((پارتە سیاسییەكان یاریدەدەرن لە رەخساندنی زەمینەدا بۆ بەشداریكردنی هاووڵاتیان لە پرۆسەی سیاسیدا، ئەمەش مەرجێكە بۆ بونیادنانی دیموكراسییەتێكی سەقامگیر. سەبارەت بەگرنگی پارتەكان بۆ بونیادی دیموكراسی، لەوانەیە بتوانین بەبێ پارتە سیاسییەكانیش دیموكراتی بونیادبنێین و لەوانەشە سەركەوتوو بین، بەڵام تاكو ئەمڕۆش نازانین ئەم پرۆسەیە چۆن بەبێ بوونی پارتی سیاسیی ئەنجام دەدرێت و چۆن دەكرێت.
سەبارەت بە رۆڵی پارتەكانی ئۆپۆزسیۆنیش، بێگومان لەڕووی تیۆرییەوە پێویستە ئۆپۆزسیۆن جەخت بكاتە سەر خاڵە لاوازەكانی بەرنامەی پارتی فەرمانڕەوا، هەروەها پێویستە جەخت بكەنە سەر وەدیهێنانی پێداویستییەكانی هاووڵاتیان، بەڵام كێشەكە لەوەدایە پارتەكانی ئۆپۆزسیۆنیش، تەنیا مەبەستیان ئەوەیە بگەنە دەسەڵات و دەسەڵات بگرنە دەست، بۆیە هەوڵدەدەن بەرهەڵستكاریی هەمووشتێك بكەن)).
ئایرا سمۆڵنسكی


كارین هیندرسۆن بۆ گوڵان:
دەبێت حكومەت مافی ئەوە بۆ ئۆپۆزسیۆن دەستەبەربكات نوێنەرایەتی خۆی هەبێت، هەروەها دەبێت ڕۆڵ و بەشداری ئۆپۆزسیۆن بونیادنەرانە بێت نەك تێكدەرانە لە بەڕێوەبردنی كاروباری وڵاتدا

زانای بەناوبانگی سیاسەت ئەلمەر ئیرك شات شنایدەر پێش زیاتر لە نیو سەدە، سەبارەت بە گرنگی حزبی سیاسی بۆ كۆمەڵگەی دیموكراتی دەڵێت: ((حزبە سیاسییەكان دروستكەری دیموكراتین، بەڵام ناتوانرێت بە میتۆدی ئێستای حزبە سیاسییەكان بیر لەوەبكرێتەوە دیموكراتی هاوچەرخ بپارێزرێت))، ئەم قسە بەناوبانگەی شات شنایدەر بەرەو ئەوەمان دەبات لەسەر چەند پرسێكی گرنگ هەڵوەستە بكەین:
1- دیموكراتی كۆن و هاوچەرخ بەبێ بوونی حزبی سیاسیی ناتوانرێت بیری لێبكرێتەوە، ئەمە وێڕای ئەوەی دەوڵەتانی بەخشەر و ئاژانسە نێودەوڵەتیەكان بۆ وڵاتانی تازە پێگەیشتوو زیاتر هاریكارییەكانیان بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردن و پشتگیری رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنیە و بەشێوەیەكی زۆر سنووردار و دیاریكراو هاریكاری حزبە سیاسییەكان دەكەن، هەر بۆیە زۆرجار دەبینین پرۆسەی دیموكراتی لەو وڵاتانە ئاڕاستەی خۆی دەگۆڕێت و بەرەو دەركەوتنی دیاردەی پۆپۆلیزم هەنگاو هەڵدەگرێت، بۆیە پێشنیاری پسپۆران و تایبەتمەندانی سیاسیی بۆ ئەم حاڵەتە ئەوەیە كە زیاتر بایەخ بە پارتە سیاسییەكان بدرێت، هەروەها نزیكتر مامەڵە لەگەڵ پارتە سیاسییەكان بكرێت، ئەمەش لەو روانگەیەوە ئەگەر زۆرجار پارتە سیاسییەكان هۆكار و بەشێكی كێشەكان بن، ئەوا زۆر جاریش بەشێكی چارەسەرەكانن.
2- سەبارەت بەوەی كە ناتوانرێت بەمیتۆد یان شێوازی پیادەكردنی سیاسەتی ئێستای حزبەكان لە كۆمەڵگە هاوچەرخەكاندا دیموكراتی بپارێزرێت، ئەوا ئەم بۆچوونە لەوەوە سەرچاوەی گرتووە، كە حزبی سیاسیی وەك پێداویستیەك بۆ نوێنەرایەتیكردنی پێداویستیەكانی كۆمەڵگەی دیموكراتی و وەك پێداویستیەك بۆ بەردەوامی دیموكراتی دروست بوون، بەڵام بەپێی رووپێوەكانی ناوەندەكانی توێژینەوە دەركەوتووە حزبە سیاسییەكان لەم ئەركە گرنگە كە ئەركی نوێنەرایەتیكردنی خواستەكانی جەماوەرە، شكستیان هێناوە.
3- لەگەڵ ئەوەی لە كۆمەڵگەی دیموكراتیدا پارتە سیاسییەكان بەشێوەیەكی گشتی ئاماژەیان پێدەكرێت، ناوێكی تایبەتی بۆ هیچ حزبێكی سیاسیی نییە، راشكاوانەتر حزبی فەرمانڕەوا یان ئۆپۆزسیۆن ناوێكی تاسەر نییە بۆ هیچ حزبێك، هەربۆیە زیاتر باسی دیاردەی فرەلایەنی و پاراستنی ئەو فرەییە دەكرێت، نەك رێكخستنی پێوەندی نێوان حزبەكانی فەرمانڕەواو حزبەكانی ئۆپۆزسیۆن، ئەمەش لەو خاڵەوە سەرچاوەی گرتووە كە هیچ حزبێك تاسەر فەرمانڕەواو هیچ حزبێك تاسەر ئۆپۆزسیۆن نییە.
4- پارتی سیاسیی لە كۆمەڵگەی دیموكراتی پارتەكانی ناو حكومەت بن یان پارتەكانی ئۆپۆزسیۆن بن، تەنیا یەك ئەركیان هەیە، ئەویش ئەركی نوێنەرایەتیكردنی خەڵكە، راستە پارتەكان هەریەكەیان نوێنەرایەتی بەشێك لە خەڵك دەكەن، بەڵام دوای ئەنجامدانی هەڵبژاردن و دروستكردنی حكومەت، ئەو پارتانەی كە حكومەت پێكدەهێنن، دەبێت وەڵامدانەوەیان بۆ هەموو خواستەكانی خەڵك بەشێوەیەكی گشتی هەبێت نەك تەنیا ئەو خەڵكانەی دەنگیان پێداون، لەهەمانكاتدا پارتەكانی ئۆپۆزسیۆنیش نوێنەرایەتی سەرجەم خواست و ناڕەزاییەكانی خەڵك دەكەن كە بەرامبەر حكومەت هەیانە، نەك تەنیا ئەو خەڵكانەی دەنگیان پێداون.
ئەم حاڵەتەی پارتە سیاسییەكان لە كۆمەڵگەی دیموكراتی رووبەڕووی دەبنەوە، حزبی سیاسیی لەرێكخراوێكی خۆبەخشی تایبەتەوە دەگۆڕێت بۆ رێكخراوێكی جەماوەری یان حزبێكی جەماوەری بۆ ئەوەی بتوانێت لەسەر ئاستێكی فراوان نوێنەرایەتی بكات، بەڵام لەزۆربەی دیموكراتیەكاندا، پارتە سیاسییەكان، ناتوانن ئەم وەرچەرخانە لە ناوخۆی پارتە سیاسییەكانی خۆیاندا ئەنجامبدەن، هەروەك رێكخراوێكی تایبەتی خۆبەخش كاردەكەن و زیاتر كە بەرژەوەندی حزبیەكانیان مسۆگەر بكەن و بەجۆرێك باڵادەستییان بەسەر كاندید و شێوازی دیاریكردنی دەنگدەرانی دۆست و لایەنگیرانیان هەیە كە دواتر نەتوانن لە ئەركی نوێنەرایەتیكردندا سەركەوتوو بن.
رۆڵە جیاوازەكانی پارتەكان و
شێوازە هەمەجۆرەكانی سیستمی دیموكراتی
ئەگەر پێوەندی نێوان دیموكراتی و بوونی حزبە سیاسییەكان بەو ئاستە بێت كە بەبێ بوونی حزبە سیاسییەكان دیموكراتی بوونی نەبێت، ئایا ئەمە ئەو مانایە دەگەیەنێت، لەهەر وڵاتێكدا فرەیی حزبی هەبوو دیموكراتی بە یەك شێواز بوونی دەبێت و بەیەك شێواز گەشە دەكات؟ وەڵامی ئەم پرسیارە ناكرێت تەنیا لەسەر ئاستی تیۆری دیموكراتی وەڵامبدرێتەوەو تەنیا ئاماژە بۆ ئەوە بكرێت، فرەیی سیاسیی بەردی بناغەی دیموكراتی-یە، كە ئەمە بەڵگە نەویستێكی راستە، بەڵام لەم خاڵەوە پرسیارەكە ئەوەیە ئایا هەموو فرەییەكی سیاسیی هەمان شێوازی دیموكراتی بەرهەم دەهێنن؟ بێگومان توێژینەوە مەیدانیەكان لەسەر ئاستی وڵاتانی جیاواز بەتایبەتیش وڵاتی تازە پێگەیشتوو، شێوازی جیاوازی دیموكراتیمان پیشاندەدەن، ئەو شێوازە جیاوازانە لەگەڵ ئەوەی لەهەندێك ئەزمووندا رۆڵی حزبەكان بە ئاراستیەكی ئیجابی لەگەڵ رەوتی بەرەو پێشەوەچوونی دیموكراتی هەنگاوی هەڵگرتووە و بۆتە هۆكاری بونیادی دامەزراوەی بەهێزی سیاسیی و دەوڵەتی لە كۆمەڵگەدا، بەڵام لەهەندێك حاڵەتی دیكە رۆڵی حزبەكان و كارلێكی لەسەر پرۆسە دیموكراتیەكە بۆتە هۆكاری ئەوەی هەردوو چەمكی حزب و تیۆری دیموكراتی گۆشەگیر بكات و لێكیان دوور بخاتەوە، كەواتە ئەم بۆچوونە ئەوەمان بۆ ئاشكرا دەكات كە شێوازی كاركردن و ئایدلۆژیەتی حزبەكان لە كۆمەڵگە شێوازی جیاوازیان بە پرۆسەی دیموكراتی بەخشیوە، پرۆسەی دیموكراتی لەو كاتانە پێشكەوتن بە خۆیەوە دەبینێت كە حزبەكان بەشێوەیەكی گشتی سیاسەتەكانیان دەخەنە خزمەتی دیموكراتیەوە.


دەیڤد پاك لیۆن بۆ گوڵان:

ئۆپۆزسیۆن هاوكاریی سیستەمی دیموكراتییە دەكات بۆئەوەی پارتی فەرمانڕەوا دەسەڵاتەكانی خراپ بەكارنەهێنێت، هەروەها دەبێت جیاوازیە سیاسییەكان بە رێگەچارەی ئاشتییانە یەكلابكرێنەوە

حزبەكانی ئۆپۆزسیۆن و فەرمانڕەوا
پۆلێنی دەنگدەرانن
وەك لە پێشەوەی ئەم راپۆرتەش ئاماژەمان پێكرد، حزبەكان لە كۆمەڵگەی دیموكراتی هەموو پێكەوە یەك ئەركیان هەیە، ئەویش نوێنەرایەتیكردنی خواستەكانی و رێكخستنی نوێنەرایەتی خەڵكە بۆ بەڕێوەبردنی وڵات، ئەوجا لێرەوە كە هەڵبژاردن ئەنجامدەدرێت و بەشێك لە حزبەكان دەبنە حزبی حكومڕان و حكومەت پێكدەهێنن و بەشێكی دیكەشیان دەبنە ئۆپۆزسیۆن و چاودێری ئەدای حزبەكانی فەرمانڕەوا دەكەن بۆ ئەوەی بزانن تاچەند بەرنامەكانیان جێبەجێ دەكەن، ئەوا ئەم پۆلێنە پۆلێنی دەنگدەران و ئاكامی سندوقی دەنگدانە، بۆیە زۆر ئاساییە لە هەڵبژاردنێكی دیكە گەل بەجۆرێكی دیكە حزبەكان پۆلێن بكاتەوەو ئەوەی ئێستا حزبی فەرمانڕەوایە بگۆڕێت بۆ ئۆپۆزسیۆن و ئەوەشی ئۆپۆزسیۆنە ببێتە حزبی فەرمانڕەواو حكومەت پێكبهێنێت، سەبارەت بەم لایەنی رۆڵی پارتە سیاسییەكان لە كۆمەڵگەی دیموكراتی پرسیارمان لە پرۆفیسۆر ئایرا سمۆڵنسكی ئوستادی زانستی سیاسەت لە زانكۆی مۆنماوس و تایبەتمەند لەسەر رۆڵی پارتە سیاسییەكانی ئەمریكا سەبارەت بە گرنگی رۆڵی پارتە سیاسییەكان لە پرۆسەی دیموكراتی لە ئاخاوتنێكی تایبەت بە گوڵانی راگەیاند: (پارتە سیاسییەكان یاریدەدەرن لە رێكخستنی رای گشتی و بەشداریكردنی هاووڵاتیان لە پرۆسەی سیاسی. ئەركی پارتە سیاسییەكان بریتییە لە هاندانی هاووڵاتیان بۆ بەشداریكردن لە پرۆسەی سیاسی، بۆ ئەم مەبەستەیش ئەنجامدانی چالاكی پێویستە، بەڵام ئەنجامدانی ئەم شتە لە كەشوهەوایەكی سەقامگیر. بۆیە ئەركی پارتە سیاسییەكان بریتییە لە رێكخستنی هاووڵاتیان لە سیستەمێك كە تیایدا بتوانن چالاكییەكان ئەنجام بدەن، بەڵام بەوشێوەیەی كە نەبێتە هۆی سەرهەڵدانی توندوتیژی. بۆیە دەتوانم بڵێم كە پارتە سیاسییەكان یاریدەدەرن لە رەخساندنی زەمینە بۆ بەشداریكردن بە شێوازێكی سەقامگیر، كە ئەمەیش مەرجێكە بۆ بونیادنانی دیموكراسییەتێكی سەقامگیر. لەلایەنێكی ترەوە و سەبارەت بە بونیادنانی دیموكراسییەت، لەوانەیە بەبێ پارتی سیاسی بتوانین دیموكراسییەت بونیادبنێین و لەوانەشە سەركەوتوو بین، بەڵام تاكو ئەمڕۆش و بۆ حاڵی حازر نازانین ئەو شتە چۆن ئەنجام دەدرێت و چۆن دەكرێت، بۆیە پێویستە هەوڵ بدەین سیستەمەكانمان باشتر بكەین. سەبارەت بەرۆڵی پارتەكانیش كە رۆڵی ئۆپۆزسیۆن، لەڕووی تیۆرییەوە، پێویستە لەسەر پارتەكانی ئۆپۆزسیۆن جەخت بكەنە سەر خاڵە لاوازەكان لە بەرنامەكانی پارتی دەسەڵات، پێویستە جەخت بكەنە سەر وەدیهێنانی پێداویستییەكانی هاووڵاتیان، بەڵام كێشەكە لەوەدایە كە تەنانەت پارتەكانی ئۆپۆزسیۆن-یش مەبەستیان هەیە بۆ لەدەستگرتنی دەسەڵات، بۆیە هەوڵدەدەن بەرهەڵستكاریی هەمووشتێك بكەن. بۆنموونە لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و كاتێك كە «باراك ئۆباما» هەڵبژێردرا، دڵنیام پارتی «كۆمارییەكان» وتوویانە: «باشە، با چاوەڕوان بین بزانین ئەم پیاوە چ هەڵەیەك ئەنجام دەدات، بۆئەوەی هاووڵاتییە ئەمریكییەكانی لێ ئاگادار بكەینەوە». پارتی «كۆمارییەكان» بڕیاریدا هەماهەنگ نەبێت لەگەڵ هەر شتێك كە «باراك ئۆباما» ئەنجامی دەدات و بڕیاریاندا سەركەوتن بەو پیاوە نەبەخشن، ئەوە ئامانجەكەیان بوو و نزیكەی هەموو ئەندامانی «كۆمارییەكان» ئەم ستراتیژییەتەیان پیادەكرد. بەڕای من «باوكانی دامەزرێنەر»ی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەو بڕوایەدا بوونە كە پێویستە هەستی نیشتمانی لەسەرووی هەستی حزبایەتی بێت، بەشێوەیەك كە كاتێك سەركردەیەك هەڵدەبژێردرێت، ئەوە پێویستە لەسەر ئۆپۆزسیۆنێكی شەرعی جەخت بكاتە سەر كێشە شەرعییەكان، لەبەرئەوەی ئەگەر بێت و پارتی ئۆپۆزسیۆن جەخت بكاتە سەر بەرژەوەندییەكانی خۆی ئەوكات سیستەمەكە بەرەو داڕمان دەبات، زۆرجار لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دیارنییە كێ پارتی دەسەڵاتدارە و كێ ئۆپۆزسیۆنە و هەندێك جاریش هەموو لایەنەكان وەكو ئۆپۆزسیۆن دەردەكەون)).
لێرەوە ئەگەر سەیری قسەكانی پرۆفیسۆر ئایرا بكەین، هەست دەكەین حزبی فەرمانڕەوا رێز لە ئۆپۆزیسۆن دەگرێت و ئۆپۆزسیۆنیش رێز لە حكومەتی خۆی دەگرێت و لەسەر كێشە رەواكانی خەڵك بەدەنگ دێت و بەهەموو شتێك ناڵێت خراپە، سەبارەت بە ئەدای حزبەكان بۆ چارەسەركردنی كێشەكان و رۆڵیان لە بونیادی كەلتوری دیموكراتی لەكۆمەڵگە، پرۆفیسۆر جۆن ئیشیاما ئوستادی زانستی سیاسەت لە زانكۆی نۆرس تەكساس سەبارەت بەم لایەنە لە لێدوانێكی تایبەتدا بەمجۆرە بۆ گوڵان هاتە ئاخاوتن: (بوونی پارتە سیاسییەكان گرنگە بۆ هێنانەپێشەوەی ئەو سەركردانەی پابەندن بە دیموكراسیەوە. لەلایەكی دیكەوە پارتە سیاسییەكان گرنگن لەبەر ئەوەی وەك ئەو دامەزراوانە كاردەكەن كە سیاسەت دادەڕژن و حكومڕانی دەكەن، بە دەربڕینێكی دیكە بەرژەوەندی تاكەكەسەكان كۆدەكەنەوە و پێكەوە دەیانكەنە سیاسەتێكی هاوبەش. هەروەها پارتە سیاسییەكان هاوكارن لەوەی كۆمەڵگە پەرە بەو بەها كەلتوریانە بدات كە پشتیوانن بۆ دیموكراسیەتی سیاسی، لە ئەدەبیاتی سیاسیدا ئاماژە بەم ڕۆڵانە كراوە كە پارتە سیاسییەكان دەیبینن، هەر ئەمەش هۆكاری ئەوەیە ئەوەندە گرنگن بۆ دیموكراسی. ئەو كێشەیەی ئێستا پارتە سیاسییەكان لەكۆمەڵگەی دیموكراتی رووبەڕووی دەبنەوە ئەوەیە، پێشتر پارتە سیاسییەكان هەوڵی خستنەڕووی بەرنامە و ئایدیایان دەدا، بەڵام ئێستا پارتە سیاسییەكان لەو سیاسییە موحتەریفانە پێكهاتووە كە تەركیز لەسەر بەدەستهێنانی دەسەڵات و پاراستنی دەسەڵات دەكەن، ئەمە دیاردەیەكی جیهانیە و تێڕوانینی خەڵكیش ئەوەیە كە پارتە سیاسییەكان چیتر نوێنەرایەتی ئێمە ناكەن، لەبەر ئەوە دەڵێن ئێمە هیچ بەرژەوەندیەكمان نییە لە بەشداری كردن لە پرۆسە سیاسییەكە بۆ پشتگیریكردنی پارتە سیاسییەكان. ئەمە كێشەیەكی گەورە و تەنیا ڕووبەڕووی وڵاتە تازەگەشەكردووەكان نەبۆتەوە، بەڵكو لە هەمان كاتدا ڕووبەڕووی وڵاتە پێشكەوتووەكانیش بۆتەوە. پرسیارە گەورەكە ئەوەیە ئایا چۆن ئەمە پێچەوانە بكرێتەوە و چۆن پارتە سیاسییەكان بتوانن دووبارە متمانەی خەڵك بەدەست بهێننەوە، ئەمەش كارێكی زەحمەتە، لەبەر ئەوەی ئەمە پێویستی بە پەرەپێدانی كەلتوری دیموكراسی هەیە، كەلتوری دیموكراتی كۆمەڵگە و ئەو كەلتوری دیموكراتیەی لەلایەن پارتە سیاسییەكانەوە پەرەی پێدەدرێت، كە لەلایەك كەلتورێكی سیاسی دیموكراتی بەرەوپێشچوو بوونی نییە، لەلایەكی دیكەوە ئەو پارتە سیاسییانە هەن كە توانای بونیادنانی ئەو كەلتورە دیموكراتیەیان نییە. یەكێك لەو شتانەی زۆرینەی چاودێرانی پارتە سیاسییەكانی ڕۆژئاوا باسی دەكەن بریتییە لەوەی پارتە سیاسییەكان هاوكارن لە پەرەپێدانی كەلتوری دیموكراتی لەبەر ئەوەی یارمەتی خەڵك دەدەن لە تەبەنی كردنی ئەو بەها سیاسییە دیموكراتیانەدا، كەواتە ئەگەر پارتگەلێكی لەم چەشنەت نەبێت، ئەوا بەها سیاسییە دیموكراتیەكانیشت نابێت. ئەمە تەنگژەیەكە ڕووبەڕووی زۆرێك لە وڵاتە تازەگەشەكردووەكان بۆتەوە، كەواتە پرسیارەكە ئەوەیە چی بكرێت بۆ دووبارە داڕشتنەوەی بونیادی پارتە سیاسییەكان بە چەشنێك هاوكاربن لە پەرەپێدانی بەها سیاسییە دیموكراتیەكاندا، لەلایەكی دیكەش زۆرجار حزبەكانی ئۆپۆزسیۆن سەرسەختانە كاردەكەن و زیان بە دیموكراتی دەگەیەنن، بۆیە پێویستە پاڵنەر بۆ ئۆپۆزسیۆن دروستبكرێت بۆ ئەوەی بەباشی رەفتار بكەن، لەبەر ئەوەی هەندێ جار ئۆپۆزسیۆن هێندە سەرسەختانە كاردەكات، پێكەوە گونجان و ڕێككەوتن ڕەتدەكاتەوە تەنیا تەركیز لەسەر ڕووخاندنی ڕژێمەكە دەكاتەوە. واتە چارەسەرەكە خوڵقاندنی پاڵنەرە بۆ ئەوەی بەباشی ڕەفتار بكەن، بۆ نموونە لە ڕێی هاوبەشی پێكردنیانەوە، بەڵام دەرفەتیان بۆ دروست بكرێت بۆ ئەوەی لە هەندێ بواردا هاوبەشی لە دەسەڵاتدا بكەن، لەبەر ئەوەی ئەگەر بەتەواوەتی لە پرۆسە سیاسییەكە بكرێنە دەرەوە، ئەوا ئەگەری ئەوە سەرهەڵدەدا دەست بكەن بە چالاكی دژی سیستمەكە، بەڵام ئەگەر لە هەندێ بواردا بەشدارییان پێبكرێت یاخود ڕاوێژكاریان پێبكرێت، ئەوا ئەم ئەگەرە-دژایەتیكردنی سیستمەكە- كەمتر دەبێتەوە. زۆرێك لە زانا سیاسییەكان باسیان لەوە كردووە باشترین ڕێگەچارە بۆ دروستبوونی ئۆپۆزسیۆنی بەرپرس كە گیانی پێكەوەگونجانی هەبێت ئەوەیە سیستمەكە ئەو پارتانە لە خۆبگرێت، پێم وایە ئەمە بە شێوەیەكی گشتی ڕاستە)).



ئایرا سمۆڵنسكی بۆ گوڵان:

پارتە سیاسییەكان یاریدەدەرن لە رێكخستنی رای گشتی و بەشداریكردنی هاووڵاتیان لە پرۆسەی سیاسی، ئەركی پارتە سیاسییەكان بریتییە لە هاندانی هاووڵاتیان بۆ بەشداریكردن لە پرۆسەی سیاسی
گێڕانەوەی متمانە
لەنێوان حزب و خەڵكدا
یەكێك لەو حاڵەتانەی كە دەبێتە هۆی دروستبوونی نیگەرانی لە كۆمەڵگەی دیموكراتی، هاتنە خوارەوەی ئاستی متمانەی هاووڵاتیانە بە حزبە سیاسییەكان، ئەم حاڵەتە لەگەڵ ئەوەی وەك دیاردەیەك لە پرۆسەی دیموكراتی وڵاتانی تازە پێگەیشتوو دەردەكەوێت، بەڵام ئەم كێشەیە كێشەی وڵاتانی پێشكەوتوو و وڵاتانی تازە پێگەیشتووشە، بەڵام لەبەر ئەوەی لە وڵاتانی تازە پێگەیشتوو دامەزراوەكانی دیموكراتی بەباشی ڕەگی دانەكوتیووە، بۆیە وەك دیاردەیەكی ترسناك خۆی دەخاتە روو، لەم بارەوە پسپۆران مەترسیەكانی ئەم حاڵەتە لە وڵاتانی تازە پێگەیشتوو بەم خاڵانە چڕ دەكەنەوە:
1- سەبارەت بەو حزبانەی هەڵبژاردن دەبەنەوە و حكومەت پێكدەهێنن، ئەدایان ناگاتە ئەو ئاستەی بەڵێنەكانی هەڵبژاردن و رەفتاری پراكتیكیانەیان هاوسەنگ بێت یان نزیك بێت لە هاوسەنگیەوە، بۆیە هاووڵاتیان لەم ناهاوسەنگیەوە متمانەیان بە حزبەكان لاواز دەبێت.
2- حزبەكانی ئۆپۆزسیۆن كە بوون بە ئۆپۆزسیۆن وەك دۆڕان لە هەڵبژاردن و لەدەستدانی دەسەڵات سەیر دەكەن، پەنا بۆ هەموو شتێك دەبەن بۆ ئەوەی بەهەر جۆرێك بێت بگەنەوە دەسەڵات، ئەمە وادەكات حزبەكانی ئۆپۆزسیۆن لەبری ئەوەی بیر لە دەستاودەستكردنی ئاشتیانەی دەسەڵات بكەنەوە، بیر لەوە دەكەنەوە تەواوی سیستمە سیاسییەكە رەتبكەنەوە، بانگێشەی ئەوە بۆ دامەزراوەكانی سیستمە دیموكراتیە بكەن، كە هۆكارێكە بۆ هەژاری و گەندەڵی، بۆیە پێویستە بەرێگەی سندوقەكانی دەنگدان ئەو سیستمە بگۆڕێت و سیستمێكی پۆپۆلیستی دابمەزرێت.
3- زۆربەی دەوڵەتانی تازە پێگەیشتوو یان ئەوانەی لە دەسپێكی پرۆسەی دیموكراتیدان، دەوڵەتی دوای تەنگژەن(post conflict) ن، واتە ئەو دەوڵەتانەن كەهێشتا دامەرزاوە سیاسیی و دەوڵەتیەكان بەو ئاستە بەهێز نین، بۆیە پرۆسەی دیموكراتی كە خۆی پرۆسەیەكە بەردەوام لەبەردەم رەخنەدایە لە وڵاتانی تازە پێگەیشتوو، ئەم رەخنانە جۆرێك لە ئاڵۆزی و یەكتری رەتكردنەوە دروست دەكات.
4- راسپاردەی پسپۆران و شارەزایانی قۆناغی راگواستن بۆ دەوڵەتانی تازە پێگەیشتوو ئەوەیە كە هەموو پێكەوە هەوڵبدەن دامەزراوە سیاسییەكان و دامەزراوە دەوڵەتیەكان بەهێز بكەن، لەبەر ئەوەی ئەگەر دامەزراوەی بەهێز نەبێت، ئەوا هەموو كات مەترسی دووبارە هەڵگیرسانەوەی تەنگژە كۆنەكان هەیە.
سەبارەت بەم خاڵانەی ئاماژەمان پێكردن پرسیارمان لە پرۆفیسۆر كارین هیندرسۆن ئوستادی زانستی سیاسەت لە زانكۆی لیسیستەری بەریتانی و پسپۆر و تایبەتمەند لەسەر پرۆسەی دیموكراتی وڵاتانی پۆست كۆمونیست بە تایبەتی سلۆفاكیا و كۆماری چیك كرد، سەبارەت بەم لایەنەی پارتە سیاسییەكان لە لێدوانێكی تایبەتی بۆ گوڵان بەم جۆرە رای خۆی دەربڕی و وتی: (بوونی پارتە سیاسییەكان گرنگە بۆ ڕێكخستنی بیروبۆچوون و بەدیلی سیاسی جیاواز، چونكە ئەگەر تەنیا پارتێكی سیاسی بوونی هەبێت، ئەوا بواری هەڵبژاردن و ئیختیاركردن بۆ خەڵك نامێنێتەوە، هەروەها بوونی ئاستێكی دیاریكراو لە متمانە و ڕێز لەنێوان حكومەت و پارتەكانی ئۆپۆزسیۆن زۆر یارمەتیدەرە لە پتەوكردنی دیموكراسیدا، چونكە ئەگەر هاوكاری هەبێت لە هەندێ بواردا ئەوە هەندێ چاكسازی و گۆڕانكاری ئاسانتر ئەنجام دەدرێن. دەبێت حكومەت مافی ئەوە دەستەبەربكات ئۆپۆزسیۆن نوێنەرایەتی خۆی هەبێت، بۆ نموونە لە پەرلەماندا، هەروەها كار بۆ ئەوە بكات ڕۆڵ و بەشداری ئۆپۆزسیۆن بونیادنەرانە بێت نەك تێكدەرانە لە بەڕێوەبردنی كاروباری وڵاتدا، لێرەوە ئەگەر ئاماژە بە هاتنەخوارەوەی متمانەی پارتە سیاسییەكان بكەین، كەمبوونەوەی متمانە بە پارتە سیاسییەكان دیاردەیەكی جیهانیە و تەنیا دیموكراسیە نوێیەكان پێوەی گرفتار نەبوونە، بەڵكو لە ئەوروپای ڕۆژئاواش متمانە بە پارتە سیاسییەكان لە داكشاندایە. یەكێك لە هۆكارەكانی بێتمانەیی خەڵك بە پارتە سیاسییەكان، ئەوەیە پێیانوایە پارتەكان تەنیا هەوڵی بەدەستهێنانی بەرژەوەندیە شەخسیەكانی خۆیان دەدەن، نەك بەرژەوەندی بەرفراوانی كۆمەڵگە، كە كارێكی لەم چەشنە وا لە پارتە سیاسییەكان دەكات بتوانن هاوكاری بەشێكی گەورەی كۆمەڵگە بكەن. هەربۆیە گرنگە پارتە سیاسییەكان هەوڵی ئەوە بدەن چارەسەرێك بۆ جیاوازیەكانیان بدۆزنەوە لەبری ئەوەی كار بۆ دوورخستنەوە و كردنە دەرەوەی ئەو خەڵكانە لە پرۆسەكە بكەن كە هاوڕانین لەگەڵیاندا و بۆچوونی جیاوازیان هەیە لەگەڵیاندا. كێشەكە ئەو كاتە سەرهەڵدەدات هێزی دژی دیموكراسی دروست دەبێت كە سازشكردن لەگەڵیاندا ڕەنگە تەواوی سیستمە دیموكراتیەكە بخاتە مەترسیەوە. ئەمەش لەلایەك دەوەستێتەسەر ئەو ئۆپۆزسیۆنەی لە ئارادایە، لەلایەكی دیكەوە دەوەستێتەسەر ئازادی ڕۆژنامەگەری و مافی یەكسان بۆ بەكارهێنانی دەزگاكانی ڕاگەیاندن لەنێو پارتە سیاسییە جیاوازەكاندا. بۆ نموونە ئەگەر ڕۆژنامەكان بە باشی و وەك پێویست ئەركەكانی خۆیان ئەدا نەكرد، ئەوا ڕای گشتی باش ئاگادار نابن لە كارەكانی حكومەت، نەبوونی شەفافیەت لە بارەی چۆنیەتی داڕشتنی سیاسەت و بەڕێوەبردنی كاروبارەكانەوە دەبێتەهۆی لاوازكردنی متمانە و ئەو كاتە زەحمەتە پارتە سیاسییەكان بتوانن كۆنتڕۆڵی كارەكانی یەكتر بكەن و چاودێری یەكتر بكەن و یەكتر لە سنوورەكانی خۆیاندا ڕاگرن. هەروەها یەكێك لە كێشە سەرەكیەكانی دیموكراسیە نوێیەكان ئەوەیە پارتی حكومڕان ڕووبەڕووی موعارەزەیەك دەبێتەوە كە دژی دیموكراتی و دژی سیستمەكەیە، هەندێ جار ئاسانترە وەك پارتی نایاسایی لەقەڵەمیان بدەیت، یاخود بیانكەیتە دەرەوەی سیستمە سیاسییەكە، هەندێ جاریش زۆر باشترە ئاوێتەی سیستمەكەیان بكەیت)).
خاتوو كارین هندرسۆن كە بەشێوەیەكی پراكتیكی كاری لەسەر پرۆسەی دیموكراتی وڵاتانی پۆست كۆمونیست كردووە، هەست بەو مەترسیە دەكات، كەزۆر جار لەو قۆناغە ناسكەدا، پرۆسەی دیموكراتی رووبەڕووی هێزی نادیموكراتی یان دژی سیستمە سیاسییەكە دەبێتەوە، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا پرسیارمان لە پرۆفیسۆر دەیڤد پاك یو لیۆن ئوستادی زانستی سیاسەت لەزانكۆی مینۆسۆتا كرد و لەوەڵامدا بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان خستەڕوو وتی: (لە سیستمی دیموكراسیدا، هاووڵاتیان خوازیارن بۆ دەستاودەستكردنی دەسەڵات بەشێوەیەكی ئاشتییانە، بۆیە پارتە سیاسییەكان رێگە فەراهەم دەكەن بۆ ئەو دەستاودەستكردنە بۆ دەسەڵات بەشێوەیەكی ئاشتییانە و رێكخراو، بەڵام پێموایە لەهەموویان گرنگتر ئەوەیە كە سیستەمە سیاسییەكە سیستەمێكی ركابەر بێت، لەم حاڵەتەدا ئەركی پارتی ئۆپۆزسیۆن بریتییە لە چاودێریكردنی پارتی دەسەڵات لە حكومەتدا. كەواتە ئۆپۆزسیۆن كارێكی چاودێریی هەیە، بەشێوەیەك كە ئەگەر هات و پارتی دەسەڵات هەر رەفتارێكی نادروست یان نابەجێی ئەنجامدا ئەوكات پێویستە لەسەر پارتی ئۆپۆزسیۆن هاووڵاتیان ئاگاداربكاتەوە لەبارەی ئەو هەڵەیەی هەیە. بەڕای من ئۆپۆزسیۆن هاوكاریی سیستەمەكە دەكەن بۆئەوەی پارتی دەسەڵاتدار دەسەڵاتەكانی حكومەت خراپ بەكارنەهێنێت. بۆ چارەسەركردنی كێشەكانیش چەندین هۆكار هەیە. لەگەڵ هەبوونی كەلتوری دیموكراسی، ئەوكات دەكرێ جیاوازیە سیاسییەكان بە رێگەچارەی ئاشتییانە یەكلابكرێنەوە. پێویستە بە كەلتوری دیموكراسی كێشەكان چارەسەربكرێن بۆئەوەی هاووڵاتیان پەنا نەبەنە بەر توندوتیژی. پێویستە كەلتورێك لە كۆمەڵگە بچەسپێت بۆ لەباوەشگرتنی گۆڕانكارییەكان و جیاوازییەكان بە ئاشتییانه.


جۆن ئیشیاما بۆ گوڵان:

هەندێ جار ئۆپۆزسیۆن هێندە سەرسەختانە كاردەكات كە پێكەوە گونجان و ڕێككەوتن ڕەتدەكاتەوە تەنیا تەركیز لەسەر ڕووخاندنی ڕژێمەكە دەكاتەوە، بۆیە دەبێت دەرفەتیان بۆ دروست بكرێت بۆ ئەوەی لە هەندێ بواردا هاوبەشی لە دەسەڵاتدا بكەن