیمابوون و ئەندام بوون لە كۆمەڵگەدا. ئەگەر دەوڵەتێكی سەقامگیرت هەبوو، ئەوا لەم حاڵەتەدا پێویستە سەرەتا پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە ئەنجام بدرێت، بەڵام ڕاستیەكە ئەوەیە ئەمە هەمیشە ڕوونادات، بەڵام لە ڕۆژگاری دوای هەڵوەشانەوەی كۆڵۆنیاڵیزمدا، دەوڵەت پێش دروستبوونی نەتەوەكە كەوت، كە دواتر دەوڵەت ڕۆڵێكی سەرەكی بینی لە دروستكردنی نەتەوەدا. مشتومڕی زۆر دەكرێت لەسەر ئەوەی كام پرۆسەیەیان لەسەرەتادا ئەنجام بدرێت، دەكرێت بە هەردوو ڕێگەكە بكرێت، بەڵام باشترە لە سەرەتادا نەتەوە بوونی هەبێت، بەڵام لە ڕاستیدا هەمیشە بەم شێوەیە ڕوونادات)).



پرۆفیسۆر ئۆریت ڕۆزین ئوستادی مێژووە لە زانكۆی حەیفا و تایبەتمەندە لەسەر مێژووی نەتەوەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، سەبارەت بە ڕۆڵی مێژووی نەتەوە و كاریگەری سەركردە لەپرۆسەی بونیادی نەتەوە بەمجۆرە ڕای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی:
(ئەگەر نەتەوە بەشێوەیەكی ژیرانە بونیادبنرێت، ئەوا دەبێت پرۆسەیەكی بەرفراوان بێت بۆ تێكڕای لایەنەكانی ژیان شۆڕببێتەوە، هەروەها بەشێوەیەكی پتەو بونیاد دەنرێت و ئەوكاتە ئەو هەستە هاوبەشە دروست دەبێت كە هەمووان بەشێكن لە هەمان نەتەوە. كەواتە زۆر گرنگە كە گیانی هاوكاری بونیادبنرێت و ئامادەیی هەبێت بۆ بەشداری لەو پرۆسەیەدا، لەم قۆناخەدا بوونی سەركردە زۆر گرنگە لەبەر ئەوەی نەتەوەكان بەهۆی سەركردەی لێهاتووەوە بونیادنران، من شەخسی خۆم تەفزیڵی سەركردەیەكی لێهاتوو دەكەم، كە لە هەمان كاتدا سەركردەیەكی كاریزمایی بێت، بەڵام لە هەمان كاتدا هەست بكات كە پەروەردەكارە، كە مامۆستایەكی زۆر باشە، ئێوە بیر لە مهاتما گاندی بكەنەوە، بیر لە دەیڤید بن گۆریون بكەنەوە، كە تا ڕاددەیەكی گەورە سەركردەگەلێكی كاریزمایی بوون و ویستیان نموونەیەك بە نەتەوەكەیان پێشكەش بكەن. كەواتە بۆ ئەوەی بتوانین نەتەوەیەكی زیندو بونیاد بنێین، دەبێت سەركردەكان كاریزمایان هەبێت، هەروەها توانای ئەوەیان هەبێت لە دەرەوەی خۆیان لە خۆیان بڕوانن، واتە ئاگاداری ئەوە بن كە خەڵكی چۆن حوكمیان لەسەر دەدەن، توانای ئەوەیان هەبێت ڕەخنە لە خۆیان بگرن. وێڕای ئەم گرنگیەی سەرۆك لەم قۆناخەدا، بەڵام دیسان ناكرێت هەموو شتێك بخەینەسەر شانی سەركردە، كە دەبێت لە هەمان كاتدا سەركردە بەڕێوەبەرێكی باش بێت، بە واتای ئەوەی درك بەوە بكات بونیادنانی نەتەوە پێویستی بە مامۆستا هەیە، پێویستت بە شانۆكار هەیە، بە زمانەوان هەیە، بە مامۆستای باخچەی ساوایان هەیە، پێویستت بەو كەسانەیە كە گۆرانی بۆ منداڵانی باخچەی ساوایان بنووسن، پێویستت بەو كەسانەیە ئەو كتێبانە بنووسن كە لە قوتابخانەكاندا دەخوێنرێن، تۆ پێویستت بەو پزیشكانە هەیە كە هەست بكەن ئیلتیزامیان هەیە بەرامبەر نەتەوە و بۆ نموونە نەتەوەیی كوردی بونیاد بنێن. كەواتە هەموو شتەكان لە ئەستۆی سەركردەكان نییە، بەڵكو پێویستی بە بونیادێكی گەورە هەیە، بە زۆری بە چینی ناوەند، كە بەلای كەمەوە لە ئەوروپادا، زۆربەی ئەركەكە لەسەر شانی چینی ناوەندە، پێویستت بەو كەسانەیە كە لەناو بزووتنەوەی نەتەوەییدا بن و هەموو لایەنەكانی كۆمەڵگە ببینن، بۆ نموونە تۆ پێویستت بەو كەسانە هەیە كە شارەكان بونیاد دەنێن، ئەو كەسانەی ژێرخان لە شوێنە دوورەدەستەكاندا دروست دەكەن بۆ ئەوەی نزیكیان بكەنەوە لە مەركەز بۆ ئەوەی هەست بكەن بەشێكن لە نەتەوەكە، كەواتە سەركردەی باش ئەوەیە كە سنووری خۆی بزانێت و كەسانێكی لە دەوربن كە درك بەوە بكەن بۆ بونیادنانی نەتەوە پێویستی بە بایەخدان بە لایەنگەلێكی زۆرە، وەك یاسا، تەندروستی، پەروەردە. كەواتە دەوڵەتی مۆدێرن و سەركردەی مۆدێرن، هەوڵدەدن لە هەستی خەڵك تێبگەن، بەڵام لە هەمان كاتدا هەوڵدەدەن كار لەسەر ئەو هەستە بكەن، كەواتە ئەمە مەسەلەیەكی تەواو دژوارە. زۆر باس لە فرەكەلتوری دەكرێت، كە ئەمەش دژوارە لەبەر ئەوەی ئەگەر شتێك نەبێت نەتەوەكە یەكبخات، ئەوا ئەو كاتە چی پێناسەی نەتەوەكە دەكات، لەلایەكی دیكەوە ئەگەر بتەوێت شۆڕبیتەوە بە ژیانی خەڵكدا و هەوڵبدەیت كەلتوری ئەو كەسانە بگۆڕیت كە هەست ناكەن بەشێك لە نەتەوەكەن و كەمینەن، ئەوا تۆ دووریان دەخەیتەوە. من پێموایە دەبێت هەوڵی بونیادنانی شتێك بدەیت كە خەڵك پێكەوە گرێبدات و نموونە و سەرمەشقێك بدات بە خەڵك و بۆشاییەك جێبهێڵیت بۆ ئەوەی خەڵك بەپێی نەریتی خۆیان ژیان ببەنەسەر)).