ئیشكالیەتی زۆربەی دەوڵەتانی تازە پێگەیشتوو لە پرۆسەی بونیادی دیموكراتی یان راگواستن بەرەو دیموكراتی لەو خاڵەوە سەرچاوە دەگرێت كە لەنێوان پرسە جیاوازەكانی دیموكراتیدا، جیاوازییەكی گەورە لەگەشەكردنی پرۆسەی دیموكراتی دەردەكەوێت، ئەم حاڵەتە كە دەكرێت لە شەپۆڵی سێهەمی دیموكراتی زیاتر بەرچاوتر بێت لە شەپۆلەكانی دیكە، هۆكارەكەی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە لەگەڵ رووخانی دیواری بەرلین و هەڵوەشانەوەی یەكێتی سۆڤیەتی پێشان شەپۆلێكی گەورەی دیموكراتی دەستی پێكرد، ئەم دەسپێكردنە فراوانە كە رۆژئاوا وەك سەركەوتنێك بۆ شێوازی حكومڕانی دیموكراتی لیبرالی لەقەڵەمی دەدا، بووە هۆكاری ئەوەی كە زیاتر جەخت بكرێتەوە سەر هەڵبژاردن و یارمەتیدانی رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و میدیای ئازاد، بەڵام دوای چەند ساڵێكی كەم دەركەوت ئەو هەوڵانەی رۆژئاوا بۆ بونیادی دیموكراتی لەوڵاتانی پۆست كۆمونیست گرتیوەتەبەر ئەو ئاكامەی بەدەست نەهێناوە كە نەخشەی بۆ كێشرابوو، دروست وەك نەخشەی گەشتەكەی كریستۆف كۆلۆمبووس كە نەخشەی داڕشتبوو رێڕەوێك بۆ هیندستان بدۆزێتەوە و گەشتەكەی بەو نیازە رێكخستبوو بگاتە هیندستان، بەڵام لە سەر زەمینێكی دیكە خۆی بینیەوە كە دواتر ناویان لێنا ئەمریكا، هەربۆیە ئەو ئیشكالیەتەی پرۆسەكانی دیموكراتیش لەدوای رووخانی دیواری بەرلینەوە لە شەپۆلی سێهەمی دیموكراتی دەركەوتن، بووە هۆكاری ئەوەی تۆژەران و سیاسەتسازان و ئاژانسەكانی نەتەوەیەكگرتووەكان و رێكخراوە ناحكومیە نێودەوڵەتیەكان(NGOs) رووبەڕووی پرسیارێك بكاتەوە كە نەتوانن بە ئاسانی وەڵامی بدەنەوە یان ئەو بەرنامەی پێشتر بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ ئەو پرۆسە دیموكراتیە تازانە دایانڕشتبوو، نەتوانێت وەڵامی بداتەوە و بەدوای هۆكاری دیكە بگەڕێن، سەبارەت بەم حاڵەتە هەندێك لە پسپۆران پێیانوایە دەوڵەتانی دیموكراتی رۆژئاوا لەگەڵ دەسپێكی شەپۆڵی سێهەمی دیموكراتی هەموو هەوڵی خۆیان لەسەر ئەوە چڕكردبۆەوە كە ئەو دەوڵەتانە زوو ببنە دەوڵەتی دیموكراتی، بۆ ئەوەی لەسەر ئەو بنەمایەی كە دەڵێت (دەوڵەتە دیموكراتیەكان شەڕ لەگەڵ یەكتری ناكەن) ئاشتی و ئاسایشی نێودەوڵەتی فەراهەم بكرێت، بەڵام ئیشكالیەتی پرۆسەكانی دیموكراتی لەگەڵ شەپۆلی سێهەمی دیموكراتی ئەمجارەیان لەگەڵ خۆی كێشە ناوخۆییەكانی تەقاندنەوە و وایكرد لە كۆمەڵێك دەوڵەتدا ئاستی توندوتیژی بگاتە ئاستی پاكتاوی رەگەزی و سندوقەكانی هەڵبژاردن لەبری ئەوەی دەنگی بۆ پێكەوە ژیان و لێبوردەیی لێ بەرهەم بێت، دەنگی بۆ توندوتیژی رەتكردنەوە بەرهەم هێنا، ئەم حاڵەتە پسپۆران و سیاسەتسازانی گەیاندە ئەو قەناعەتەی بیر لەوە بكەنەوە (تەنیا ئەوەندە بەس نییە دەوڵەتە دیموكراتیەكان لەگەڵ یەكدی بەشەڕ نەیەن، بەڵكو پێویستە دیموكراتی بتوانێت ئاستی جیاوازی ئیتنی و ئایینی و جیاكاری لە كۆمەڵگەدا نەهێڵێت) بۆ ئەوەی ئەم ئامانجەش بێتە دی، دیموكراتی گرێدرایەوە بە شێوازی پیادەكردنی حكومڕانی سیستمە دیموكراتیەكە لە كۆمەڵگە، ئەمەش واتە پێویستە هەوڵەكان بۆ ئەوە بن بونیادی كەلتوری دیموكراتی لە كۆمەڵگە دابنرێت، ئەمەش ئەو دەرگایەی واڵا كرد بۆ ئەوەی زیاتر بەدوای وەڵامی ئەو پرسیارە بگەڕێن كە هۆكاری بەرهەمهێنانی ئەو جیاوازیانەیە، هەروەها دەرگای واڵاكرد بۆ ئەوەی شەپۆلەكانی دیموكراتی لەگەڵ یەكتری تێكەڵاو نەكرێن، سەبارەت بەم لایەنە پرسیارمان لە پرۆفیسۆر ڕایان سالزمان ئوستادی فەلسەفەی زانستی سیاسەت لە زانكۆی نۆرس تەكساس و تایبەتمەند لەسەر پرۆسەكانی دیموكراتی دەوڵەتانی ئەمریكای لاتینی كرد، لەمبارەوە لەئاخاوتنێكی تایبەتدا بۆ گوڵان بەمجۆرە رای خۆی دەربڕی و وتی: (پێموایە جیاوازی لەنێوان گەشەی پرۆسە دیموكراسیەكاندا، ڕەنگدانەوەی جیاوازی خەڵكە، لەبەر ئەوەی هەر یەكێك لە ئێمە خاوەنی ئەولەویەتی جیاواز، خەلفیەتی مێژوویی جیاواز و شێوەی جیاوازی كۆمەڵگەین، بۆ نموونە بونیادی خێزان لە ئەمریكای لاتین، ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و عێراقدا جیاوازن و ئەو جیاوازیانەش دواتر لە دامەزراوە سیاسییەكاندا خۆیان دەبیننەوە، دیموكراسیش بریتییە لە دامەزراوە سیاسییەكان، بە چەشنی دامەزراوەكانی دیكە، یان دامەزراوە كۆمەڵایەتیەكان، هەر ئەمەش هۆكاری ئەوەیە جیاوازی هەیە لەنێو دیموكراسیەكاندا. هۆكارێكی دیكەی جیاوازبوونی دیموكراسی لە وڵاتێكی دیاریكراودا بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە ئەم وڵاتە سوود لە ئەزموونی وڵاتانی دیكە وەربگرێت، بۆ نموونە كاتێك ئێوە لە عێراقدا هەوڵی بونیادنانی ئاییندەی خۆتان دەدەن، ئەوا لە ئەزموونی وڵاتانی دیكە دەڕوانن بۆ ئەوەی ئەوەتان بۆ دەركەوێت چ ئەزموونێك سەركەوتوو بووە، بۆ نموونە ئەگەر وڵاتێك شكستی هێنابێت لەم پرۆسەیەدا، ئەوا تۆ ناتەوێت هەمان ئەو ئەزموونە شكستخواردووە دووبار بكەیتەوە، كەواتە لەم پرۆسەیەدا چەند ڕێسایەكی كاركردن دەستنیشان دەكەیت، هەر ئەمەش هۆكاری ئەوەیە فۆرمی جیاوازی دیموكراسیمان هەیە. دواتر دەبێت ئەو ڕاستیە بزانین كە دیموكراسی بیرۆكەیەكی بەرفراوانە، بیرۆكەكەش بریتییە لە بەشداری كردنی خەڵك لە حكومڕانیكردن و بەڕێوەبردنی وڵاتەكەی خۆیاندا، چۆن ئەمە ڕوودەدات، دەكرێت ئەمە بە شێوەی زۆر جیاواز ڕووبدات)).



كەواتە ئەوەی پرۆفیسۆر سالزمان ئاماژەی پێدەكات رەنگدانەوەی كەلتوری كۆمەڵگە لەسەر دامەزراوە سیاسییەكان و دیموكراتیش بریتییە لە دامەزراوەكان، بەڵام لەوانەیە ئەمە لایەنێكی مەسەلەكە بێت و هۆكاری دیكەش هەبێت كاریگەری لەسەر ئەم جیاوازییە هەبێت، هەربۆیە بۆ بەدواداچوونی ئەم لایەنەش پرسیارمان لە پرۆفیسۆر پیتەر مایكل سانشێز ئوستادی زانستی سیاسەت لە زانكۆی شیكاگۆ كرد و لەوەڵامدا بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان خستەڕوو: (لەبارەی جۆرە جیاوازەكانی دیموكراسییەت، زۆرجار ئەم مەسەلەیە پەیوەستە بە پێوەندییەكانی نێوان وڵاتە تازەپێگەیشتووەكان و وڵاتە دیموكراسییەكان. بۆنموونە وڵاتانێك كە پێوەندییان لەگەڵ «بەڕیتانیای مەزن» هەیە، دەكرێ ببن بە خاوەن دیموكراسییەتێكی پەرلەمانی، لەلایەنێكی ترەوە وڵاتانێك كە پێوەندییان لەگەڵ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هەیە، دەكرێ ببن بە خاوەن سیستەمێكی سەرۆكایەتی. بۆنموونە لە وڵاتانی ئەمریكای لاتینی تاڕاددەیەك هەموو ئەو وڵاتانەی كە بە زمانی «ئیسپانی» دەدوێن لەگەڵ «بەڕازیل» خاوەن سیستەمێكی سیاسیی سەرۆكایەتین. هەروەها ئەو وڵاتانەی كە داگیركەی «بەڕیتانیا»ن دەبینین سیستەمی پەرلەمانییان هەیە. بۆیە، هەرچەندە كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا خاوەن سیستەمێكی سەرۆكایەتییە و «بەڕیتانیای مەزن» سیستەمێكی پەرلەمانیی هەیە، بەڵام بەشێكی زۆری ئەم مەسەلەیە پێوەندیی بە پێوەندییەكان هەیە لەگەڵ وڵاتە دیموكراسییەكان و هەروەها پەیوەستە بە خودی سەرۆكەكان و چۆنیەتی داڕشتنیان بۆ سیستەمەكانیان)).

بەشداری هاووڵاتیان و رۆڵی پارتە سیاسییەكان
رۆڵی پارتە سیاسییەكان، ئەوجا پارتەكان پارتی فەرمانڕەوابن یان پارتی ئۆپۆزسیۆن رۆڵێكی گرنگ لە پرۆسەی بونیادی دیموكراتی دەگێڕن و هەریەكەیان بەجۆرێك كاریگەری خۆی لەسەر سیستمی حكومڕانی بەجێدەهێڵێت، جوانی سیستمی دیموكراتیش لەو خاڵەدا زیاتر بەرجەستە دەبێت و رەنگدەداتەوە كە پارتە سیاسییەكان هەموویان بەرپرسن لەجیاوازی سیستمە سیاسییەكە و لە ئاستی خێرای گەشەسەندنی پرۆسە دیموكراتیەكە، سەبارەت بەم لایەنە پرۆفیسۆر پاتریك ئێم ریگان لە توێژینەوەیەكیدا بە ناونیشانی(دیموكراتی، هەڕەشە و سەركوتكاری سیاسی لەو وڵاتانی تازە پێگەیشتوو) تیایدا ئاماژە بەوە دەكات زۆرجار لەوڵاتانی تازە پێگەیشتوو هێزێكی نادیموكراتی یان دژ بە دیموكراتی ئەوتۆ دروست دەبێت كە بەناوی ئۆپۆزسیۆنەوە بیانوو بە پارتی فەرمانڕەوا دەگرێت و كۆمەڵێك داواكاری بەرز دەكاتەوە كە لەگەڵ واقیعی حاڵی وڵات ناگونجێت، لەو وڵاتانەشدا كە هێشتا دامەزراوەكانی دیموكراسی رەگی دانەكوتیووەو كەلتوری دیموكراتی لە كۆمەڵگە وەك پێویست نییە، ئەو هێزە دژە دیموكراتیانە دەیانەوێت بەرێگەی ئەو داواكاریانەیان دامەزراوەكان زیاتر لاواز بكەن و سیستمە نیمچە دیموكراتیەكە بڕووخێنن، سەبارەت بەم لایەنە پرسیارمان لە پرۆفیسۆر دەمیر گروبیشا ئوستادی زانستی سیاسەت و پێوەندییە نێودەوڵەتیەكان لە زانكۆی ریبیكا لە كرواتیا كرد سەبارەت بەم پرسە لە لێدوانێكی تایبەت بۆ گوڵان بەمجۆرە هاتە ئاخاوتن: (دیموكراسی وەك، حوكمی خەڵك و لەلایەن خەڵك و لە پێناو خەڵكدا، لە هەلومەرجی كۆمەڵایەتی، ئابووری و كەلتوری جیاوازدا گەشە دەكات. كەواتە هەلومەرجە كۆمەڵایەتی، ئابووری، سیاسی، ئایینی و كەلتورییەكان ئەوە دیاری دەكەن چ جۆرە مۆدێل و فۆرمێكی دیموكراسی لە وڵاتێكی دیاریكراودا گەشە دەكات. هەروەك چۆن ئیعتیرافێكی جیهانی هەیە بە مافەكانی مرۆڤ، بە هەمان شێوە دیموكراسیش بۆتە بەهایەكی جیهانی، بەڵام دیموكراسی لە ژینگەیەكی دیاریكراودا گەشە دەكات، هەر ئەم ژینگەیەش ڕەنگ و مۆدێلی دیموكراسی ئەو كۆمەڵگەیە دیاری دەكات. لێرەوە دەبێت ئەو راستیە بزانین كە هیچ سیستمێكی دیموكراتی بێ كەموكورتی لە جیهاندا بوونی نییە. چەرچڵ دەیوت لەنێو ئەو سیستمە سیاسییانەی مرۆڤەكان دایانهێناوە خراپی دیموكراسی لە هەموویان كەمترە. ئەو شتە نالۆجیكیانەی لە دیموكراسیدا هەیە و دەبێت هۆشیاربین لە بارەیانەوە زۆرن. لە نێویاندا بەدەستهێنانی پشتیوانی لەڕێی وروژاندنی هەست و سۆزی خەڵكەوە، بە دەربڕینێكی دیكە، پۆپۆلیزم، نیفاقی سیاسی، كە بریتییە لە كەلێنی نێوان گوفتار و ڕەفتار، تەلاعوبی سیاسی، بەكارهێنانی ئامرازە سیاسییەكان لەپێناو شێواندنی دیموكراسی و بەدەستهێنانی بەرژەوەندییەكانی گروپێكی دیاریكراودا، گەندەڵی سیاسی، كە بە مانای كەڵك وەرگرتنی خراپ دێت لە دەسەڵات لەپێناو دەستكەوتی شەخسی، یان دەستكەوتی گروپێك و بەدەستهێنانی ئیمتیازێك كە شایستەی نیت، وروژاندنی ترس و نیگەرانیی سیاسی كە هیچ ئەساسێكی نەبێت، واتە بەكارهێنانی ترس لە دوژمنی دەرەكی و ناوخۆیی لەپێناو سنوورداركردنی دیموكراسیدا. لە كۆتاییدا، ئەو توندوتیژیە سیاسییەی دەكرێت زارەكی بێت (لێدوان و قسەی زبر)، یان دەروونی یان تەنانەت جەستەیی بێت- كە ئەمەش بە دروستبوونی تاكڕەوێك یان دیكتاتۆرێك تەواو دەبێت كە ماسكی دیموكراسی پۆشیوە)).



پرۆفیسۆر دەمیر كە یەكێكە لەراوێژكارانی سەرۆكی كرواتیا بەشێوەیەكی كردەیی لە پرۆسە دیموكراتیە تازەكاندا كاری كردووە و خاوەنی ئەزموونێكی بەرچاوەوە لەم لایەنەوە سەبارەت بە رۆڵی گرنگی پارتە سیاسییەكان پرسیارمان لێكرد بەوەی ئایا تاچەند پارتەكان لە پرۆسەی بونیادی دیموكراتی رۆڵی گرنگ دەگێڕن؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەشدا پرۆفیسۆر دەمیر بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە و وتی: (حزبە سیاسییەكان ڕۆڵێكی گرنگ دەبینن لە دیموكراسیدا. بێ بوونی میانگیری پارتە سیاسییەكان فرەیی سیاسی شتێكی مومكین نییە. لەگەڵ ئەوەشدا، فرە حزبی تەنیا هەنگاوی یەكەمە، لەبەر ئەوەی دیموكراسی بە مانای كرانەوە، شەفافیەت و بەرپرسیارێتی دێت. زۆرجار نوخبە سیاسییەكان پەنا بۆ تەلاعوبی سیاسی دەبەن-بەوەی ئۆباڵی هەڵە سیاسییەكانی وەك گەندەڵی و شێوەكانی دیكە بخەنە ئەستۆی ئەوانیدیكە. كەواتە دەبێت كۆمەڵگە پەرە بە هەموو شێوەكانی دیموكراسی بدات. ئەوە تەنیا بەس نییە كە نوێنەرایەتی هەبێت، یاخود دیموكراسیەكی پەرلەمانتاریت هەبێت، بە چەشنی ئەوەی لە ڕابردوودا هەبوو، یاخود بە چەشنی ئەوەی لە هەنگاوە سەرەتاییەكانی قۆناغی ئینتیقالیدا هەیە، بەڵكو دەبێت دیموكراسیی، دیموكراسیەتی ڕاستەوخۆ، دیموكراسیەتی بەشداریش (كە بە مانای بەشداری تێكڕای هاووڵاتیان دێت لە حكومڕانیكردنی كۆمەڵگەدا) لەخۆبگرێت. لەم ڕوانگەیەوە نابێت دیموكراسی تەنیا لە چەند فۆرمێكی دیاریكراوی حكومەتدا كورت بكرێتەوە، بەڵكو دەكرێت چەمكی حكومەت بگۆڕێت بۆ حكومڕانی، كە ئەمەش گریمانەی ئەوە لەخۆدەگرێت ماف و ئەركی تێكڕای هاووڵاتیانە بەشداری لەو بڕیارانەدا بكەن كە پەیوەستن بە كاروباری كۆمەڵگەوە. ئەمەش واتە پیادەكردنی زیاتری میكانیزمی»ڕاگرتنی دەسەڵاتەكان لە سنووری خۆیان و چاودێریكردنیان»، شەفافیەتی زیاتر، كرانەوە و لەسەرووی هەمووشیانەوە بەشداریكردن. پێویستە هەر كۆمەڵگەیەك پەرە بە كەلتورێكی دیموكراتی بدات كە دابونەریتە كەلتوریی، ئایینی و سیاسییەكانی كۆمەڵگەكە لەبەرچاو بگرێت، هەروەها پێویستە هزری خۆسەپێنیش تیپەڕێنێت كە ڕەگوڕیشەی هەیە و چەندین فۆرم و شێوەی جیاوازی وەرگرتووە).

هەر لەسەر ئەم پرسە و سەبارەت بە بایەخی پارتە سیاسییەكان پرسیارمان لەپرۆفیسۆر ماكارتان هەمفرەیس ئوستادی زانستی سیاسەت لە زانكۆی كۆلۆمبیا و تایبەتمەند لە دیراساتی ستراتیژیەتی پەرەپێدان كرد، بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكەی گوڵانی دایەوە و وتی: (بوونی پارتە سیاسییەكان پەیوەستە بە پرسی هاوسەنگكردنەوە. كێشەی پارتە سیاسییەكان ئەوەیە دەكەونە نێوان دەنگدەران و دەرئەنجامی سیاسەتەكانەوە. بۆ نموونە ڕەنگە پارتەكان بەشێوەیەكی كارا هەڵبستن بە هەڵبژاردنی نوێنەرایەتی ناوچەیەكی دیاریكراو، یاخود پارتێكی بەهێز ڕەوتی دەنگدانەكە بەلایەكدا بشكێنتەەوە تەنانەت ئەگەر دەنگدەرانیش خواستی پێچەوانەیان هەبێت. كەواتە ئەمە كێشەكەیە و لایەنێكی میسالیش هەیە لەبارەی دیموكراسیەتی ڕاستەوخۆوە كە تێیدا هەر دەنگدەرێك ڕاستەوخۆ بەشداری پرۆسەی بڕیاردروستكردن دەكات بێئەوەی لەلایەن پارتەكانەوە نوێنەرایەتی بكرێت، یاخود پرۆسەیەكە تێیدا دەنگدەران نوێنەرانی سەربەخۆ هەڵدەبژێرن. هەرچەندە لە ڕووی واقیعیەوە ڕەنگە كێشەی ڕێكخستنی ئەو سیاسەتەی لە غیابی پارتە سیاسییەكاندا پیادە دەكرێت لە سوودەكانی ئەم سیاسەتە زۆرتر بێت. پارتە سیاسییەكان ڕۆڵێكی گرنگ ئەدا ئەكەن لە ڕێكخستنی ئەو گروپانەی بەرژەوەندی هاوبەشیان هەیە و لە تەنسیقكردنی ستراتیجیەتەكان و تاد. كەواتە من هاوڕام لەگەڵ ئەوەی پارتە سیاسییەكان گرنگن، تەنانەت ئەگەر هەوڵبدەیت ڕێگەشیان لێبگریت، ئەوا ڕەنگە پارتە سیاسییەكان هەر دروست بن. ئایا پێویستە پارتە سیاسییەكان دامەزراوەكان بونیاد بنێن؟ بە دڵنیاییەوە دەبێت بەشداری بكەن، بەڵام بونیادنانی دامەزراوەكان بە تەنیا پشت بە پارتە سیاسییەكان نابەستێت، لەو ڕووەوە كە دامەزراوەكان پێگەیەك دروست دەكەن بۆ ئەوەی پارتە سیاسییەكان بتوانن ململانێ یەكتر بكەن، ئەوا دەبێت بەشداریەكی بەرفراوانیان تێدا بكەن)).

ئەم بۆچوونانە هەموویان وێڕای ئەوەی رەخنەی توند لە ئەدای پارتە سیاسیەكان دەگرن، بەڵام دیسان هیچ لایەك ناتوانێت رۆڵی پارتەكان فەرامۆش بكا، بەڵام پرسیاری دیكە لێرەدا ئەوەیە ئایا چۆن بەشداری هاووڵاتیان لەگەڵ شێوازی نوێنەرایەتی حزبەكاندا هاوسەنگ دەكرێت؟ سەبارەت بەم لایەنە پرۆفیسۆر ڕایان سالزمان لە درێژەی لێدوانەكەیدا بۆ گوڵان سەبارەت بەم لایەنە وتی: (دەبێت كارێك بكرێت لەبارەی ئەو ناوچانەی كەلتورەكەیان دژی بەشداری كردنە و دەبێت بگۆڕێت. لە كاتێكدا هەندێ ناوچەی دیكە دیموكراسیەكی تازە گەشەكردویان هەیە، ئەوا هەندێ گۆڕانكاری دەبینین كە گۆڕانگاری هاندەرانەیە، بۆ نموونە ئەوەی لە هەندێ وڵاتی پۆست كۆمۆنیستدا بەدی دەكەین، یاخود بەرفراوانبوونی بەشداری ژنان لە كاروباری كۆمەڵگەدا لە وڵاتانی ئەمریكای لاتین دەبینین. بە چەشنێك هەندێ جار پیاوان زیاتر متمانە بە ژنان دەكەن وەك لەوەی متمانە بە پیاوان بكەن. لەبەر ئەوە كاتێك ئافرەتێك دەبێتە پاڵێوراو، ئەوا ئەمە دەبێتەهۆی گۆڕینی تێڕوانینی خەڵك، لەبەر ئەوەی ئەو كاتە بیر لە دایك و خوشك و داپیرەكانیان دەكەن كە ڕێزیان لێدەگرن و خۆشەویستیان هەیە بۆیان. لەبەر ئەوە ئامادەن هەمان خۆشەویستیان هەبێت بۆی بە چەشنی ئەوەی لە ژیانی ئاساییدا هەیانە بۆی، بە دڵنیاییەوە ئەمە پرسێكی كەلتوریە و لە وڵاتێكەوە بۆ وڵاتێكی دیكە دەگۆڕێت. بەهەمان شێوە پارتەكانیش رۆڵێكی گرنگ دەگێڕن، ڕۆڵی پارتە سیاسییەكان ڕۆڵێكی مەركەزی و سەرەكیە لە پەرەپێدانی دیموكراسیدا، لەبەر چەند هۆكارێك، یەكێك لەو هۆكارانە ئەوەیە زەحمەتە بتوانیت دامەزراوەكانی دەوڵەت بونیاد بنێیت لە ڕێی وەرگرتنی بۆچوونی تاك بە تاكی هاووڵاتیانەوە، ئەمە شتێكی مەحاڵە لە هەر وڵاتێكدا بە چاوپۆشین لە قەبارەی ئەو وڵاتە و هەروەها لەبەر ئەوەی خەڵكانێكی زۆر هەن لە وڵاتەكەدا، كەواتە دەبێت شێوەیەك لە نوێنەرایەتی هەبێت بۆ هاوكاریكردن لە بونیادنانی ئەو دامەزراوانەی دەوڵەتدا. پارتە سیاسییەكان لە زۆرێك لە دیموكراسیە تازەگەشەكردووەكاندا، لە نەتەوە تازەگەشەكردووەكاندا، لە بنەڕەتدا درێژكراوەی گروپەكانی كۆمەڵگەن. بۆ نموونە، لەبەر ئەوەی پارتە سیاسییەكان لە كۆمەڵگەیەكی وەك عێراقدا، نوێنەرایەتی ئەو گروپانە دەكەن كە هەن، ئەم گروپانەش متمانەی خۆیان بەو پارتە سیاسییانە دەدەن، بە چەشنێك بتوانن كەلێنی دیموكراسیە پڕبكەنەوە لە كاتێكدا كە دیموكراسی بوونی نییە. ئەویش بەهۆی بوونی شێوەیەك لە نوێنەرایەتیكردن كە خۆی لە پارتە سیاسییەكاندا بەرجەستە دەكات. لەبەر ئەوە كاتێك لە ئەزموونی وڵاتانی دیكە دەڕوانین، كە عێراقیش دۆخێكی هاوشێوەی هەیە، ئەو ڕاستیە بەدی دەكەین كاتێك هەوڵدراوە ناكۆكیەكان چارەسەربكرێت، پەنا بۆ دیموكراسی براوە وەك رێگەچارە، كاتێك پەنا بۆ ئەم چارەسەرە براوە، كار بۆ ئەوە كراوە هەردوولایەنی ناكۆك بەشداری بكەن لە خوڵقاندنی ئەو بونیادانەدا، لەم كاتەدا بە شێوەیەكی سروشتی پارتە سیاسییەكان لە ئەنجامی ئەو لایەنە ناكۆك بە یەكانەوە سەریانهەڵداوە. كەواتە لە وەڵامدانەوەی پرسیارەكەی ئێوە كە هەوڵی دەستنیشانكردنی گرنگی پارتە سیاسییەكان دەدات، دەتوانین بڵێین پارتە سیاسییەكان درێژكراوەی لایەنە ناكۆك بە یەكەكانن. ئومێدی ئێمە ئەوەیە ئەو پارتانە لەگەڵ یەكدا گفتوكۆ بكەن، هەروەها بەشداری بكەن لە بونیادنانی دامەزراوە سیاسییەكاندا، بۆ ئەوەی بتوانن نوێنەرایەتی خەڵك بكەن، لە هەمان كاتدا ملكەچی ئەو دامەزراوە سیاسییانەش بن)).



بەڵام ئەوەی هەندێك جار دەبێتە ئیشكالیەت لە پێوەندنی نێوان هاووڵاتیان و پارتە سیاسییەكان ئەوەیە هاووڵاتیان متمانەیان بە پارتەكان لاواز دەبێت، دەربارەی ئەم لایەنە پرۆفیسۆر پیتەر مایكل سانشێز لەدرێژەی لێدوانەكەیدا بۆ گوڵان وتی: (ئەمە كێشەی هەموو سیستەمە سیاسییەكانە، تەنانەت گەر دیموكراسی-ش بن یان نا، ئەم شتە لە «یەكێتی سۆڤێت» روویدا كە هاووڵاتیان متمانەیان بە سیستەمە سیاسییەكە نەبوو. ئەوەی راستی بێت، لە وڵاتانی ئەمریكای لاتینی جیاوازییەكی گەورە هەیە لەنێو وڵاتەكان لەبارەی ئاستی متمانەی هاووڵاتیان بەرامبەر پارتەكان و سیستەمە سیاسییەكە. بۆیە لە هەندێك لە وڵاتەكان ئاستی متمانە زۆر كەمە، لەكاتێكدا لە هەندێك لە وڵاتەكانی دیكە ئاستی متمانەی هاووڵاتیان بەرامبەر پارتە سیاسییەكان و سیستەمە سیاسییەكە هەندە بەرزە بەشێوەیەك كە تەنانەت لە ئاستی ئەو متمانەیەیش زۆر بەرزترە كە لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا-دا هەیە، بۆنموونە «كۆستاریكا». بۆیە بۆچوونەكەتان نادروستە لەو بارەیەی كە هاووڵاتیان لەهەموو وڵاتانی ئەمریكای لاتینی متمانەیان بە پارتەكان و سیستەمە سیاسییەكان نییە. راستە كە لە هەندێك لە وڵاتەكان متمانە نییە، بەڵام لە هەندێك لە وڵاتەكانی تر متمانە هەیە و ئاستی متمانە بەرامبەر پارتە سیاسییەكان لەهەندێك لە وڵاتەكان لە ئاستێكی زۆر زۆر بەرزدایە. رێگەچارەی سەرەكی بۆ سیستەمی سیاسی لەپێناو دروستكردنی متمانە لەنێو هاووڵاتیان بریتییە لە سیستەمێكی سیاسیی رەوا و دادپەروەر و كاریگەر، تەنانەت گەر دیموكراسی-ش بێت یان نا. بێگومان كێشەی وڵاتانی ئەمریكای لاتینی و وڵاتانی پاش كۆمیۆنیزم و وڵاتانی ئیسلامی ئەوەیە كە حكومەتەكان یان ئەوەیە بەشێوەیەكی بەس بۆ هاووڵاتیان و پێداویستییەكانیان كارناكەن)).