فرانسیس فۆكۆیاما بیرمەندی سەردەم لە پێوەندییە نێودەوڵەتیەكاندا لە كتێبی بونیادنانی دەوڵەت: حكومڕانی و سیستەمی جیهانی لەسەدەی بیست و یەكەم - State-Building: Governance and World Order in the 21st Century- هەر دوو پرۆسەی (بونیادنانی نەتەوە)و (بونیادنانی دەوڵەت)ی لێكجیاكردۆتەوە، مەبەستی سەرەكیشی لەم لێكجیاكردنەوەیەش بە پلەی یەكەم عێراقە، لەبەر ئەوەی ئەمریكا توانی زۆر بە ئاسانی رژێمی پێشووی عێراق بەرێگەی سەربازی بگۆڕێت یان بڕووخێنێت، بەڵام دوای رووخاندنی رژێمی پێشوو بارودۆخەكە بەرەو ئاراستەیەك دەڕوات كە هیچ كەسێك نازانێت ئاییندەی عێراق بەكوێ دەگات، بۆ پاڵپشتی ئەم بۆچوونەشی ئەفغانستان بەنموونە دەهێنێتەوە كە چۆن لەسەردەمی شەڕی ساردا ئەمریكا ئومێدی ئەوەبوو دوای تەواوبوونی شەڕی سارد ئەفغانستان بەرەو ئارامی و سەقامگیری و دیموكراتی هەنگاو هەڵبگرێت، بەڵام لەدوای شەڕی سارد ئەمریكا بەجۆرێكی دیكە لە ئەفغانستانەوە تێوەگلا كە زۆر لە پێشان خراپتر بوو، فۆكۆیاما هۆكاری ئەمە دەگێڕێتەوە بۆ تێكەڵاوكردنی هەوڵەكانی ئەمریكا لە پرۆسەی بونیادنانی نەتەوەوە (Nation Building) لەگەڵ پرۆسەی بونیادنانی دەوڵەت (State Building)، بۆ ئەمەش پرۆسەی بونیادنانی دەوڵەت بەو جۆرە پێناسە دەكات، كە پرۆسەی بونیادنانی دەوڵەت بریتییە لە بونیادنانی دامەزراوە رەسمیەكان كە ببێتە هۆكاری ئەوەی پێكهاتە جیاوازەكانی یەك كۆمەڵگە بتوانن پێكەوە بژین، لەمەشدا پشتگیری لەو بۆچوونەی ماكس ڤێبەر دەكات كە دەڵێت:(دەوڵەت دەتوانێت مۆنۆپۆڵی هێز بكات و پیادەی بكات)،ئەمەش لەبەر ئەوەی بەردەوام رەفتاری دەوڵەت بەو جۆرە بووە كە هێزی پۆلیس و سوپا بۆ سەپاندنی یاسا و نیزام لە كۆمەڵگە بەكار بهێنێت. بەڵام پرسیاری سەرەكی لێرەدا ئەوەیە ئەگەر پرۆسەی بونیادی نەتەوەو بەمانای مێژوو و كەلتور و زمان و ناسنامە و بەرژەوەندی هاوبەشی پێكهاتە جیاوازەكانی ناو یەك كۆمەڵگە سەركەوتوو نەبێت، ئایا پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە سەركەتوو دەبێت؟ فۆكۆیاما لە دیمانەیەكی لەگەڵ گۆڤاری زانكۆی جۆهانز هۆپكین بەو جۆرە وەڵامی ئەم پرسیارە دەداتەوە كە پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە پرۆسەیەكی تەكنیكی نییە لەدەرەوە هاوردە بكرێت، بەڵكو پرۆسەیەكە پێویستی بەوە هەیە پێكهاتە جیاوازەكانی نێو یەك كۆمەڵگە كە بگەنە ئەو قەناعەتەی خاوەنی مێژوو و كەلتور و ناسنامە و بەرژەوەندی هاوبەشن، لەم چوارچێوەیەدا ئاماژە بەوە دەكات، هەموو كەسێك دەتوانێت، هێزەكانی سوپا و پۆلیس و حكومەت و ئاژانسەكانی دابمەزرێنێت، بەڵام هەموو كەسێك ناتوانێت پێكهاتە جیاوازەكان لەناو یەك كۆمەڵگە بگەیەنێتە ئەو قەناعەتەی كە بتوانن پێكەوە بژین، ئەمە كێشە گەورەكەیە كە بەبۆچوونی فۆكۆیاما هەڕەشە لە سەقامگیری و ئاشتی و ئاسایشی نێودەوڵەتی دەكات، لەمبارەیەوە ئاماژەی بە عێراقی دوای رووخانی رژێمی پێشوو كردووە كە بۆتە خاكێكی بەپیت بۆ گەشەی تیررۆیستان و هەڕەشە بۆ ئارامی و سەقامگیری هەموو وڵاتانی ناوچەكە.

كەواتە ئەوەی فۆكۆیاما لەمەسەلەی حكومڕانی و سیستەمی نوێی جیهانی لەسەدەی بیست و یەكەم پێمان دەڵێت، دووبارە پێناسەكردنەوەی دەوڵەت و هەوڵەكانی ئەمریكایە بۆ پرۆسەی بونیادی نەتەوە (Nation building) لە وڵاتانی هاوشێوەی عێراق و ئەفغانستاندا، لەمەشدا راشكاوانە ئاماژە بەوە دەكات، ئەگەر هەردوو دەوڵەتی ئەفغانستان و عێراق بەمشێوەیەی ئێستا كە هەن بمێننەوە، دەبنە هەڕەشە بۆ سەر سیستمی جیهانی لە سەدەی بیست و یەكەمدا، ئەمەش بەو مانایە بەكاردەهێنێت هەردوو دەوڵەتی عێراق و ئەفغانستان ئەو پێوەرانەیان تێدا نییە كە پێویستە لەدەوڵەتی سەدەی بیست و یەكەمدا هەبن، هەربۆیە كاتێك دەوڵەتێك دەبێتە هۆكاری پاراستنی سیستمی جیهانی كە ئەم خاڵانەی تیدا بێت:
1. بونیادی دامەزراوەی بەهێز دەبێتە هۆكاری ئەوەی بتوانرێت ترس و تۆقاندنی تیرۆریستان كۆنترۆڵ بكرێت، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا مەبەست لە بونیادی دامەزراوەی بەهێز چییە؟ بێگومان دامەزراوەی بەهێز واتە بونیادی ئەو دامەزراوانەی كە دەبنە هۆكاری ئەوەی پێكهاتە جیاوازەكانی ناو یەك كۆمەڵگە بتوانن پێكەوە بژین، كاتێك ئەو دامەزراوانە نەیانتوانی ئەو بوارە بڕەخسێنن كە پێكهاتە جیاوازەكان پێكەوە بژین، مانای ئەوەیە دامەزراوەكان دەوڵەت دەكەنەوە بە دەوڵەتێكی دیكتاتۆری خۆسەپێن نەك هەنگاو هەڵگرتن بەرەو دەوڵەتێكی دیموكراتی و فیدرالی.
2. دەوڵەتی خاوەن دامەزراوەی بەهێز دەتوانێت رێگە لە لافاوی پەناهەندە بگرێت بۆ وڵاتانی دیكە، بەتایبەتی دەوڵەتانی رۆژئاوا، هەر بۆ نموونە ئەگەر لەدوای رووخانی رژێمی پێشووی عێراقەوە، دامەزراوەكانی دەوڵەتی عێراق بەو ئاستە بوونایە كە بیانتوانیایە بە بەشێوەیەكی ریشەیی كێشەی گەلی كوردستانی لە عێراقدا چارەسەر بكردایە و بە رێگەیەكی ئاشتیانە ناوچە دابڕێنراوەكان بگەڕێنرایەوە سەر هەرێمی كوردستان و چارەسەری كێشەی مەزهەبی عەرەبی شیعە و سوننەی بكردایە، ئەوا ئەو چەندین ملیۆنە پەنابەرەی عێراقی كە لە دەرەوەی وڵاتن هەموویان دەگەڕانەوە بۆ وڵاتی خۆیان.
3. دەوڵەتی خاوەن دامەزراوەی بەهێز، توانای ئەوەی هەیە خزمەتگوزارییە سەرەكیەكان بۆ گەلەكەی دابین بكات و بایەخ بە چاودێری تەندروستی و پەروەردەیی بدات، بۆیە ئەم جۆرە دەوڵەتە توانای ئەوەی دەبێت نەخۆشی زۆر خراپ كۆنترۆڵ بكات و رێگە نەدات بە جیهاندا بڵاو بێتەوە، بەڵام لە وڵاتێكی وەكو عێراقدا كە دوای هەشت ساڵ بەسەر رووخانی رژێمی پێشوو هێشتا نەك هەر سیستمی چاودێری و تەندروستی بوونی نییە، بەڵكو نیوەی عێراق لە پێداویستی ئاوی خواردنەوە و كارەبا بێ بەشن، بۆیە چاوەڕێی ئەوە ناكرێت عێراق بەم دەوڵەتەی ئێستاوەی بتوانێت هۆكارێك بێت بۆ پاراستنی سیستمی جیهانی لەسەدەی بیست و یەكەمدا.
كەواتە ئەو چەند خاڵەی ئاماژەمان پێكردن، لای فۆكۆیاما ستاندەری دەوڵەتی سەدەی بیست و یەكەمە، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا ئەم بۆچوونانەی فۆكۆیاما لە كتێبی (بونیادنانی دەوڵەت: حكومڕانی و سیستەمی جیهانی لەسەدەی بیست و یەكەم دەیخاتەڕوو) لەگەڵ بۆچوونەكانی لەكتێبی (كۆتایی مێژوو) پێچەوانە نابێتەوە؟ فۆكۆیاما لە هەمان دیمانەی لەگەڵ گۆڤاری زانكۆی جۆهانز هۆپكین، وەڵامی ئەم پرسیارە بەو جۆرە دەداتەوە، كە ئەم كتێبەی تەواوكاری كتێبی كۆتایی مێژووە، لەبەر ئەوەی كۆتایی مێژوو واتە دەسپێكی پرۆسەی رۆشنگەری لەسەرانسەری جیهاندا، دەسپێكی پرۆسەی رۆشنگەریش لەسەرانسەری جیهان واتە ئەو دەوڵەتانەی پێش رووخانی دیواری بەرلین دەوڵەتێك بوون لەسەر بنەمای ئایدلۆژیەتێكی تایبەت بونیاد نرابوون، یان دەوڵەتانی جیهانی عەرەبی و ئیسلامی كە لەسەر بنەمای جیاكاری نەتەوەیی و توندڕۆیی ئایینی بونیاد نرابوون، دەبێت دوای رووخانی دیواری بەرلین گەیشتبنە ئەو قەناعەتەی كە ئەو مۆدیلانەی دەوڵەت شكستیان هێناوە و دەبێت بگەڕێنەوە بۆ ئەقڵانیەت، هەروەك چۆن ئەوروپا لەسەدەی هەژدەهەم گەڕایەوە بۆ ئەقڵانیەت و كۆتایی بە رۆژە رەشەكانی سەدەكانی ناوەڕاست هێنا، دیسان ئەم بۆچوونەشی پشت بە هەمان بۆچوونی ماكس ڤێبەر دەبەستێت، كە ڤێبەر پێی وابوو بۆیە ئەوروپا دەستی بەپرۆسەی رۆشنگەری كرد، لەبەر ئەوەی گەلانی ئەوروپا گەیشتنە ئەوپەڕی بێ ئومێدی لە شێوازی حكومڕانی پێش سەردەمی رۆشنگەری و گەیشتنە ئەو قەناعەتەی شەڕە ئایینیەكان و شەڕی نێوان گەلان بێ هودەیە و دەبێت لێبوردەیی ئایینی و نەتەوەیی لەنێوان ئایین و نەتەوە جیاوازەكان دروست بێت و پرۆژەی ئاشتی هەمیشەییەكەی (كانت) لەنێوان گەلاندا جێبەجێ بكرێت، كە هەر ئەم پرۆژەیە بنەمای 14 خاڵە بەناوبانگەكەی وۆردۆ ویڵسن و پرۆژەی وۆردۆ ویڵسنە بۆ دامەزراندنی كۆمەڵگەی گەلان و هەروەها بنەمای رێككەوتننامەی (سیڤەرە) كە مافی دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان دەسەلمێنێت، هەر ئەمەش بنەمای دامەزراندنی نەتەوە یەكگرتووەكان وەك بەرەیەكی دەوڵەتانی هاوپەیمان دژی دەوڵەتانی میحوەر لە لایەن رۆزفەلت و چەرچلەوە لەساڵی 1941 پێشنیاری بۆكراو لە ساڵی 1942 بەرەسمی راگەیەنراو دوای تەواوبوونی جەنگی دووەمی جیهانی وەك رێكخراوێكی جیهانی بەناوی رێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكانەوە جێگەی رێكخراوی كۆمەڵەی گەلانی گرتەوە.
ئەم پرانسیپانە كە لەسەدەی هەژدەهەمەوە و لەدەسپێكی رۆشنگەری و لەدوای شۆڕشی فەرەنساوە مرۆڤایەتی هەوڵی بۆدەدا لە دوای كۆتایی هاتنی شەڕی دووەمی جیهانی، بە دەستپێكردنی شەڕی سارد ئاستەنگی گەورە هاتە پێشی و نەتەوە یەكگرتووەكان لەبری ئەوەی ئەو رێكخراوە جیهانیە بێت بۆ چەسپاندنی ئاشتی لەنێوان گەلانی جیهاندا، بووە ئەو رێكخراوەی تەنیا كاری ئەوە بوو بتوانێت هاوسەنگی لەنێوان بلۆكی رۆژهەڵات و رۆژئاوا رابگرێت، هەربۆیە كاتێك بلۆكی رۆژهەڵات كە یەكێتی سۆڤیەتی پێشان سەركردایەتی دەكرد هەرەسی هێنا، فۆكۆیاما جاڕی كۆتایی مێژووی دا، ئەمەش بەو مانایەی كە دوای رووخانی بلۆكی سۆشیالیستی ئیدی مرۆڤایەتی دەگاتە ئەو قەناعەتەی بێجگە لەرێگە چارەی دیموكراتی و لیبرالی رێگەیەكی دیكە ناگرێت، ئیدی لێرەوەیە رەخنە لەسەر كۆتایی مێژوو دروست دەبێت، لەبەر ئەوەی هەموو جیهان لەسیستمی كۆنی دەوڵەتەكانیان بەو ئاستە نائومێد نەبوون كە دەست بە بونیادی پرۆسەی رۆشنگەری ئەقڵانیەت بكەن، هەر بۆنموونە دوای تێپەڕبوونی زیاتر لە 20 ساڵ بەسەر رووخانی دیواری بەرلین، هێشتا چەكە ئەتۆمیەكانی كۆریای باكوور و دەوڵەتە سیۆكراسی و تۆتالیتارییەكانی وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی و پۆپۆلیستەكانی ئەمریكای لاتین و دەوڵەتانی پۆست كۆمۆنیست گەورەترین هەڕەشەن لەسەر ئاشتی و ئاسایش و سیستەمی جیهانی لەسەدەی بیست و یەكەمدا، بەڵام لەبەرامبەر ئەم هەموو هەڕەشە سیاسییانە و هەڕەشەی پێشكەوتنی تەكنۆلۆژیا بە تایبەتی هەوڵەكان بۆ كۆپیكردنی مرۆڤ، فۆكۆیاما مرۆڤایەتی لەوە دڵنیادەكاتەوە كە دەبێت سەرەنجام لەسەر ئاستی سیاسیی هەموو جیهان هەنگاو بۆ رۆشنگەری و ئەقڵانیەت هەڵبگرێت و لەسەر ئاستی پێشكەوتنی تەكنۆلۆژیاش دەبێت سنوورێكی بۆ دابنرێت كە مرۆڤ نەخرێتە خزمەتی تەكنۆلۆژیا، بەڵكو تەكنۆلۆژیا بخرێتە خزمەتی مرۆڤەوە، هابرماس گووتەنی دەبێت جارێكی دیكە بەرژەوەندییەكانی مەعریفە پۆلین بكرێنەوە، دەبێت ئەو بەرژەوەندییەی مەعریفە سەربكەوێت كە بۆ مرۆڤ دەبێتە هۆكارێك بۆ رزگاری و گەیشتن بە ئازادی نەك ئەو لایەنەی مەعریفە كە دەبێتە بەرژەوەندی بۆ پێشكەوتنی تەكنۆلۆژیاو مرۆڤ دەكاتە كۆیلەی تەكنۆلۆژیا.

هەرێمی كوردستان لەنێوان پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە و بونیادنانی دەوڵەتدا
ئەوە بەڵگە نەویستە هەموو گەلی كوردستان خوازیاری ئەوەن خاوەنی دەوڵەتی سەربەخۆی خۆیان بن، بەڵام ئەم خواستە لەلایەك و كردنی ئەم واقیع بە واقیع لەلایەكی دیكەیە، راشكاوانەتر ئەم هێڵەی دەبێتە پردی نێوان خواستی گەلی كوردستان و پراكتیزەكردنی ئەو واقیعە دوو پرۆسەی گرنگە كە دەبێت هەر تاكێكی كۆمەڵگەی كوردستان بە وردی هەڵوەستەی لەسەر بكات و بەشداریش بێت لەسەر خستنی هەردوو پرۆسەكەدا، پرۆسەی یەكەمیان كە پرۆسەی بونیادی گەلی كوردستانە وەك گەلێك بەهەموو پێكهاتە نەتەوەیی و ئایینیە جیاوازەكانیەوە، پێویستە لە چوارچێوەی مێژووی هاوبەش و كەلتوری هاوبەش و پاراستنی تایبەتمەندی زمان و ئایینی هەر پێكهاتەكەیەوە لەچوارچێوەی بەرژەوەندنی هاوبەشی هاونیشتمانبوونی كوردستانی هەستی ناسنامەی كوردستانی هەموویان كۆبكاتەوە، لەوانەیە پرسیار لێرەدا ئەوەبێت، ئایا سەركردایەتی سیاسی و سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان لەمبارەوە درێغیان كردووە؟ بەتایبەتی سەرۆكی هەرێمی كوردستان كە نەك هەر بۆ هەرێمی كوردستان، بەڵكو بۆ سەرانسەری كوردستان و تەواوی ناوچەكە وەك سیمبولی پێكەوە ژیان و لێبوردەیی و ئاشتی سەیر دەكرێت، لەوەڵامی ئەم پرسیارە دەڵێین سەرۆكی هەرێمی كوردستان نەك درێغی نەكردووە، بەڵكو ئامانجی ئەوەیە كەلتوری ئاشتی و پێكەوەژیان و لێبوردەیی لەهەموو عێراقدا رەگ دابكوتێت و رەنگدانەوەی لەسەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و تەواوی دەوڵەتانی ئیسلامی هەبێت، كەواتە مەترسی سەرەكی لێرەدا ئەوەنییە ئەم ئیرادەی ئاشتی و لێبوردەیی و پێكەوە ژیانە لای سەرۆكی هەرێمی كوردستان هەیە یان نەء، بەڵكو مەترسیەكە ئەو دەستانەیە كە دەیانەوێت ئەم ئیرادە خێرەی سەرۆكی كوردستان بشێوێنن، كە چەندین ساڵە ئەم هەوڵانە لەسەر ئاستی هێزەكانی ناوخۆ و دەرەكی بەردەوامن هەر لە پیادەكردنی پرۆسەی كۆمەڵكوژی برا كریستیانەكان و كوردی شەبەك و یەزیدی لە ناوچەكانی موسڵ و تەلەعفەر و شەنگار، تادەگاتە پیادەكردنی پرۆسەی دەركردن و كۆمەڵكوژی كورد لە سەعدیە و جەلەولا، بۆیە لێرەوە چەند خاڵێكی گرنگ دەكەوێتە سەر شانی هەر تاكێكی كوردستان بە هەموو نەتەوەو ئایینەكانەوە كەئێستا لەناو ئیدارەی هەرێمی كوردستان دەژین و لەناوچە دابڕێنراوەكانیش كە لەئاییندە دەگەڕێنەوە سەر هەرێمی كوردستان:
1. دەبێت هەر تاكێكی كوردستان بگاتە ئەو قەناعەتەی كە بانگێشەی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بۆ ئەوەی نەتەوەكانی كوردستان هەموو نەتەوەن و قبوڵ نییە هیچ نەتەوەیەك بە كەمینە ناو زەد بكرێن، هەروەها هەموو ئایینە جیاوازەكانی كوردستان یەكسانن و پێڕەوانی ئایینەكان زۆر بن یان كەم هیچ لە گەورەیی و پیرۆزی ئایینەكە كەم ناكاتەوە، مانای ئەوەیە سەرۆكی كوردستان لە قۆناخی یەكەمدا لە هەوڵی ئەوەدایە پرۆسەی بونیادی گەلی كوردستان، وەك گەلێك بە جیاوازی ئایین و نەتەوەوە هەست بە ناسنامەی كوردستانی و كەلتور و نەریت و مێژووی خۆی بكات، لە قۆناخی دووەمدا كە پرۆسەی بونیادنانی دەوڵەتە، واتە دەسپێكردنی پرۆسەی بونیادی ئەو دامەزراوانەی كە توانای ئەوەی هەبێت هەموو ئەو جیاوازیانە پێكەوە كۆبكاتەوە و هاونیشتمانیەكانی كوردستان بتوانن لەسەر ئەم خاكە بە كەرامەت و ئازادی پێكەوە بژین.
2. پرۆسەی بونیادی دیموكراتی كە گرێدراوە لەگەڵ دەسپێكردنی پرۆسەی پەرەپێدان، لەناوچەكانی ئێستای ژێر ئیدارەی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە سفرەوە دەستی پێكراوە و پێشتر لەلایەن حكومەتی ناوەندییەوە پشتگوێ خرابوو، بۆیە بۆ ئەوەی زەمینەیەك بێتە ئاراوە بۆ ئەوەی دەست بەبونیادی پرۆسەیەكی دیموكراتی بكرێت دەبێت هاوشان پرۆسەی پەرەپێدان سەركەتوو بێت، ئەو هەوڵانەی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بۆ چاكسازی لەهەرێمی كوردستان دەستی پێكردوون، هەوڵێكە بۆ ئەوەی دانیشتووانی هەرێمی كوردستان هەست بە دادپەروەری كۆمەڵایەتی سەروەریی یاسا بكەن، ئەمەش خۆی لە چوارچێوەی پرۆسەی بونیادی نەتەوە دەبینێتەوە، بۆیە گرنگە ئەو دامەزراوە دەوڵەتیانەی بۆ ئەم پرۆسەیە بونیاد دەنرێن دەبێت بە شێوەیەك بن بتوانن سەروەریی یاسا و دادپەروەریی كۆمەڵایەتی بپارێزن، لەمەش گرنگتر پێویستە ئەولایەنە رەچاو بكرێت كە ئێستا باری ناوچە دابڕێنراوەكانی هەرێمی كوردستان لە قۆناخێكدان هێشتا نەتوانراوە پرۆسەی پەرەپێدان دەستی پێبكرێت چۆن پێشتر ئەو ناوچانە ناوچەی پەراوێز خراوبوون بەهەمان شێوە ئێستا لەلایەن حكومەتی ناوەندی عێراق بەدەستی ئەنقەست جێبەجێكردنی ماددەی 140 بۆ چارەسەری كێشەی ئەو ناوچانە و گەڕانەوەیان بۆ سەر هەرێمی كوردستان دوادەخرێت و ئامانجیش لە دواخستنی جێبەجێكردنی ئەم ماددەیە بۆ ئەوەیە كە پرۆسەی بونیادی گەلی كوردستان و پرۆسەی بونیادی دامەزراوە دەوڵەتیەكانی هەرێمی كوردستان لەو ناوچانە دوابخرێن، ئەمەش ئاستەنگێكی دیكەیە كە رووبەڕووی هەوڵەكانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان دەبێتەوە و بوار نادات كە هەردوو پرۆسەكە و هاوتەریبی بەڕێوەبچن.


بونیادنانی دەوڵەت پرۆسەی بونیادنانی دامەزراوەكانە
زۆر لەنێو ئەدەبیاتی سیاسی كوردستانیدا پرۆسەی بونیادنانی دەوڵەت لەگەڵ پرۆسەی جاڕدانی دەوڵەت تێكەڵ دەكرێت، یان بە یەك مانا بەكاردەهێنرێت، ئەمە لەكاتێكدا زۆرجار پرۆسەی بونیادنانی دەوڵەت پێش راگەیاندنی دەوڵەت دەكەوێت، بۆ نموونە وەك تایوان كە مافی ئەندامیەتی نەتەوە یەكگرتووەكانی لەساڵی 1971 لێوەرگیرایەوە، بەڵام هەتا ئێستاش پرۆسەی بونیادنانی دەوڵەت بەردەوامە و ئێستا لەهەوڵی ئەوەدان كە جارێكی دیكە رەزامەندی نەتەوەیەكگرتووەكان وەربگرنەوە و جاڕی دەوڵەت بدەنەوە. لە هەندێ شوێنی دیكە پرۆسەكە دوای راگەیاندنی دەوڵەت دەست پێدەكات یان ساڵانێكی دوور و درێژە دەوڵەت بوونی هەیە، بەڵام هیشتا پرۆسەی بونیادنانی دەوڵەت دەستی پێنەكراوە و هێشتا ئەو دەوڵەتانە نەك هەر هەڕەشەن بۆ سەر ئاشتی و ئاسایشی جیهانی، بەڵكو هەڕەشەن بۆ سەر گەلەكەی خۆشیان، نموونەی ئەم دەوڵەتانە لەجیهانی سێهەم و وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی بەراددەیەك زۆرە كە لەوانەیە پێویست بەوە نەكات وەك نموونە ئاماژەیان پێبكرێت.

كەواتە بۆ ئێمە وەك هەرێمی كوردستان خاڵی گرنگ ئەوەیە كە پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە یان پرۆسەی بونیادنانی دەوڵەت، بە جاڕدانی دەوڵەت گرێنەدەینەوە، بەڵكو هەوڵبدەین هەردوو پرۆسەكە پێكەوە بەردەوام بن، پێكەوە هەنگاو بەرەو سەركەوتن هەڵبگرین، بەتایبەتی ئێستا كە ئەزموونێكی سەركەوتوو لە هەرێمی كوردستان بوونی هەیە، گرنگە خەمی سەرەكی بۆ ئەوە بێت ناوچە دابڕێنراوەكان بگەڕێنەوە سەر هەرێمی كوردستان و پرۆسەی پەرەپێدان تەواوی هەرێمی كوردستان بگرێتەوە و هەوڵبدرێت دامەزراوەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەهێز بن بۆ ئەوەی خەڵكی كوردستان بە جیاوازی نەتەوەو ئایینەوە توانای ئەوەیان هەبێت پێكەوە بژین، خاڵی گرنگ لێرەدا ئامادەباشی خەڵكی كوردستانە بۆ ئەوەی بتوانن پێكەوە بژین و پێكەوە كار بكەن و ئاییندەی خۆیان دەست نیشان بكەن، ئەوكات ئەگەر بڕیاری جاڕدانی دەوڵەتی كوردستانیش بدرێت، هەموو جیهان پێشوازیمان لێدەكات.