ماوەیەك لەمەبەر دادگای باڵای تاوانەكانی عێراق، كارەساتی ئەنفال و كیمیابارانكردنی وەك ژینۆساید ناساند، ئەمەش مانای ئەوەیە ئاستی توندوتیژی لەلایەن رژێمی پێشووی عێراقەوە بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ گەلی كوردستان لەعێراقدا گەیشتۆتە ئاستی هێرشی وەحشیگەری دڕندانە و پیادەكردنی پاكتاوی رەگەزی دژی گەلێك كە لەدەسپێكی شۆڕشەكانیەوە لەچلەكانی سەدەی رابردووەوە هەتا ئێستاش داوای پێكەوە ژیانێكی ئارەزوومەندانە لەچوارچێوەی عێراقدا دەكات، لەماوەی نزیكەی 7 یەكەی رابردوودا، شۆڕشەكانی كوردستان بۆ رێكخستنی شێوازی ئەم پێكەوە ژیانە سێ رێگەیان تاقیكردۆتەوە كە بریتین لە:

1. شێوازی پیادەكردنی لامەركەزی، یان پێدانی هەندێ دەسەڵاتی لامەركەزی بۆ ئەوەی ناوچە كوردییەكانی عێراق بەشێوەی لامەركەزی لەلایەن كوردستانیەكانەوە بەڕێوەببرێت، بەڵام ئەم داوایە رێككەوتنی لەسەر نەكراو دواتر حكومەتی ناوەندی دڕندانەتر هەڵیكوتاوەتە سەر گەلی كوردستان.
2. شێوازی ئۆتۆنومی كە لە11ی ئاداری 1970 لەلایەن شۆڕشی كوردستان و حكومەتی ناوەندی بەغدا مۆركرا و چوار ساڵ دانرا بۆ جێبەجێكردنی ناوەڕۆكی رێككەوتننامەكە، بەڵام لەدوای 4 ساڵ لەبری ئەوەی ئاشتی بەرقەرار بێت، وەك هەموو لایەك بینیمان لەنێوان حكومەتی ناوەندییەوە شەڕ بەسەر گەلی كوردستاندا سەپێنرایەوە، بۆ ئەوەی شۆڕشی كوردستانیش دووچاری نسكۆ بكات، حكومەتی بەعس ئامادەبوو دەست لەبەشێكی خاكی عێراق بۆ ئێران هەڵبگرێت و رێككەوتننامەی ئەلجەزائیر مۆر بكات، ئەمەشی كرد و دواتر نەك هەر بە هەزاران گوند و شار و شارۆچكەی كوردستانی راگواست و لەگەڵ زەوی تەختی كرد، نەك هەر چەند شار و ناوچەیەكی كوردستانی تەعریب كرد و دانیشتووانە كوردستانیەكەی بە كورد و توركمان و كلد و ئاشورییەوە دەركردن، بەڵكو گەیشتە ئەو ئاستەی گازی كیمیایی بەكار بهێنێت و لەچوارچێوەی پرۆسە بەدناوەكانی ئەنفالدا پرۆسەی پاكتاوی رەگەزی دژی گەلی كورد پیادە بكات و زیاتر لە200 هەزار كورد بە زیندوویی بخاتە ژێر خاكەوە.
3. لەدوای راپەڕین و دامەزراندنی پەرلەمانی كوردستان، لە4/10/1992ـەوە، پەرلەمانی كوردستان شێوازی فیدراڵی بۆ مانەوەی هەرێمی كوردستان بڕیارداوە، ئەم بڕیارەی پەرلەمانی كوردستان لەگەڵ ئەوەی لەكۆنگرەكانی موعارەزەی پێش رووخانی رژێم لە2003 چەند جارێك دانی پێدانراوە و لەیاسای كاتی بۆ بەڕێوەبردنی قۆناخی ئینتیقالی و دواتریش لەدەستووری عێراقدا دانی پێدانراوە، بەڵام هەتا ئێستاش، نە عێراق بۆتە دەوڵەتێكی فیدراڵی، نە ئومێدی ئەوەش بەدی دەكرێت كە حكومەتی عێراق ئامادەبێت بوار بدات هەرێمە فیدراڵیەكانی دیكە لەعێراقدا پێكبهێنرێن، لەمەش گرنگتر ئومێدی ئەوەش بەدی ناكرێت كە هەرێمی كوردستان وەك هەرێمێكی فیدراڵی جوگرافی هەموو ناوچە دابڕاوەكانی بۆ بگەڕێتەوە و لەچوارچێوەی دەوڵەتی فیدراڵی عێراقدا بە ئاشتی و سەقامگیری بژی. هەربۆیە لەگەڵ ئەوەی لەماوەی 8 ساڵی دوای رووخانی رژێمی پێشوو چەند هەنگاوێك هەڵگیراون لەسەر بنەماكانی فیدراڵیزم بۆ رێكخستنی پێوەندییەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدراڵی بەغدا، بەڵام چەند هەنگاوی پێچەوانەش دەبینین كە دژی هەنگاو هەڵگرتنن بۆ بونیادی دەوڵەتێكی فیدراڵی، دیارترینیان هەوڵەكانی حكومەتی بەغدایە بۆ كۆكردنەوەی دەسەڵاتەكان لەدەستی خۆی، لەكاتێكدا بەپێی دەستووری عێراق، پێویستە دەسەڵاتی حكومەتی فیدراڵی سنووردار بێت و دەسەڵاتی هەرێمەكان و حكومەتە لۆكاڵەكان فراوان بێت.


چۆن كێشە نەتەوەیی و ئیتنییەكان
بە فیدراڵیزم كۆتاییان دێت؟
پەنابردن بۆ رێگەچارەی ئاشتیانە بۆ چارەسەركردنی كێشە نەتەوەیی و ئیتنیە قوڵەكان لەوڵاتانی فرە نەتەوەدا، هەوڵێكە بۆ ئەوەی لافاوی خوێنڕشتنی رۆڵەكانی ئەو وڵاتە كۆتایی پێبێت و لەبری ئەوەی رۆڵەكانی یەك وڵات یەكتری بكوژن، پێكەوە هاوكارو هاریكاربن بۆ ئەوەی وڵاتێكی هاوبەش پێكەوە دروست بكەنەوە، نەتەوە جیاوازەكانی وڵاتیش وەك پرۆفیسۆر دیڤید كامیرۆن دەڵێت بۆ ئەوەی بتوانن بەشێوەیەكی ئارەزوومەندانە پێكەوە لەچوارچێوەی یەك وڵاتدا پێكەوە بژین، ئەوا بەپێی دەستوور ئەو نەتەوە جیاوازانە گرێبەستێكی كۆمەڵایەتی گرێدەدەن كە پێی دەگوترێت فیدراڵیزم، كەواتە لەم دەستنیشانكردنەی پرۆفیسۆر كامیرۆنەوە، فیدراڵیزم هەم یەكێتیەكی ئارەزوومەندایە، هەمیش هاوپەیمانیەكە كە هەموو لایەنەكانی نێو هاوپەیمانیەكە رێزی دەگرن بۆ ئەوەی بەپێی ئەو پەیمانەی نێوانیان پێكەوە بژین، بەڵام كاتێك ئەم رێگە چارەیە بەشێوەیەكی تیۆری چارەسەر بۆكێشەكە دەدۆزێتەوە، بەڵام لەسەر ئەرزی واقیع كێشەكە بە چارەسەنەكراوی دەهێڵێتەوە، ئەمە بۆتە هۆكاری ئەوەی تۆژەران و سیاسەتمەداران بپرسن، ئایا مەبەست لەكۆتایی پێهێنانی كێشەكان چییە؟ ئایا چۆن ئەو كێشە نەتەوەییانە چارەسەر دەكرێن كە لەرابردوو ئاستی توندوتیژی گەیشتۆتە ئاستێكی بەرز؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارە كۆمەڵێك گریمانە پێشنیار كراوە و ئاماژە بەوە دەكەن كە ئاستی بەرزی توندوتیژی شێوازی چارەسەرەكە و گەیشتن بە بڕیاری ئاشتی دیاری دەكات، بەشێوەیەكی گشتی توێژینەوەكان گەیشتوونە ئەو راستیەی كە دەڵێن (ئەگەر ئاستی توندوتیژی گەیشتبووە ئاستێكی بەرز و خوێناوی، ئەوا بوار بۆ ئەوە نەماوە بێجگە لەجیابوونەوە و سەربەخۆیی، رێگە چارەیەكی دیكە ئەو كێشانە چارەسەر بكات، بەڵام ئەگەر ئاستی توندوتیژی لەئاستێكی نزمدا بووبێت ئەوا ئومێدی ئەوە هەیە بتوانرێت ئەو كێشە نەتەواییانە لەچوارچێوەی یەك وڵاتدا چارەسەر بكرێت)، بەڵام پرسیاری زۆر گرنگ لێرەدا ئەوەیە ئایا بڕیاربەدەستان و بەرژەوەندییە هەرێمی و نێودەوڵەتیەكان هەروا بە ئاسانی بەقسەی ئەو بیرمەندو تۆژەرانە دەكەن و كە بینیان بێجگە لەرێگەچارەی جیابوونەوە و سەربەخۆبوون هیچ رێگە چارەیەكی دیكە كۆتایی بەو كێشەیە نایەنێت، راستەوخۆ بانگی لایەنە پێكناكۆكەكان دەكەن و بڕیاری جیابوونەوە دەدەن؟ زۆر بەداخەوە مێژووی كارەساتە خوێناوییەكان و پاكتاوی رەگەزی و ژینۆساید وەڵامێكی خراپی ئەم واقیعە دەداتەوە و پێمان دەڵێت: لەسیستمی نوێی جیهانیشدا(واتە دوای رووخانی دیواری بەرلین و هەڵوەشانەوەی یەكێتی سۆڤیەتی پێشان) تەنیا دەوڵەتانی پێشووی بلۆكی سۆشیالیستی بە تایبەتیش یۆگسلافیا خەڵتانی خوێن نەكرانەوەو سەرلەنوێ پاكتاوی رەگەزی لەلایەنە سربیەكانەوە دژی نەتەوەكانی دیكە بە گشتی و ئەلبانەكانی كۆسۆڤۆ بەتایبەتی پیادەنەكرایەوە، پەنایان نەبردە بەر رێگەچارە گونجاوەكە كە بڕیاری جیابوونەوە و سەربەخۆیی ئەو دەوڵەتانە بووە.


هەربۆیە لەم راستەوە تۆژەرانی بواری فیدراڵیزم و چارەسەری كێشە ئیتنی و نەتەوەییەكان، پەنا بۆ چەند گریمانەیەكی دیكە دەبەن و پێیانوایە:
1. باڵانسی هێزی نێوان نەتەوەی سەردەست و نەتەوەی ژێر دەست ئاستی توندوتیژی دیاری دەكات، هەربۆ نموونە ئەگەر باڵانسی هێز لەنێوان نەتەوەی سەردەست و نەتەوەی ژێر دەست نەبوو، ئەوا نەتەوەی سەردەست هەوڵدەدات بەكورترین ماوە نەتەوەی بندەست ملكەچ بكات و بە زۆرەملێ كێشەكە ئیحتوا بكات و نەتەوەی ژێردەست ناچار دەكات بە چارەسەرەكانی نەتەوەی سەردەست رازی بێت.
2. بەڵام ئەگەر باڵانسی هێز لەنێوان نەتەوەی سەردەست و نەتەوەی ژێردەست جیاوازییەكی زۆری نەبوو، یان پێكهاتەی جوگرافی و تۆپۆگرافیای ناوچەكە بەجۆرێك بوو (وەك هەرێمی كوردستان لەعێراقدا) جۆرێك لەباڵانسی هێز لەنێوان نەتەوەی سەردەست و ژێردەست دروست بكات، ئەوا ئاستی توندوتیژی دەگاتە ئەو ئاستەی نەك لافاوی خۆین هەستێت، بەڵكو ناوچەكانی نەتەوەی بندەستیش كاول دەكات.
لێرەوە كەبەردەوام بەهۆی تۆپۆگرافیای كوردستانەوە، جۆرێك لەباڵانسی هێز لەنێوان شۆڕشەكانی كوردستانی عێراق و حكومەتەكانی ناوەند هەبووە، دەبینین بەدرێژایی 70 ساڵی رابردوو، ساڵ لەدوای ساڵ ئاستی توندتیژی و رەفتاری دڕندانەی رژێمەكان لەبەرزبوونەوەدابووە، ئەم حاڵەتی بەرزبوونەوەی ئاستی توندوتیژی بەشێوەیەكی سیستماتیكیانە لەماوەی 70ساڵی رابردوو، جۆرە بێ متمانەیەكی گەورە لەنێوان گەلی كورد و حكومەتەكانی عێراق دروست بووە، بەڵام لەبەر ئەوەی سەركردایەتی سیاسیی كوردستان لەوە دڵنیابووە كە سیاسەتی نێودەوڵەتی رێگە نادات پەنا بۆ چارەسەرە راستەقینەكە ببات كە جیابوونەوە و دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆیە، بۆیە هەموو جارێك كە بواری وتووێژ لەنێوان شۆڕش و حكومەتەكانی ناوەندی عێراق هاتۆتە ئاراوە، لایەنی كورد لەعێراقدا داوای هاتنەناوەوەی لایەنی سێهەمی كردووە، بۆ نموونە نەتەوە یەكگرتووەكان، یان وەك ئێستا وڵاتانی هاوپەیمان، بەڵام بەردەوام حكومەتە یەك لەدوایەكەكانی عێراق بە حكومەتی ئێستاشەوە، راشكاوانە بواری ئەوەیان نەداوە لایەنی سێهەم بێتە ناو كێشەكە و بۆ ئەوەی وەك میانگیر شاهید بێت لەسەر ئەو چارەسەریەی لەنێوان كوردو حكومەتی ناوەندی دێتە ئاراوە.


فیدراڵیزم وەك چارەسەرێكی سەپێنراو
لەوڵاتانی فرەنەتەوەدا تەنیا نەتەوە لاوازەكان بەفیدراڵیزم رازی دەبن، ئەوجا لەم خاڵەوە لەبەر ئەوەی یەكێتی ئارەزوومەندانە و هاوپەیمانی لەنێوان لایەنێكی بەهێز و لایەنێكی لاوازدایە، ئەوا هەمیشە لایەنی بەهێز هەوڵدەدات ناوەرۆكی ئەو یەكێتیە ئارەزوومەندانەیەو ئەو هاوپەیمانیەی پێی دەگوترێت فییدرالیزم پووچەڵ بكاتەوە، كاتێك لایەنی بەرامبەریش لەسەر پێشلكارییەكانی لایەنی بەهێز دێتە دەنگ، ئەوا لایەنی بەهێز بە جیاخواز و هەڕەشە بۆ سەر یەكێتی و یەكپارچەیی وڵات تۆمەتباری دەكات، ئەم حاڵەتە لەماوەی هەشت ساڵی رابردووی عێراقی نوێدا نەك هەر حاڵەتێك بووە، بەڵكو دیاردەیەكی بەردەوام بووە و بەردەوام حكومەتی بەغدا لەبری ئەوەی هەوڵبدات دەسەڵاتی هەرێمەكان(بەتایبەتی هەرێمی كوردستان كە تەنیا هەرێمە لەعێراقدا) فراوان بكات و ناوچە دابڕاوەكان بگەڕێتەوە سەر هەرێمی كوردستان، بەپێچەوانەوە هەوڵیدا دەسەڵاتی حكومەتی بەغدا بەهێز بكات و دەسەڵاتی هەرێم و پارێزگاكان كەمبكاتەوە، لەمەش زیاتر وەك یەكدوو هەفتە لەمەوپێش سەرۆك وەزیرانی عێراق لەكۆبوونەوەیەكدا راشكاوانە رایگەیاند، دروستكردنی هەرێمە فیدراڵیەكان یەكپارچەیی عێراق دەخاتە مەترسیەوە.

كەواتە ئەم حاڵەتە كە ئێستا شێوازی جێبەجێكردنی مۆدیلی فیدراڵیەتی عێراقی پێدا تێدەپەڕێت، هەوڵێكە بۆ ئەوەی ناوەرۆكی فیدراڵیزم وەك (یەكێتیەكی ئارەزوومەندانە و هاوپەیمانیەك لەشێوەی گرێبەستێكی كۆمەڵایەتی نێوان نەتەوەكانی عێراق) بەتاڵدەكاتەوە، سەبارەت بەم لایەنە پرسیارمان لە پرۆفیسۆر هانی زوبێدە كرد سەرۆكی سەنتەری(Herzliy) بۆ دیراساتی حكومەت و دیپلۆماتی، لەوەڵامدا بەمجۆرە لەسەر ئەم پرسە وەڵامی گوڵانی دایەوە: (حكومەتی فیدراڵی لەنێوان ئەو گرووپانەدا دروست دەبێت كە تێگەیشتنێك هەیە لەنێوانیاندا لەبارەی خواستی ئەوان بۆ هاوكاری كردنی یەكتری، لەكاتێكدا ئەگەر سەیری بارودۆخی عێراق بكەین، ئەوا ئەم ڕێككەوتنە لەنێوان لایەنەكاندا بوونی نییە، بەڵكو گرووپەكانی عێراق ئامادەن لەپێناو بیروباوەڕەكانیاندا كاری كوشتن ئەنجام بدەن و خۆشیان بە كوشت بدەن، ئەمە مایەی گرفت و كێشەیەكی گەورەیە. ئەگەر لەمێژووی ئەمریكا بڕوانین، ئەوا كاتێك هەوڵدرا حكومەتی فیدراڵی پێكبهێنرێت، راستە شەڕ هەبوو، ناكۆكی و جیاوازی گەورە هەبوو، بەڵام تێگەیشتنێكی سەرەتایی هەبوو لەنێوانیاندا بەوەی شتێكی هاوبەش هەیە یەكیان دەخات و كۆیان دەكاتەوە، حاڵی حازر ئەمە لەعێراقدا بەدی ناكەم. كەواتە فیدراڵیزم پەیوەستە بە تێگەیشتنی نێوان گرووپەكانەوە بۆ یەكترقبوڵكردن و لەیەكگەیشتن. پێموایە ئەمە گرنگترین لایەنی ئەم مەسەلەیەیە.. هەربۆیە بیرۆكەی كۆكردنەوە و گردبوونەوە یان چەند هەرێمێك نابێتەهۆی چارەسەركردنی كێشەی ئیتنی یان ئایینی، لەڕاستیدا دەبێت پێش دروستبوونی دەوڵەتی فیدراڵی كێشەی نەتەوەیی و ئایینیەكان چارەسەر بكرێت، ئەگەرنا دەوڵەتە فیدراڵیەكە بەردەوام نابێت، چونكە فیدراڵیزم تەنیا میكانیزمێكە بۆ كۆكردنەوەی كۆمەڵە گرووپێك، بەڵام ئەگەر هیچ تێگەیشتنێك لەنێوان ئەم گرووپانە نەبێت، فیدراڵیزم سەركەوتوو نابێت، چونكە ئەو كاتە ڕێگەیەك نابێت بۆ زاڵبوون بەسەر ئەم ناكۆكی و جیاوازیانەی ناو كۆمەڵگە.. هەربۆیە كاتێك ئەم شێوازە وەك چارەسەر بسەپێنرێت، ئەوا وڵاتەكە وەك زیندانی لێدێت، دەبێت ئەو پرسیارە بكەین كە تۆ چ دەستكەوتێك بەدەست دەهێنێت لەسەپاندنی ڕێگەچارەیەك بەسەر خەڵكانێكدا لەكاتێكدا ئەو خەڵكانە خوازیاری گرتنەبەری ئەو ڕێگەچارەیە نین، واتە ئەگەر خەڵكی خوازیاری ئەوەنین، یاخود نەیانەوێت پێكەوەبن، بەڵكو خوازیاری ئەوەن هەر یەكەیان بە ئاڕاستەیەكی جیاوازدا بڕۆن، بۆچی ڕێگريیان لێبكەین؟ من هیچ لۆجیكێك لەمەدا نابینم. پێموانیيە فیدراڵیزم چارەسەرێك بێت بۆ ئەو گرووپانەی نایانەوێت پێكەوەبژین، با باسی فەلەستینی و ئیسرائیلیەكان بكەین، ئایا دەتوانرێت ئیسرائیلی و فەلەستینیەكان لەچوارچێوەی دەوڵەتێكی فیدراڵیدا كۆبكرێنەوە)).

قسەكانی پرۆفیسۆر هانی زوبێدە بۆ گوڵان راشكاوانەو قووڵبوونەوەیە بەناخی كێشەكاندا، هەربۆیە لەم چوارچێوەیەدا پرسیاری ئەوەمان لێكرد، ئەی سەبارەت بە پرۆسەی فیدراڵی عێراق چی دەڵێن كەماوەی 8 ساڵە هیچ پێشكەوتنێكی بەخۆیەوە نەبینیوە؟ لەمبارەوە پرۆفیسۆر زوبیدە بە گوڵانی راگەیاند: دیسان پێموایە دەبێت دەرفەتی ئازاد بۆ پێكهاتەكانی عێراق بڕەخسێنرێت بە ئازادانە بڕیاری خۆیان بدەن، دواتر ئەو هەلەدروسست بكرێت كە گرووپەكان لەیەكتر نزیك ببنەوە، لەبەرەوە لەئێستادا پێموانيیە فیدراڵیزم باشترین ڕێگەچارە بێت بۆ كێشەی عێراق، چونكە گرووپ و لایەنە جیاوازەكانی عێراق یەكتر دەكوژن و دژایەتی یەكتر دەكەن، بۆ نموونە كوردەكان ماوەیەكی دوورودرێژە لەژێر دەسەڵاتی حكومەتی عێراقیدا بوون، ئێستا ئەوان لەهەرێمی كوردستان بەنیگەرانی لەبەشەكانی دیكەی عێراق دەڕوانن، موسڵمانەكان دژی مەسیحیەكانن، شیعەكان دژی سوننەكانن، لەبەر ئەوە پێموانیيە شتێك پێكەوەیان ببەستێتەوە و پێكەوەیان گرێبدات. هەربۆیە پێموانيیە بتوانیت لەم بارودۆخەدا پەرە بە فیدراڵیزم بدەیت، فیدراڵیزم لەنێو ئەو گرووپانەدا سەركەوتوو دەبێت كە پێیانوایە شتێكی هاوبەش هەیە لەنێوانیاندا، كە دەتوانن چارەسەرێك بۆ جیاوازیەكانیان بدۆزنەوە، لەبەر ئەوە پێموانيیە شتێكی مومكین بێت لەو وڵاتانەی كە كەلێن و دابەشبوونی قووڵ هەیە لەنێوانیاندا. لەسویسرادا چەندین كانتۆنی جیاواز هەیە كە پێكەوەدەژین، بەڵام بارودۆخی سویسرا لەعێراق جیاوازە، لەم چوارچێوەیەدا تەنیا پەیامی من بۆ كوردەكان ئەوەیە، هیوای ئەوەیان بۆ دەخوازم هەرچی زووترە سەربەخۆیی بەدەست بهێنن)).


ئەزموونە فاشیلەكانی فیدراڵیزم
هەتا ئێستا كە باسی ئەزموونی فیدراڵیزم دەكەین، یەكسەر ئەزموونەكانی (بەلجیكا، سویسرا، ئەڵمانیا، كەندا..تاد) مان بۆ ریز دەكەن و ئەو پرسیارەمان رووبەڕوو دەكەنەوە، گەلی كوبیك لە كەندا ئەوە لەسێ ریفراندۆمدا دەنگیان بۆ سەربەخۆیی نەداو بڕیاریاندا لەگەڵ حكومەتی ئوتاوا بمێننەوە؟، وەڵامی ئەم پرسیارە لەگەڵ ئەوەی بۆ هەموو كوردێك و نەتەوەكانی هاوشێوەی كوردیش ئاسانە، بەڵام پرسیارێكی دیكە دێتە پێشەوە ئایا بەچەند ساڵی دیكە سیستمی سیاسیی عێراق دەبێتە هاوشێوەی سیستمی كەندا و سویسرا و بەلجیكا و بەلایەوە ئاسایی بێت گەلی كوردستان بڕیار بدات، ئایا لەگەڵ عێراقدا دەمێنێتەوە یان دەوڵەتی سەربەخۆیی خۆی رادەگەیەنێت، لەم راستە كە لە ئاسۆدا هیچ ئومێدیك بەدی ناكرێت حكومەتی ئێستای عێراق لانی كەم لە10 ساڵی داهاتووشدا بە بڕیارێكی لەو شێوەیە قایل بێت، ئەوا دەبێت بچینەوە سەر ئەو ئەزموونانەی كە بەئەزموونی فاشیلی فیدراڵیزم پێناسە دەكرێت، سەبارەت بەم لایەنە پرسیارمان لە پرۆفیسۆر خام خان سوان ئوستادی زانستی سیاسیی لەزاكۆی بەناراس هیندۆ كرد و لەوەڵامدا بەمجۆرە لەسەر پرسی شكستی فیدراڵیزم بۆ گوڵان هاتە ئاخاوتن و وتی:)فیدراڵیزم شێوازێكی دامەزراوەییە و بە زۆری لەو وڵاتانەدا پیادە دەكرێت كە دابەشبوونێكی قووڵ هەیە لەكۆمەڵگەكەیاندا، ئەویش لەپێناو ئەوەی پێكەوە و لەسایەی یەك چوارچێوەی دامەزراوەییدا كۆبكرێنەوە. خەسڵەتە سەرەكیەكانی بریتین لەبوونی دەستوورێكی نووسراو، دابەشبوونێكی ڕوونی دەسەڵات لەنێوان مەركەز و هەرێم (ویلایەتەكاندا)، هەروەها بوونی دەسەڵاتێكی قەزائی سەربەخۆ، بەڵام ئەمە بەتەنیا بەس نییە، هەربۆیە ئەگەر بۆ وەڵامی پرسیارەكەتان سەبارەت بە ئەزموونی سەرنەكەوتنی فیدراڵیزم قسە بكەین، ئەوا دەبێت لەئەزموونی وڵاتانی وەك نەیجیریا، ئەسیوبیا، نیپاڵ بڕوانیت، كە فیدراڵیزمیان تەبەنی كردووە و سەرنەكەوتن، ئەمەش وەك چارەسەرێكی عەمەلی بۆ ئەو كۆمەڵگەیانەی بەدەست دابەشبوونەوە دەناڵێنن. من پێموایە دەبێت لەسروشتی ڕاستەقینەی فیدراڵیزم بڕوانی، چونكە لەڕاستیدا ئەگەر بیر لە فیدراڵیزم بكەینەوە، ئەوا ناكرێت بسەپێنرێت، لەبەر ئەوەی فیدراڵیزم پەیوەستە بە ڕێككەوتنی نێوان قەوارەی نیشتمانی (حكومەتی مەركەزی) و ویلایەتەكان (هەرێمەكان) بۆ هاوبەشیكردن و بۆ دابەشكردنی دەسەڵات، كەواتە بۆ ئەوەی فیدراڵیزم لە كۆمەڵگەیەكدا، كە دابەشبوونی قووڵی تێدایە، گەشە بكات و ڕەگ و ڕیشەی خۆی بچەسپێنێت دەبێت ئارەزومەندانە بێت، ناكرێت بسەپێنرێت و بە زۆرە ملێ بچەسپێنرێت و ناكرێت دەوڵەت ناچار بكرێت پیادەی بكات. هەندێ جار فیدراڵیزم پەیوەست دەكرێتەوە بە بوونی شێوازی تەوافوقیەوە، بۆ نموونە بوونی ڕێككەوتن بۆ هاوبەشیكردن لەدەسەڵاتدا، ئەویش لەپێناو هێنانەئارای دیموكراسی ڕاستەقینە و هێنانەئارای شەراكەت لەدەسەڵاتدا لەنێوان قەوارە جیاوازەكاندا، سەبارەت بە شێوازی یوگسلافیای پێشووش مشتومڕێكی زۆر كراوە لەسەر ئەوەی ئایا فیدراڵیەتی یوگسلافیای پێشوو یان یەكێتی سۆڤیەتی جاران سەركەوتوبووە یان نا، هەندێ كەسیش پێیانوایە وڵاتانێكی وەك یوگسلافیای پێشوو یان یەكێتی سۆڤیەتی جاران نە تەواو فیدراڵی و نە تەواو دیموكراتی بوونە. گریمانەكە ئەوەیە كاتێك هەوڵدەدەیت فیدراڵیزم لە وڵاتەكەدا تەبەنی بكەیت، ئەوا پێویستە لانی كەمی هەلومەرجی دیموكراسی لەئارادابێت، كەواتە دەبێت پەرە بە دیموكراسی بدرێت، نەك تەنیا وەك سیاسەتێك، بەڵكو وەك فۆرمێكی دامەزراوەییش، ئەمە زۆر گرنگە، چونكە چەسپاندنی فیدراڵی لەدەستووردا بە تەنیا نابێتەهۆی هێنانەئارای دیموكراسی، هەروەها بۆ ئەوەی فیدراڵیزم لەسەر ئاستی دامەزراوەكان بەرجەستەبێت، ئەوا بە ڕاستی پێویستت بە بناغە و بنچینەی دیموكراسی هەیە)).


فیدراڵیزم و دابەشكردنی دەسەڵاتەكان
كێشەی هەرەسەرەكی ئەو وڵاتانەی ئەزموونی فیدراڵیان دووچاری ئاستەنگ و شكستهێنان دەبێتەوە، ئەوەیە حكومەتی ئەو وڵاتە بڕوای بەدابەشكردنی دەسەڵات و هەروەها بڕوای بەدەسەڵاتی سنوورداری حكومەتی فیدراڵی و دەسەڵاتی فراوانی حكومەتە هەرێمیەكان و حكومەتە لۆكاڵەكان نییە، سەبارەت بە شێوازی سیستمی فیدراڵی پرۆفیسۆر رۆبەرت میللەر ئوستادی یاسا لە زانكۆی ڤیلانۆڤا بەمجۆرە باسی فیدراڵیەتی بۆ گوڵان كرد: (خەسڵەتی دیاری فیدراڵییەت بریتییە لە فەرمانڕەوایی دووانە (ثنائیة السیادة)، بۆنموونە سیستەمێك كە تیایدا سیادەی دەسەڵاتی دەوڵەت دابەشبكرێت لەنێوان حكومەتی نیشتمانی یان فیدراڵی لەلایەكەوە لەگەڵ حكومەتە لۆكاڵە جیاوازەكان لەلایەكی ترەوە. لە وڵاتەكەمدا، دەستوورەكەمان، دەستووری 1789، سیستەمێكی خوڵقاندووە لەڕێگەی دابەشكردنی «سیادە» لەنێوان حكومەتی فیدراڵ و حكومەتەكانی ویلایەتە جیاوازەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا. لەسیستەمی فیدراڵیدا، هزری گشتی بریتییە لەوەی كە پێویستە حكومەتی فیدراڵ ئەو دەسەڵاتانەی پێ ببەخشرێت كە بە گرنگ دادەنرێت بۆ وەدیهێنانی ئەو ئامانجانەی كە پەیوەستن بە تێكڕای وڵات، بۆنموونە بەرگری نیشتمانی، مامەڵەكردن لەگەڵ هێزی بیانی بۆ ئەنجامدانی رێككەوتنەكان، رێكخستنی كارەكانی بازرگانیی نێودەوڵەتی،...تاد. هاوكات هەموو دەسەڵاتەكانی تر بە حكومەتە لۆكاڵەكان دەبەخشرێت. چەندین هۆكار هەیە لەپشت ئەوەی كە بۆ نەتەوەكان سیستەمی فیدراڵی هەڵدەبژێرن، بەڵام من تەنیا دوو هۆكار باس دەكەم، یەكەمیان: سیستەمی فیدراڵی بەرگرییەكە لەدژی دیكتاتۆرییەت، لەسەر هەردووك لەئاستەكان لەحكومەتی فیدراڵی و حكومەتە لۆكاڵەكان، سیستەمی فیدراڵی قۆرخكردنی دەسەڵاتەكان سنووردار دەكات لەلایەن حكومەتی فیدراڵ-ەوە، ئەویش بەو هۆیەی كە سروشتی سیستەمی فیدراڵی واهەڵكەوتووە كە حكومەتی فیدراڵ خاوەن دەسەڵاتێكی سنووردارە لەبەرئەوەی هەندێك لەدەسەڵاتەكان كەوتۆتە چوارچێوەی حكومەتە لۆكاڵەكان. هاوكات رێگە نادات دەسەڵاتەكان قۆرخبكرێت لەلایەن حكومەتە لۆكاڵەكان، ئەویش لەبەرئەوەی كە ئەگەر بێت و یەكێك لەحكومەتە لۆكاڵەكان هەڵستێت بە قۆرخكردنی دەسەڵاتەكان، ئەوكات هاووڵاتیان ئازادن لەوبارەیەی ئەو ویلایەتە جێبهێڵن و خۆیان بگوازنەوە بۆ ناوچەیەكی تر كە لەلایەن حكومەتێكی لۆكاڵی دیكەوە حوكمڕانی دەكرێت، ئەمە هەمووی بەبێ ئەوەی نیشتمانەكەیان جێبهێڵن. دووەم هۆكار: سیستەمی فیدراڵی مایەی ئاسانكارییە بۆ پێكەوەژیانی ئاشتییانە بۆ ئەو خەڵكانەی كە هەڵگری بیروباوەڕی جیاوازن لەبارەی چۆنیەتی رێكخستنەوەی كۆمەڵگە - - لە وەڵامدانەوەی پرسیاری دووەمتان دەڕۆمە سەر باسكردنی ئەم بابەتە - - لەبارەی چۆنیەتی پەرەپێدانی سیستەمی فیدراڵی، لەڕاستیدا ئەم مەسەلەیە پەیوەستە بە مێژووی نەتەوەكان. لە وڵاتەكەی مندا، ویلایەتە جیاوازەكان لەسەرەتادا وەكو «داگیركەر» دروستكران لەلایەن «بەڕیتانیای مەزن»ـەوە، دواتر سەربەخۆیی بەدەستهێنا و بوو بە خاوەن فەرمانڕەواییەكی رەها لەساتەكانی شۆڕشەكەی ئەمریكا لەساڵی 1776. پاشان هاووڵاتیانی ئەمریكا بڕیاریاندا ویلایەتەكان بەیەك بگەیەنن لەچوارچێوەی سیستەمێكی فیدراڵیدا و دروستكردنی حكومەتێكی فیدراڵی بۆ ویلایەتە یەكگرتووەكان. هەڵبەتە ئەم مێژووە تایبەتە بە واقیع و بارودۆخەكانی ئەزموونەكەی ئەمریكا. سیستەمی فیدراڵیی نەتەوەكانی تر بەشێوازی جیاواز بونیادنراون. هەروەها باشیەكی دیكەی سیستەمی فیدراڵی بریتییە لەوەی كە ئامانجی هەیە بۆ كەمكردنەوەی ناكۆكییەكانی نێوان گرووپە جیاوازەكان. لە وڵاتەكەمدا، هاووڵاتییان بریتین لەپێكهاتەیەكی فرەڕەگەز، هاووڵاتییە ئەمریكییەكان لە»كالیفۆرنیا» و «تێكساس» و «نیویۆرك» چەندین خاڵی هاوبەشیان هەیە، تەنانەت گەر گفتوگۆش بكەوێتە نێوانیان، ئەوە هەرگیز هەستی پێناكەن. لە نەتەوەیەكدا كە تیایدا جیاوازییەكی بەرچاو بوونی هەیە لەنێوان گرووپ و ئیتنییەت و ئایینەكان، بەهەرحاڵ، دەشێ سیستەمی فیدراڵی ببێت بە مایەی كەمكردنەوەی ناكۆكییەكان لەڕێگەی ئاڕاستەكردنی كێشەكان كە مایەی دابەشبوونی هاووڵاتیانن بۆ دەسەڵاتەكانی حكومەتە لۆكاڵەكان بۆ چارەسەركردنیان. هەروەها پێموایە دەكرێ ئەندامانی گرووپە جیاوازەكان هەوڵبدەن لەناوچەیەكی جوگرافی سەربەخۆ بژین، هەموو گرووپێك دەتوانێت ئەم شتە بكات، بەشێوەیەك كە لەڕێگەی حكومەتە لۆكاڵەكانیانەوە رەفتاربكەن و ئەو یاسا-یانە دەربكەن كە بە باشی دەزانن. هەر گرووپەو خەڵكانێك كە یاساكانی ناوچەیەكیان بەدڵ نییە و كە لەلایەن حكومەتە لۆكاڵەكانەوە دەركراون، دەتوانن خۆیان بگوازنەوە بۆ ناوچەیەكی دیكە كە تیایدا یاساكانی بە دڵی ئەوانە. لەهەمان كاتیشدا، گرووپە جیاوازەكان دەتوانن كۆدەنگی دروستبكەن لەسەر پرسە هەرەگەورەكان لەبارەی سیاسەتی نیشتمانی و ئاڕاستەكردنی ئەو مەسەلانە بۆ حكومەتی فیدراڵ، سیستەمی فیدراڵی دەرفەت فەراهەم دەكات بۆ ئاسانكاری لەبارەی پێكەوەژیان بۆ ئەو خەڵكانەی كە ناكۆكن لەسەر هەندێك لەپرسە هەرە گرنگەكان)).

ئەوەی پرۆفیسۆر رۆبەرت میللەر ئاماژەی پێدەكات و بە فاكتەرێك بۆ سەركەوتنی فیدراڵیزمی لەقەڵەمدەدات، ئەوەیە كە پێویستە زەمینەیەكی دیموكراتی یان رۆشنبیری دیموكراتیانە بۆ یەكتری قبوڵكردن بوونی هەبێت، سەبارەت بەم لایەنە پرسیارمان لە پرۆفیسۆر كارل سی كاڵتەنتالنەر ئوستادی زانستی سیاسەت لەزانكۆی ئەكرۆن(Akron) كرد، لەوەڵامدا سەبارەت بە ناتەبایی نێوان پێكهاتەكان بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی و وتی: (فیدراڵیزم هەندێك جار زۆر سوودبەخشە بۆ چارەسەركردنی ناكۆكییە ئیتنی و ئایینییەكان، بەڵام ئەگەر بێت و لە وڵاتێكدا هاووڵاتیان بە چاوێكی دۆستانە سەیری یەكتری نەكەن و نامتمانەیی و رقوكینە لەنێوانیاندا هەبێت، ئەوكات باشترین رێگەچارە ئەوەیە كە وڵاتەكە دابەشبكرێتە سەر ژمارەیەك لەیەكەی نیشتمانیی لاوەكی لەگەڵ رێگەدان بە گرووپە ئیتنی و زمانەوانی و یان ئاینییە جیاوازەكان كاروبارەكانی خۆیان بەڕێوەبەرن، دیارترین نموونە لەسەر ئەمە وڵاتی «بەلجیكا»یە كە تیایدا «واڵون» و «فلامینگ» تاڕادەیەك كاروبارەكانی خۆیان بەڕێوەدەبەن. لەهەمان كاتیشدا نموونە هەیە لەسەر چۆنیەتی بوونی فیدراڵییەت وەكو كێشەیەك، بۆیە پێویستە باڵانسێك بونیادبنرێت لەو وڵاتانەی كە لەسەر سیستەمی فیدراڵی دروست دەبن، بەشێوەیەك كە ئۆتۆنۆمی بە گرووپەكان ببەخشرێت لەگەڵ هێشتنەوەی هۆكارەكان بۆ مانەوەی گرووپەكان لەچوارچێوەی وڵات. یەكێك لەهۆكارە گەورەكان لەپشت سەرهەڵدانی كێشە لە وڵاتە فیدراڵییەكان بریتییە لەدابەشكردنی داهاتەكان، بۆ نموونە ئەگەر هات و دابەشكردنی داهاتەكانی وڵات لەدەستی بەشێك لە وڵاتەكە بوو، ئەوكات بەشەكانی دیكە، پارێزگا بێت یان هەرێم، رازی نابن بەو بارە، تەنیا لەو كاتەدا نەبێت كە داهاتەكان و پارەكان بەشێوەیەكی یەكسان دابەش بكرێت بەسەر هەموو هەرێم و پارێزگاكان. بۆ نموونە بەپێی سیستەمی فیدراڵی وڵاتی «ئەڵمانیا» هەمیشە لەهەوڵدانە بۆ دابەشكردنی داهاتەكان بەشێوەیەك كە نەبێتە مایەی دروستبوونی ویلایەتێكی دەوڵەمەند و ویلایەتێكی دیكەی هەژار، لەكاتێكدا ئەم شتە لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەئاستێكی نزمتردایە، بەشێوەیەك كە هەندێك لەویلایەتەكان زۆر هەژارن و ویلایەتی زۆر دەوڵەمەندیشمان هەیە، ئەمەش هۆكارەكەی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە باجەكان لەسەر ئاستی لۆكاڵ كۆدەكرێتەوە. ئەم مەسەلەیە لێرەدا شتێكی ئەوتۆ نییە، بەڵام ماوە بۆ ماوە دەنگۆی لەسەر دروست دەبێت لەنێو هاووڵاتیان، بەڵام لەهەندێك لە وڵاتەكانی تر، بۆ نموونە وڵاتەكەتان عێراق، لەوانەیە كێشە هەبێت لەسەر چۆنیەتی دابەشكردنی داهاتەكان، لەبەرئەوەی هەندێك لە پارێزگاكانتان نەوتیان هەیە لەكاتێكدا هەندێك لە پارێزگاكانی تر نەوتیان نییە، بۆیە گرفت دێتەكایەوە لەسەر چۆنیەتی دابەشكردنی داهاتەكانی نەوتی عێراق بەسەر پارێزگاكان. سەبارەت بە دەوڵەتانی یەكێتی سۆڤیەتی پێشانیش، كێشەی «یەكێتی سۆڤێت-ی جاران» لەوەدابوو كە ئەو وڵاتانەی كە «یەكێتی سۆڤێت»یان پێكهێنابوو هیچ خاڵێكی پێوەندی لەنێوانیاندا نەبوو، لەبەرئەوەی ئەوان بەزۆرەملێ پێكەوە بەسترابوون. ئەگەر سەیری مێژووی «یەكێتی سۆڤێت» بكەین دەبینین زۆربەی گرووپە ئیتنییەكان كە بەشێك بوون لە «یەكێتی سۆڤێت» وڵاتانێكی داگیركراوبوون و بەزەبری هێز كرابوون بە بەشێك لە «یەكێتی سۆڤێت»، هەربۆیەش كە رێگەیان پێ بەخشرا بۆ جیابوونەوە لە «كۆمۆن وۆڵت» و پێكهێنانی دەوڵەتێكی سەربەخۆ تایبەت بە خۆیان یەكسەر ئەو شتەیان هەڵبژارد نەك مانەوە لەسیستەمێكی فیدراڵی. ئەم مەسەلەیە زیاتر پەیوەستە بە ئاستەكانی دوژمنایەتی و متمانەیی و هەستی خەڵكەكان بەرامبەر بە یەكتری، ئەگەر بێت و هاووڵاتیان متمانە بە یەكتری بكەن، ئەوكات دەتوانن پێكەوە هاوكاربن و كاربكەن، بەڵام ئەگەر متمانەیی نەبوو ئەوكات دیموكراسییەت هیچ سوودێكی نابێت لەم بارەیەوە. نموونەیەكی دیاری «ئەوروپا» لەم بارەیەوە وڵاتی «بەلجیكا»یە، هەریەك لە «واڵون» و «فلێمینگ» هەرگیز نەیانتوانییە پێكەوە هەماهەنگبن و پێكەوە كاربكەن، بەشێك لە كێشەكانی نێوانیان پەیوەستە بە پارە، بەڵام بەشێكی زۆری هۆكارەكان پەیوەستە بە نەبوونی متمانەیی لەنێوانیاندا، بەشێوەیەك كە «واڵون»ـەكان متمانە بە «فلێمینگ»ـەكان ناكەن، بەپێچەوانەشەوە دروستە، پێموایە «فلێمینگ»ـەكانن كە زیاتر متمانە بە «واڵون»ـەكان ناكەن. مەبەستم نییە بگەڕێمە سەر وڵاتەكەتان، بەڵام بۆنموونە لە «عێراق» متمانە بوونی نییە لەنێوان «شیعە» و «سوننە» و «كورد» و پێكهاتە جیاوازەكانی تر. بۆیە دەكرێ سیستەمێكی دیموكراسی بونیادبنێن كە یاریدەدەر بێت لەبەخشینی هەلومەرج بۆ هاووڵاتیان لەدەربڕینی هەست و بۆچوونەكانیان لەبارەی سیاسەت و دەرفەتی هەڵبژاردن لەنێوان سیاسەتوانەكان لەگەڵ پەسەندكردن یان لادانی سیاسەتوانەكان، بەڵام ئەگەر هات و نامتمانەیی لەئاستێكی بەرزدا بوو لەنێوان پێكهاتە جیاوازەكان، ئەوكات دیموكراسییەت چارەسەرێكی سیحری نابێت بۆ كێشەكان. لێرەوە ئەگەر بێینە سەر بارودۆخی عێراق، عێراق حاڵەتێكی جیاواز و دەگمەنە. عێراق لەلایەن ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا داگیركرا و بەهەماهەنگی لەگەڵ هێزەكانی هاوپەیمانان هەڵستان بە پێكهێنانی حكومەتێك و لەسەر عێراق-یان سەپاند. پێموایە هێشتا بەشی كۆتایی حكومەتی عێراقی نەنووسراوە و 100% دیار نییە هەیكەلییەتی حكومەتی عێراق لەئاییندەدا چۆن دەبێت. لەوانەیە ئەگەرێك هەبێت بۆ دروستبوونی كوردستان-ێكی سەربەخۆ، بەڵام ئێوە لەمن باشتر دەزانن، كە بارەكە زۆر زۆر ئاڵۆزە لەبەرئەوەی لەدەرەوەی چوارچێوەی عێراق كوردی دیكە هەیە، بۆنمونە كورد لە «سوریا» و «ئێران» دەژین، بۆیە كوردستانێكی سەربەخۆ دەبێت بە كێشەیەكی نێودەوڵەتی ئاڵۆز و مامەڵەكردنی زەحمەت دەبێت. چەندین نموونە هەیە كە تیایدا فیدراڵییەت بە چارەسەر دانراوە و لەكۆتاییدا سەركەوتوو نەبووە، بۆنموونە «نایجیریا»، «نایجیریا» خاوەن سیستەمێكی فیدراڵی بوو، بەڵام نموونەیەكی درەوشاوە نەبوو لەسەر سەركەوتنی سیستەمی فیدراڵییەت. «بەلجیكا» زۆر سەركەوتوو نەبوو، «سویسرا» و «ئەڵمانیا» زۆر سەركەوتوو بوون، بەڵام ئەم وڵاتانە دەوڵەمەندن هاوكات ئاستی دوژمنایەتی لەنێوان گرووپە ئیتنییەكانی هەرێمەكانیان زۆر قووڵ نییە. هەروەك كە پێشتریش ئاماژەمپێدا، فیدراڵییەت چارەسەرێكی سیحری نییە بۆ كێشەكان، هەندێك جار سەركەوتوو دەبێت و هەندێك جاریش شكست بەدەست دێنێت)).